سکھا شاہی، لالہ ساوݨ مل تے کراڑ ۔۔۔۔ مشتاق گاݙی

سکھا شاہی، لالہ ساوݨ مل تے کراڑ

مشتاق گاݙی

جنہاں دے ترٹے دھاڳے ساہ دے، وت کِیہڑا گݙھے

کُنجیاں    میݙے     پیٹ    وچ،    کوئی     پاڑ    کے    کڈھے

(نواب مظفر خان دا سَکھیں کوں ولدا۔۔۔ پَوڑی نواب مظفر خان، لیکھک شاہ عظیم، جھنگ)

اڄوکے اِتہاس اچ  نواب مظفر خان تے مُلتان دی رنجیت سنگھ  دے تخت لہور ہتھوں 1818ء اچ کھادی  ہار  ہک اینجھی ݙُبھاڳی ہے جیندا رووݨ ہر  سرائیکی روندے۔ سرائیکیں کیتے سکھا شاہی ݙڈھپ، زور ،  بے انصافی تے زبردستی دا   ہک روپیک ہے۔

مُلتان  دے نواب مظفر خان تےرنجیت سنگھ دے لہور دربار وچالے اے ہک اینجھی دریگھی بھیڑی ہئی جیڑھی 1802ء کنیں 1818ء تائیں پورے سولہاں وریہیں اچ اَٹھ لِنگ بِھڑی ڳئی [i]۔ ایں بھیڑی اچ نواب مظفر خان تے مُلتان دی ویرتا مَنی منائی ہے۔1818ء دی چھیکڑی سکھ دھاڑ اچ جݙاں مُلتان دا قلعہ سکھیں دے ہتھیں آوݨ دے کولہہ ہئی تاں رنجیت سنگھ دے پُتر شہزادہ کَھڑک سنگھ  آپݨے قصور دے پٹھاݨ قلعے دار نواب قطب الدین دے ہتھوں نواب مُظفر خان کوں سَندیسہ بھیڄا جو او بھیڑی کنیں بسیج ونڄے تےقلعے دیاں چاٻیاں ݙے ݙیوے۔ نواب مظفر خان اونکوں ولدا بھیڄا جو مُلتان قلعے دیاں چاٻیاں اوندے پیٹ اچ ہن جینکوں پاڑ کنیں اے کڈھیاں ونڄ سڳدن۔ وَت او اپݨے سمورے سنگیں ساتھیں تے سَکیں سوریں سودھا میدان اچ دو بدو  بھڑݨ مرݨ کیتے ٻاہرو نکھتا۔ مُلتان قلعے کوں ہتھیکا کرݨ پچھوں جݙاں رنجیت سنگھ مُلتان آیا تاں او نواب مظفر دے مقبرے ونڄ اوندی ایں  ویرتا دا منݨ ہار تھیا۔ (میچو  جی۔ٹی وِنڄ صفحہ 14)

سکھیں ہتھوں ایں ہار نال مُلتان شاہر دی اینجھی لُٹ پُٹ تھئی جیڑھی غزنوی، غوری تے منگول دھاڑیں دی یاد ݙویندی ہے۔ سکھیں کروڑیں روپے دی مَݙی لُٹی تے ٻہوں سارے سکھ فوجی ایتلا مالامال تھئے جو اُنہیں اڳوں اپݨی نوکری چھوڑ ݙتی۔ (میچو احمد نبی خان، صفحہ۔۔) جئیں ویلھے مہاراجہ رنجیت سنگھ کوں مُلتان قلعے تے شاہر ہتھیکا تھیوݨ دا پتہ لڳا تاں اوں ایں جیت دی ݙَس ݙیوݨ آلے چوبدار کوں سونے دے ݙو ہار تے ہک مہانگی کلابتن ݙتی۔ لہور شاہر ہاتھی تے چڑھ جلوس کڈھیا تے لوکیں اچ سونے چاندی دا  مینہہ وَسسایا۔

مُلتان شاہر رنجیت سنگھ دے ہتھیکے تاں آیا پر اوندا بندوبست سکھیں کیتے  گھٹ اوکھا نہی۔ اڳلے ترائے وریہیں اچ مُلتان صوبے دا ناظم ساندوراند وٹیندا ریہا۔  چھیکڑ  اچ  1821ء کوں مُلتان صوبے دی دیوانی ہک ہندو  اروڑے کھتری لالہ ساوݨ مل کوں تریہہ لکھ روپے دے ٹھیکے اِچ ݙتی ڳئی۔دیوان ساوݨ مُلتان صوبے دا  اینجھا سُتھرا بندوبست کیتا جیندے منݨ ہار اوندے سبھے سَنگی وَیری ہئین ۔

لالہ ساوݨ مل دے ایں سُتھرے کار سرکار تے بندوبست  پاروں رنجیت سنگھ تے لہور دربار دی مُلتان پاسیوں چنتا مُک ڳئی۔اُنہیں دی وݙی غرض لکھیں روپے دا مُوشکسہ (ٹھیکہ)  گھنݨ ہئی جیڑھی ساوݨ مل کہیں ݙچک مُتوں پوری کر ݙیندا ہئی۔  دیوان ساوݨ مل دے اے سِدھ سرکار تے سُتھرے بندوبست  کوں  ݙیکھ کنیں سکھ دربار پاسیوں دیرہ اسماعیل خان،  دیرہ غازی خان، مظفر گڑھ تے جھنگ کوں وی 1830ء اچ مُلتان صوبے نال رَلا ݙتا ڳیا۔ ایں کنوں پیلھوں دیرہ غازی خان دی موشکسہ یا دیوانی نواب بہاولپور نو لکھ روپے اچ رنجیت سنگھ  کنیں مُل گیدھی ہوئی ہئی۔ جھنگ احمد سیال دے ہتھیں ݙتیا ہویا ہئی جݙاں جو منکیرہ (سندھ ساگر دوآب)،  دیرہ اسماعیل خان  تے ٹانگ  دے افغان  نواب انجو انج رنجیت سنگھ کوں موشکسہ ݙیندے ہئین۔ جݙاں دمان تے تھل کوں ساوݨ مل دی سرکار ہیٹھوں ول مُلتان صوبے نال رلایا ڳیا تاں ایندے نال سرائیکی وسوں  دی ایکتا وَدھی تے وسیبی راج دا وت  ہک واری  تَل ٻَدھیڄݨ لڳا[ii]۔

ساوݨ مل جݙاں 1821ء اچ مُلتان دی دیوانی سمبھالی تاں اوں ویلھے مُلتان ، دمان تے تھل دے مُسلمان تے کراڑ ݙوہیں ہک دریگھی بھڑاند پاروں لَتاڑے مارے پئے ہئین۔  اڳلے اِکوی ورہیں دیوان ساوݨ مل دی سرکار ہیٹھوں  اتھاں ہک وار ول امن تے خوشحالی آئی۔

اوندی سرکار دے سوبھ تے سَپھل ہووݨ دے کئی کارݨ ہئین۔ راج پاٹ دی سمجھ بوجھ دے نال نال او ہک پڑھا لکھیا بندہ ہئی جیڑھا فارسی تے عربی چنڳی تراویں سمجھدا ہئی۔  ہک یکتا وپاری ہووݨ پاروں سرکار ی آمدݨ تے خرچ دی چنڳی کھاتہ داری رکھ سڳدا ہئی۔ اوندے اچ پُراݨے جاگیرداریں آلے چونچلے کائیں نہن۔ توڑے جو امیریں تے ݙاڈھیں نال اوندا وَرتا اوکھا ہوندا ہئی پر او غریب تے ہݨے کوں انصاف ݙیوݨ اپݨی سرکار دی بݨیاد سمجھدا ہئی۔ہک لَنگ اوندے دربار اچ ڄٹ آ کنیں شکایت لائی جو ہک امیر اوندی پکی رڑھ اچ اپݨے گھوڑے چرݨ چھوڑ ݙتن۔دیوان ساوݨ مل ڄٹ کوں آکھیا جو او دربار اچ ٻیٹھے بندیں اچوں سُنڄاݨے جو اُنہیں اِچوں تاں کئی بندہ نہی۔ ڄٹ جیڑھے بندے دو اَنگل کیتی او ساوݨ مل دا اپݨا پُتر  رام داس ہئی جئیں اپݨا ݙوہ مَن گیدھا۔ ساوݨ مل اونکوں اڳلےکئی ݙینہہ کیتے ڈھک ݙتا۔ آکھیا ویندے جو اونکوں اپݨے ڈھکیجݨ دا ایتلا ارمان ہئی جو چُھٹݨ پچھوں او ایں ارمان اچ مَر ڳیا۔ (میچو ایڈورڈ ہربٹ، صفحہ۔۔)

ساوݨ مل دے ایں سوبھ تے سِپھل ہووݨ دا ہک سبھ توں وݙا کارݨ سرائیکی وسیب اچ اوندی جات برادری دا   تکڑا ہووݨ ہئی۔ توڑے جو او آپ اکال گڑھ ( گوجرانوالہ) دا  ہک ہندو  اروڑہ کھتری ہئی تے جات برادری سانگے اِتھوں دے سرائیکی ٻولݨ آلے اروڑہ تے ٻھاٹیہ کراڑیں نال ودھ سانگا رکھدا ہئی[iii]۔ اروڑے تے بھاٹیے ہک چھوٹے رُتبے دے کھتری ہئین جیڑھے سرائیکی وسوں تے اُتلےاُبھے سندھ (پَریتی شکارپور) ڈھڳ وسدے ہئین۔ اِنہیں دا وݙا کم ہَٹ، آڑھت تے وپار ہئی۔او سرائیکی وسوں دی ہر وستی ڳوٹھ تے قصبہ شہر   وَسدے ہَئین۔ نال نال افغانستان، سنٹرل ایشیا تے ہندوستان نال وپار تے آڑھت راہیں اُنہیں دا آ ونڄ ہئی۔

 گُذرے کئی سو ورہیں پچھوں سرائیکی وسوں اچ پیلھی واری مُسلمان امیریں دے رَلےاروڑے تے ٻنہیں کراڑیں  کیتے سرکاری کارداری (سول ایڈمنسٹریشن) دے دردروازے کُھلے۔سرکاری کارداری ملݨ نال اُنہیں کیتے وپار ودھاوݨ دے نال نال نیل، کپاہ، تمباکو، کݨک، ڳنا، جوار، ٻاجھرہ جہیں رڑھ فصل اچ لبَھت کیتے پیسے لاوݨ سوکھا ڳیا۔ اینویں ننویں نہریں تے کھوہ کھٹاوݨ اچ او  اڳوں تھئے۔

ساوݨ مل پُراݨی جاگیرادری کنیں خار کھاندا ہئی جیندی بݨیاد فوجی خدمت ہئی۔ پُراݨے مُغل ویلھے دے ہر جاگیردار (منصب دار)کیتے اے لازم ہئی جو او  سرکار دی پاسیوں ݙتی جاگیر دی آمدݨ نال سپاہی تے گھوڑے پالے  تے لوڑھ ویلھے مُفت فوجی خدمت ݙیوے۔جݙاں جو ساوݨ مل کوں ایں پراݨی جاگیرداری دی کئی لوڑھ نہی جو او  برٹش ایسٹ انڈیا کمپنی وانگوں اپݨے سپاہیں،  افسریں تے ٻنہیں سرکاری کارداریں کوں ہر مہینے نویکلی تنخواہ  ݙیندا ہئی۔رڑھ واہی اچ او اجارے دی زمینداری دا منݨ ہار ہئی۔ اجارے دی زمینداری کوں مُغلیں پچھوں  اٹھارہویں صدی دے ہندوستان اچ وَدھارا ملیا۔ اجارے دی زمینداری اچ ہک وݙا  وَسبہ سبھ توں ودھ ٻولی ݙیوݨ آلے زمیندار کوں سرکار دی پاسیوں پٹے یا ٹھیکے تے مل ویندا ہئی۔ او لگان کٹھی کرݨ دے نال نال چک داریں تے راہکیں کنیں  حقِ زمینداری وی گھندا ہئی[iv]۔

جتھاں ہک پاسیوں  دیوان ساوݨ مل دے ویلھے پُراݨے مُلتانی پٹھاݨ، سید تے گدی نشین اے پٹے گھندے ہئین تاں ٻئی پاسیوں اوں اِتھوں دے قدیمی وسندڑ ڄٹ قومیں کوں ودھیک اجارے (پٹے) ݙتے۔  جتھاں ساوݨ مل دی سرکار آپ اِنہیں ڄٹ  تے ٻئے زمینداریں کوں کھوہ کھٹاوݨ، ݙاند تے بیج  مُل گھنݨ کیتے اُدھار ݙیندی ہئی اُتھاں اے ہندو ساہوکاریں کوں وی مجبور کریندی ہئی جو او زمینداریں کوں رڑھ واہی کیتے سستا ادھار ݙیون۔  ساوݨ مل تے اوندے کارداریں دے رڑھ واہی اچ ایں سُتھرے تے چنڳے بندوبست دی ہک مثال مُلتان دا سردار واہ ہئی۔ جݙاں جو نواب مظفر خان دے ویلھے سردار واہ کنیں نیل دی ٻار   ݙو سو مݨ کنیں کݙاہیں نہی ودھی پر  ساوݨ مل دی سرکار اچ اے نو سو کنیں ہک ہزار مݨ تائیں پُڄ ڳئی۔ (میچو مورس، صفحہ 165)

    لالہ ساوݨ مَل دی سرکار دے کُجھ  اینجھے  پُکھ ہن جیڑھے ودھیک ڳالہیڄݨ منگدن۔ہک تاں اے جو نواب مظفر خان پچھوں تے ساوݨ مل دی اپݨی سرکار اچ  مُلتان دی پُراݨی اشرافیہ نال  کیا بݨی؟ ایں اشرافیہ اچ جاگیردار تے ملٹری کلاس دے مُلتانی پٹھاݨ تے روایتی گدی نشین پیر   اڳوں اڳوں ہئین۔ ݙوجھا دین دھرم دے اوں ویلھے کیا رولے جھیڑے ہئین تے  ساوݨ مل سرکار دی ایں پاسیوں کیا پالیسی ہئی؟

  

نواب مظفر خان دے راج اچ  سدوزئی  پٹھاݨ اتھوں دے وݙے جاگیر دار تے فوجی جرنیل ہئین۔ اے تھی نہی سڳدا جو اُنہیں دے راج ُمکݨ پچھوں اے سبھ کُجھ اُنہیں دے ہتھیں ریہہ ویندا تے اُنہیں دی پُراݨی سَج دھڄ اونویں رہندی۔ ایں کیتے اُنہیں دی پراݨی جاگیرداری تاں نہ ریہی پر ساوݨ مل دی سرکار اُنہیں کوں زمینداری دے پٹے ݙتے۔ ایہو کُجھ سیدیں تے گدی نشینیں نال تھیا۔ پیلھوں گدی نشینیں کوں لگان کنیں مُکت جاگیراں ݙتیاں ویندیاں ہئین۔ ساوݨ مل دی سرکار اچ اُنہیں کوں وی پٹے تے ٹھیکے اُتے زمینداریاں ݙتیاں ڳیاں۔ ساوݨ مل مُلتانی پٹھاݨیں تے ٻنہیں پُراݨے مُسلمان امیریں کوں اپݨی فوج اچ ودھیک بھرتی کیتا تے افسر بݨایا۔ مُلتانی پٹھاݨ اوندی فوج دا ݙو ترہائی کنیں ودھ ہئین ۔ اینویں ہندو کراڑیں دے رَلے اوں مُلتانی پٹھاݨیں تے مُسلمانیں کوں ٻہوں ساریں تعلقیں اچ سرکاری کاردار  بݨایا۔ (میچو جیمز روزبری، صفحہ۔۔۔)

جے تائیں اوں ویلھے دین دھرم دی ڳالھ ہے تاں ساوݨ مل اُتے دروہ  دَھریندے جو اوندی سرکار اچ مُسلمانیں کوں عبادت دی کُھلی چھوٹ نہی۔ اے ڳالھ درست ہے جو اوندے ویلھے کُھلے عام آذان ݙیوݨ دی ہٹک ہئی۔ اے تخت لہور دے سکھ دربار پاسیوں لاگو کیتی پالیسی ہئی جئیں کنیں او انکاری نہی۔ پر مُسلمانیں دے نماز پڑھݨ تے ٻئی کہیں وانگ دی عبادت دی کئی ہٹک ہوڑ نہی۔ دین دھرم بارے اوندی سرکار برداشت تے رواداری دی پالیسی تے چلدی ہئی[v]۔

جݙاں جون 1839ء اچ مہاراجہ رنجیت سنگھ  مویا تاں ساوݨ مل مُلتان صوبہ کوں  ہر تراویں ہک  آزاد سرکار بݨاوݨ دا ارادہ ٻدھ گیدھا ہئی[vi]۔ موت اونکوں وِتھ نہ ݙتی جو او اے کم کریندا۔ ستمبر 1844ء اچ او ہک اینجھے بندے دے ہتھوں ماریا ڳیا جیندا چوری دا مقدمہ اوندے دربار اچ سُݨیدا پیا ہئی۔  (میچو لیپل گریفن، صفحہ 277) مُلتان اچ ساوݨ مل دی  ٻَدھی سِتری سرکار دی تݙ   ݙیکھ  کرائیں تخت لہور دے  سکھ دربار اوندے پُتر  دیوان مول راج کوں صوبیداری تاں ݙے ݙتی پر ایندے نال ہک اینجھی چھک تاݨ مچی جیڑھی مُلتان صوبہ دی اپریل  1848ء اچ سکھیں تے انگریزیں نال بھڑاند دے روپ سامہݨے آئی۔ 

ملتان وچ ساوݨ مل دی سمادھی

[i]  رنجیت سنگھ دے اِنہیں  اَٹھیں دھاڑیں  اچ  کݙاہیں نواب مظفر خان بہاولپور دے داؤد پوترا رڄواڑے نال سانجھ تے کٹھ  نال اوندا سامہݨا کیتا تےاونکوں  مُلتانوں کݙھیا تے کݙاہیں نذرانہ تے جُرمانہ بَھر  اپݨی جان تے سرکار چُھڑائی۔1818ء دی اپݨی  چھیکڑی دھاڑ اچ رنجیت سنگھ   قلعے تے شاہر کوں ہتھیکا کیتے مُتوں ٻئی کہیں ڳالھ تے راضی رضا نہی۔چھیکڑ ایں بھیڑی اچ نواب مظفر ، اوندا جُھڳا تے ساتھی سنگتی سبھے مارے ڳئے،

[ii]  وسیبی راج دی ڳالھ ایں پاروں جو کُجھ وریہیں اچ کشمیر وانگوں مُلتان صوبہ وی رنجیت سنگھ دے دربار دا باج گُذار ہوندیں ہوئیں ہک   آزاد سرکار بݨن لڳ پیا ہئی۔ کُجھ سو سپاہیں کنیں ہٹ ٻئی ساری سکھ فوج اِتھوں ہٹ ڳئی۔ دیوان ساوݨ جیڑھی اپݨی انج فورس بݨائی تاں اوندے اچ اِتھوں دے وَسندڑ  مُسلمانیں  (خاص کر مُلتانی پٹھاݨ) تے ہندوویں کوں ودھیک بھرتی کیتا۔ اینویں سول ایڈمنسٹریش دا کم کار اِتھوں دے ہندو تے مُسلمان کاردار کٹھے کریندے ہئین۔ رنجیت سنگھ دے مرݨ پچھوں اوندا ارادہ  مُلتان کوں پوری آزاد سرکار بݨاوݨ ہئی تے ایں کم کیتے اوں مُلتان دے قلعے دی تݙ ودھاوݨ کیتے لکھاں روپے وی لائے پر جیوݨ اونکوں  ایں کم دی وِتھ نہ ݙتی۔ (میچو جمیز رائل روز بری، صفحہ۔۔۔)

[iii]  اروڑے  تے بھاٹیے کراڑ سرائیکی وسوں تےاُتلے  اُبھےسندھ دے مُد قدیمی آدی واسی ریہہ ڳئین۔او  آپݨے آپ کوں کھتری منیدے تے سݙویندے ہن۔  اروڑہ ناں دیاں کئی روایتاں ہن۔ ہک روایت راہیں اے راجہ ݙاہر دی مولدھاݨی 'اروڑ' دے وسݨیک ہئیں تے ایں کیتے اِنہیں کوں اروڑہ آکھیا ویندا۔ ٻئی روایت ہے  جݙاں پانڈویں دے ویرتا پَرشورام کھتریں دی جات کُشی کیتی تاں اے بھڄ کنیں سرائیکی وسوں تے سندھ آڳئے تے اپݨے آپ کوں "اور" سݙاوݨ لڳ پئے۔"بَھوش پُراݨ" اچ  انہیں کوں" ارو۔وت"  لکھیا ڳئے۔ سندھ اچ "جا" دے لاحقے نال جیڑھی جات برادری ہے اوندا سانگا اروڑیں نال ونڄ جُڑدے (ایں سانگے نال تاں خواجہ غلام فرید کوریجا ہئین تے اُنہیں کوں اروڑہ آکھیا ونڄ سڳدے)۔ اروڑیں دے سرائیکی وسوں دے قدیمی آدی واسی ہووݨ دی ڄاݨکاری اُنہیں دے گوتریں دی ونڈ کنیں تھیندی ہے جیڑھے زناوریں پکھیں تے وݨیں ٻوٹیں دے نانویں اُتے ہئین۔ انہیں گوتیں اچ 'گابا'، 'ڳیرا'، 'گیدڑ'، 'گھوڑا'، 'ہَنس'، 'کُکڑ'، 'لومبڑ'، 'ناڳ'، 'سِپرا ' جہیں زناوریں تے پکھیں جݙاں جو وݨیں ٻوٹیں اچوں 'چاولہ'، جیرا'، 'گھیا'، ڄنڈواݨی'، 'کستوریہ'، مُنگی'، 'سوی کُٹائی'، 'سیلا' سنویں ناں ودھ ہئین۔آسٹریلیا تے ٻنہیں مُلخیں دے آدی واسیں دی کار اے اپݨی گوت دی رکھ کیتے  شادی بیاہ دے  لڳے ٻدھے ارتھیں اُتے چلدے ہئین۔

  

[iv]  ٹھیکہ یا اجارہ گھنݨ آلا زمیندار جے راہکیں کوں آپ وسیندا ہئی تاں اُنہیں کنیں حق زمینداری دے نال نال وساوݨ دے پیسے وی گھندا ہئی۔ ایہو کم وت چکدار مشہور کَسر دے حساب نال گھندے ہئین جنہیں کوں ٻار دا چالہی اچوں ہک حصہ ملدا ہئی۔ کتھائیں سرکار آپ زمیندار ہوندی ہئی تے راہکیں کنیں آپ لگان تے حق زمینداری گھندی ہئی۔ لگان ہر وریہہ رڑھ تے ٻار دے حساب نال وٹیندی ریہہ ویندی ہئی۔ جے رڑھ  مینہہ، نناویں یا کوئی ٻئی آفت نال خراب تھی ونڄے ہا تاں لگان دی چھوٹ مل ویندی ہئی۔ باغ تے پھل دار وݨیں تے لگان دا  انج کھانہ ہوندا ہئی۔ 

[v]  چارلس میسن جݙاں جون 1831ء اچ مُلتان شاہر دا پھیرا لیندے تاں او لکھدے جو ساوݨ مل " ہک ٻہوں پسند کیتا ونڄݨ آلا حاکم ہے۔ دین دھرم دے معاملے اچ اوندے کُھلے پن تے معافی تلافی ݙیوݨ بارے کئی قصے کہاݨیاں اِتھاں مشہور ہن۔" (میچو چارلس میسن،  صفحہ 94)

[vi]    لیپل گریفن موجب اے ڄاپدے جو ساوݨ مل لہور دے سکھ دربار نال اپݨی وفاداری مُکا  جاہی ویلھے ہک آزاد سرکار بݨاوݨ دا  ارادہ رکھدا ہئی۔ ایں کم کیتے ہک تاں اوں سکھیں کوں چھوڑ مُلتان کنیں مُسلمان سپاہی اپݨی  فوج اچ ودھ بھرتی کیتے۔ ݙوجھا اوں مُلتان دے قلعےدی رکھ   ودھاوݨ کیتے لکھیں روپے دا کم کرایا۔ (میچو لیپل گریفن، صفحہ 276)