سرائیکی دا ناں کائیں اتے کیویں سِترے؟ احسن واگھا

"سرائیکی" دا ناں کائیں اتے کیویں سِترے؟

[اے مضمون سئیں احسن واگھا دی سرائیکی تحریک دی تاریخ اُتے ریسرچ دا ہک حصہ ہے۔ ایں مضمون وچ ݙتے حوالہ جات کوں اوں ریسرچ دی تفصیلی رپورٹ وچ ݙٹھیا ونڄ سڳدے)

کئی وجوہات کنیں برٹش کالونئیلزم دوران اڄوکے سرائیکی وسیب وچ اجتماعی سُنڄاݨ دی تحریک دی لوڑھ یا حالات پیدا نہ تھئے۔ ایں صورتحال دی ہک جھلکی لسانی ہکڑپ (linguistic uniformity)  دے تصور دے نہ ہووݨ وچ نِظردی ہے۔ ہکی ٻولی کیتے انجو انج علاقیں وچ کئی ناں ورتے ویندے ہئین۔ سرائیکی دے ہکے ناں دا تمام علاقیں دے لوکیں دی پاسوں قبول کرݨ کہیں معجزے کنیں گھٹ نَہی۔  سرائیکی دے ناں دی قبولیت وکھری سُنڄاݨ دی تحریک کیتے میدان تیار کیتا اتے ایندے نال سرائیکی خطہ دے سرحدیں دی وی حد بندی تھئی۔ سرائیکی دی اصطلاح پنجاب دے مقابلے وچ  پورے علاقے وچ مقبول عام تھئی۔

سرائیکی دی اے اصطلاح کݙاں اتے کیویں گھڑی ڳئی اتے ایں پوری کامیاب سکیم کوں تیار کرݨ دے پچھوں کیندا ہتھ ہئی؟ اے کُجھ اینجھے سوال ہن جنہیں اُتے پیلہے وی زورو شور نال ڳالھ مُہاڑ تھیندی ریہی ہے اتے اِنہیں سوالیں دے جواب دی اڄ وی لوڑھ ہے۔ 

ہک اردو روزنامہ دے خصوصی ایڈیشن کوں انٹرویو ݙیندے ہوئیں سرائیکی دے ہک اڳواݨ مہر عبدالحق آکھیا جو اُوں ایں ٻولی کیتے "سرائیکی" دا ناں ملتان وچ 1962 وچ تھیوݨ آلی ہک میٹنگ وچ تجویز کیتا اتے اینکوں منظور کروایا (مہر عبدالحق 1987)۔ ایں دعوے کوں ریاض انور اوں روزنامہ وچ ہک وضاحتی نوٹ لکھ کنیں فوری مُسترد کیتا۔

اوں اُلٹا دعویٰ کیتا جو سرائیکی ٻولی دی آزاد حیثیت اتے انج خطہ دا سوال اوں رائٹرز گلڈ دی 1960 دے ݙہاکے وچ تھیوݨ آلی ہک میٹنگ وچ چاتا۔ اوندے مطابق ایں ٻولی دے انجو انج ناویں دی وجہ توں اونکوں ݙوجھے لکھاریں اڳوں اپݨی ڳالھ کرݨ وچ پریشانی تھیندی ہئی۔ ایں مسئلے دے حل کیتے اوں کم کرݨ شروع کیتا اتے سرائیکی دے ناں کوں ملتان اتے بہاولپور دے حلقیں کنیں 1966 وچ ہک سپیشل میٹنگ سݙ کنیں منظور کروایا۔ اوندے بیان موجب مہر عبدالحق وی اوں میٹنگ وچ شریک ہئی۔ سرائیکی دا اے ناں وت ہَولیں ہَولیں لکھت وچ آوݨ لڳ پیا اتے ایندی مشہوری تھی ڳئی۔

کُجھ عرصہ تائیں ایں طرانح دا جھیڑا بہاولپور دی پاسوں وی لایا ڳیا۔ سرائیکی دا ناں گھڑن یا مقبول کرݨ کیتے بہاولپور دی پاسوں کریڈٹ گھنݨ کیتے صدیق طاہر (طاہر1990: صفحہ نمبر 39-45) اتے سیٹھ عبیدرالرحمٰن وی ہک ٻئے نال اوں روزنامہ دے سپیشل ایڈیشن وچ اختلاف کریندے ݙسدن۔ صدیق طاہر مطابق اے 1964 وچ بݨن آلی سرائیکی ادبی مجلس ہئی جئیں ایں ناں کوں گھڑیا اتے مقبول کیتا۔ جݙاں جو سیٹھ عبید الرحمٰن آہدن جو اُنہیں دے حلقے اے ناں گھڑیا پر آمرانہ حکومت دے ݙر دی وجہ توں ایں ڳالھ کوں ریکارڈ تے نہ گھن آئے۔  میگزین "اختر" دے ہک اداریہ وچ اے۔ کے۔ بلوچ دی پاسوں ریاض انور دے دعویٰ دا بالواسظہ تصدیق تھیندی ہے۔

میڈی آپݨی پرکھ پرچول نال کُجھ اینجھے شواہد مِلدن جیڑھے ایں حوالے نال میر حسان الحیدری دے کردار دی تصدیق کریندن (ݙیکھو شیکل 1977، صفحہ 391)۔ جیویں جوہک انٹرویو وچ غضنفر مہدی آہدن ڄو

" اے حیدری صاحب ہئین جنہیں 1960  وچ سرائیکی دے لفظ کوں "آستانہ ذکریا" وچ ورتیا۔ جݙاں جو کریم تونسوی ایں تحریک دے سرگرمیں کوں پیلہے پہل سِتریا"۔

میر حسان الحیدری دے آپݨے سپوت جاوید چانڈیو، جیڑھے جو اسلامیہ یونیورسٹی بہاولپور وچ سرائیکی زبان دے پروفیسر ہن، اُنہیں ہک انٹرویو وچ آکھیا:

"حیدری ایں ٻولی دا سرائیکی ناں رکھیا اتے ایں کیتے تݨ مار شروع کیتی۔ جیویں جو او ملتان اتے سرائیکی وسیب کنیں پچھلے تریہہ ورہیں کنیں ٻاہروں رہندن تاں ݙوجھے لوک جو دعویٰ کرن، او آزاد ہن"۔

حسان الحیدری دے ایں کردار دے حوالے نال میکوں پنج ڈاکومنٹس مِلن جنہیں وچوں ہک چھپیا ہوئیا ہے جݙاں جو چارذاتی دستخط سمیت ہتھ نال لکھے ہوئے ہَن۔ انہیں ݙاکومنٹس کوں میں حیدری۔1، حیدری 2، حیدری۔ 3، حیدری۔ 4، اتے حیدری۔ 5 دا ںاں ݙتے (حیدری 1961-62)۔

حیدری۔ 1 ہتھ نال لکھی ہوئی ہک میٹنگ دی رپورٹ ہے جیندے وچ رشید طالوت، طاہر غھنی، شبیر حسن اختر اتے ٻئے کئی لوک شامل ہئین۔ رپورٹ دے مطابق اوں میٹنگ وچ اے فیصلہ تھیا جو سرائیکی اکیڈیمی ملتان دے ناں نال ہک تنظیم بݨائی ویسی۔ جݙاں جو ایں رپورٹ نال اڳلے ݙینہہ دے اخبار دے ݙو تراشے وی ڳنڈھے ہوئے ہئین۔ ایں ڈاکومنٹ دا اردو وچ لکھیا ہوئیا پیلھا پیراگراف اے ہے:

"آج مورخہ 6 اپریل 1962 کوں کاشانہ حیدری (خدیجہ منزل) دولت گیٹ رہائش گاہِ خاکسار میر حسان الحیدری سُہروردی پر سرائیکی (ملتانی) کے شیدائین کا ایک اجلاس ہوا"

 ایں ڈاکومنٹ وچ تنظیم دے مقاصد دے علاوہ حسان الحیدری دی پاسوں اے دلیل ݙتی ڳئی جو  سندھ وچ ایں ٻولی کوں سرائیکی آکھیا ویندے اتے ایں ناں کوں مقبول کرݨا چاہیدے۔

حیدری۔ 2 جیڑھا جو ہکی جاہ کنوں شائع تھیا اوندے وچ ایں مسئلے اُتے ہک کانفرس کراوݨ دی تجویز ݙتی ڳئی۔ اے خواب تیراہاں ورہیں بعد 1975 کوں ملتان وچ تھیوݨ آلی سرائیکی کانفرس دی صورت پورا تھیا۔

حیدری۔ 3 ناں دا ڈاکومنٹ وی ہک ہتھ نال لکھی ہوئی میٹنگ رپورٹ ہے جیڑھی جو اوں سال 10 جون کوں تھئی ہئی۔ ایں رپورٹ وچ سرائیکی اکیڈیمی دے کم کوں ودھاوݨ کیتے مظفر گڑھ اتے ڈیرہ غازی خان دے دورے دا احوال لکھیا ہوئے۔ ایں دورے وچ حسان الحیدری جیڑھے معتبر لوکیں نال ملاقات کیتی، اُنہیں وچوں تونسہ شریف دے خواجہ نظام الدین دا ناں وی شامل ہے۔ خواجہ نظام الدین ایں ملاقات وچ اوندی وݙی حوصلہ افزائی کیتی اتے اڳوں ہر طرانح دے تعاون اتے امداد دا وعدہ وی کیتا۔ ایں میٹنگ دی رپورٹ وچ ہک ممبر دی پاسوں تھیوݨ آلیں سازشیں دا وی ذکر ہے۔

وݙا گمان اے ہے جو اے اوہا سازش ہے جیندا تفصیل نال ذکر اڳلی رپورٹ حیدری۔ 4 وچ تھیندے۔ اے میٹنگ اوں سال 21 اکتوبر کوں ملتان وچ تھئی جیندے وچ سرائیکی اکیڈیمی ملتان دا ناں وٹا کنیں ملتان ادبی بورڈ رکھیا ڳیا۔ اوں رپورٹ وچ مہر عبدالحق کوں ایں تبدیلی دا ذمیوار ݙسیا ڳیا جیڑھا جو اوں ویلہے ملتانی زبان دے ناں نال لکھئے ڳئے آپݨے پی۔ ایچ۔ ڈی تھیسس دا اُسیر تھی چُکیا ہئی۔

چھیکڑی ہتھ نال لکھیا ہوئیا ڈاکومنٹ حیدری۔5 وچ حسان الحیدری ننویں تنظیم دے ممبریں وچ اکٹھ اتے اتفاق نہ ہووݨ دا رووݨا پِٹدن۔ او ممبریں دی غیر ذمیواری دا تذکرہ کریندن اَتے نال نال سرائیکی دے کم کوں سندھی طرز اُتے اڳوں ودھاوݨ دی اہمیت  اُتے زورݙیندن۔

میر حسان الحیدری سرائیکی خطہ دی اوں جاہ دا ڄم پل ہئی جیڑھی جو سندھ دی سرحد بݨدی ہئی۔ ایں ڳالھ دا ودھ امکان ہے جو ایں ٻولی دے سندھی ناں کوں او ملتان گھن آئیا ہووے۔ تاہم ایں ناں دی عام مقبولیت وچ ہک فیکٹر کنوں ودھیک کئی عوامل دا عمل دخل ہئی۔

سرائیکی تحریک دی کہاݨی۔۔۔۔۔۔۔۔۔ احسن واگھا

سرائیکی تحریک دی کہاݨی

[نوٹ: سرائیکی تحریک دی اے کہاݨی سئیں احسن واگھا دے پی۔ ایچ۔ ڈی تھیسس دے ہک حصے کنوں ترجمہ کیتی ڳئی ہئے. کہاݨی دا اے حصہ سرائیکی تحریک دے 1960 دے ݙھاکے دے موہری اڳواݨیں دے کردار کوں نشابر کریندے)

موہری سَنگ

اے تاریخ دا وطیرہ ہے جو کہیں وی مظہر دی صحیح ابتدا دا پتہ نئیں لڳ سڳدا۔ ہر آغاز دے پچھوں ہک ٻیا آغاز ہوندے۔ سرائیکی تحریک دے آغاز دا معاملہ وی کُجھ اینویں ہی ہے۔ اکثر لوک سرائیکی تحریک دے آغاز دے حوالے نال ریاض انور دا ناں ݙسیندن۔  اوندے آپݨے عہد دے بندیں دے علاوہ کرسٹوفر شیکل (1977، صفحہ نمبر 393) اَتے طارق رحمان (1992: صفحہ نمبر 9) وی اوندے کردار کوں ودھیک نُشابر کریندن۔

جے تائیں واقعات دا تعلق ہے تاں ریاض انور جشنِ فرید دے سترݨ والے ہئین جیڑھے جو 1961، 1962 اتے 1963 کوں ملتان شہر وچ تھئے۔ جشنِ فرید نال ہک خاص طرانح دا رُحجان پیدا تھیا اتے اینجھے میلے سرائیکی وسیب دے دوردراز علاقیں وچ تھیوݨ لڳ پئے، جیویں جو 1964 وچ ہک میلہ کوٹ مٹھݨ تھیا جتھاں خواجہ غلام فرید دا مزار ہے۔ ایں پروگرام کوں ملتان دے ہک صحافی خان رضوانی ستریا ہئی۔ طارق رحمان لکھدے جو اینجھا پیلھا میلہ اریاض انور دے اپݨے آبائی ضلع مظفرگڑھ وچ منعقد تھیا۔ پر ایں ڳالھ دی ݙوجھے ذرائع کنیں تصدیق نئیں تھیندی، خاص کر ایس۔اے۔ جبار ایں ڳالھ  دی تصدیق نئیں کیتی جیڑھا جو ریاض انور دا ہک ڳاڑھا سنگتی، استاد اتے سیاسی ساتھی ہئی۔

مُلتان وچ تھیوݨ آلے جشنِ فرید وچ لوک وݙی تعداد وچ شریک تھیندے ہئین اتے اے اپݨے گلیمر اتے ونکو ونک دے ثقافتی پروگرامیں دی وجہ توں ٻہوں مشہور ہَن۔ پیپرز پڑھیجݨ اتے ڳالھ مُہاڑ دے علاوہ انہیں پراگرامیں وچ مشہور گلوکاریں کوں سݙا ویندا ہئی جیویں جو مشرقی بنگال دی فردوسی بیگم، روبینہ قریشی اتے ارجمند بانو ہئین۔ اُنہیں وچوں کُجھ گلوکار خواجہ غلام فرید دے سرائیکی کلام کوں ڳاندے وی ہئین۔ انہیں فنکاریں وت خواجہ غلام فرید کوں ملک دے ٻنہیں علاقیں وچ وی ڳایا۔ خواجہ غلام فرید دی شخصیت اتے اوندا فن انہیں پروگرامیں دا وݙا موضوع ہوندا ہئی۔ پٹھاݨا خان جیڑھا جو اڄ سرائیکی کلاسیکل گائیکی دا ہک وݙا ناں ہے، آکھیا ویندے جو اونکوں ریاض انور متعارف کروایا ہئی۔

اے او ویلھا ہئی جݙاں لمے ایشیا وچ علاقائی سُنڄاݨ دیاں تحریکاں دی اُٹھاݨ ہئی اتے اینجھے ماحول وچ سرائیکی سنڄاݨ دے حوالے نال خواجہ غلام فرید دے ناں کوں لوکیں دی پاسوں  پذیرائی ملی، ایوب خان دی آمرانہ حکومت دے سرکاری حلقیں وی ودھ اعتراض نہ کیتا اتے اے مستقبل کیتے سرائیکی سنڄاݨ دی جدوجہد دی وی ہک علامت بݨ ڳیا۔ سرائیکی کلچر دی ہک وݙی علامت دے طور خواجہ غلام فرید دے ناں دی وجہ توں بہاالدن ذکریا اتے شاہ شمس سبزواری دے ناں وی ایتلے اڳوں ناں آ سڳے جیڑھے جو ملتان دے ٻئے ݙو وݙے بزرگ ہئین (شیکل 1977: صفحہ نمبر393)۔

لازمی ڳالھ ہے جو اے سبھ کُجھ کہیں ہک شخص دے چیتے دی پیداوار نئیں تھی سڳدا۔ ریاض انور دی ذہانت اتے کوشش دے علاوہ ہک ٻیا فیکٹر جیندا ایں احوال وچ اضافہ کیتا ونڄ سڳدے، او ہئی ریاض انور دا پاکستان رائٹرز گلڈ نال سانگا۔ پاکستان رائٹرز گلڈ ایوب خان دے دور وچ ہک نیم سرکاری ادبی تنظیم ہئی جیندیاں شاخاں پچادھی اتے پوادھی پاکستان ݙوہیں وچ ہئین۔ گلڈ اردو دی مشہور ناولسٹ قراۃ العین حیدر اتے اوندے سنگتی لکھاریں دے اَہر نال بݨیا جیڑھی جو اوں ویلھے پاکستان وچ رَھندی ہئی۔ ایں کم وچ قدرت اللہ شہاب دی وی مکمل حمایت اتے امداد شامل ہئی جیڑھا جو او ویلہے چیف مارشل لا ایڈمنسٹریٹرایوب خان دا سیکریٹری ہئی۔ ایں حوالے نال جنوری 1959 کوں کراچی وچ ہک رائٹرز دا کنونشن کیتا ڳیا جیندے وچ 212  مندوبین شرکت کیتی اتے ایں کنونشن وچ قدرت اللہ شہاب کوں رائٹرز گلڈ دا صدر بݨایا ڳیا جئیں ایں عہدے کوں اڳوں اپݨے کولہوں رکھیا۔ (شہاب 1990: صفحہ 747). حکمرانیں دا اے خیال ہئی جو ایں ننویں تنظیم نال سوچݨ ہاریں کوں اپݨے خیالات دے اظہار دا وی موقعہ مِلسی اتے لٹریچر دے وسیلے نال قومی سلہاڑ (national cohesion) کوں ودھایا ونڄ سڳسی۔ اے تنظیم اُنہیں لکھاریں وچ جلدی مقبول تھی ڳئی جیڑھے حکومت دے وسائل نال ذاتی مقبولیت چاہندے ہئین۔

ریاض انور، جیڑھا جو خود ہک شاعر ہئی، اوں رائٹرز گلڈ وچ شمولیت کیتی اتے ایندے وسیلے نال کوی جسیم الدین اتے صلاح الدین جہیں مقبول بنگالی لکھاریں نال گانڈھا جوڑیا۔ اوں ویلہے دے بنگال وچ اَڄ دے سندھ آلی کار لکھاری دا ہک قوم پرست ہووݨ ضروری سمجھیا ویندا ہئی۔ ایں طرانح ڈھاکہ اتے ملتان وچالے باہمی دورے شروع تھئے اتے خواجہ فرید اُتے ڈھاکہ ریڈیو کنیں پروگرام نشر تھیوݨ لڳ پئے۔ ایں طرانح کوی جسیم الدین دے دوریں دے نتیجے وچ ملتان وچ بنگالی زبان سکھاوݨ دیاں کلاساں لڳݨ پئے ڳیاں (سی آر آئی۔19، 33)۔  تاہم اے سبھ کُجھ اوں ویلہے ممکن تھئے جݙاں ایوب خان دی حکومت دی زبانیں بارے پالیسی وچ 1960 دے ݙہاکے دوران  تبدیلی آئی ہے اتے اے فیصلہ تھئے جو عوام کوں ایگریکلچر، فیملی پلاننگ اتے قومی سلہاڑ (national integration) جہیں مقاصد دے ودھارے کیتے علاقائی زبانیں کوں ورتیا ویسی (طاہر 1990: صفحہ نمبر(36۔

جشنِ فرید وچ شامل لوکیں دے بیانات کنیں اینویں لڳدے جو انہیں وچ کلہا مقامی لوک، بنگالی اتے سندھی شریک نَہن تھیندے بلکہ اردو ٻولݨ آلے حکمران ٹولے دے لوک وی انہیں پروگرامیں وچ دلچسپی رکھدے ہئین۔ اختر حسین جیندا تعلق یو۔ پی کنیں ہئی اتے او پچادھی پاکستان دا اوں ویلہے گورنر وی ہئی، اوں جشنِ فرید دے ہک پروگرام دی خود صدارت کیتی۔ سندھیں اتے بنگالیں دی سرائیکی بارے ایں دلچسپی اتے اردو ٻولݨ آلیں دی سرپرستی کنیں مختلف پنجابی گروپس ملتان وچ تھیوݨ آلیں سر گرمیں دی ہک اضافی تعبیر اے کڈھی جو سرائیکی تحریک اُنہیں دے مخالف اردو ٻولݨ آلیں دے ہک سازش ہے جیندی سرپرستی قدرت اللہ شہاب دے ذریعے تھیندی پئی ہے۔ ایں طرانح ریاض انور اتے اوندی ساتھ سنگت کوں "فرقہ شہابیہ" دا ناں ݙتا ڳیا۔ 

بھانویں اے ڳالھ سچ ہے یا کوڑ پر ایں الزام وچ ہک منطق لازمی ݙسدی ہے۔ پنجابی ٻولی دے کُجھ سپورٹرز دی 1963 وچ رائٹرز گلڈ دی ممبرشپ  وی ختم کیتی ڳئی (شیکل 1970: صفحہ نمبر 258)۔ جیویں جو کُجھ سرائیکی کارکن خود اے ڳالھ آہدن جو قدرت اللہ شہاب سرائیکیں کوں جشنِ فرید دے انعقاد اتے ٻنہیں پروگرامیں کیتے جبار خان دے ذریعے امداد کیتی۔

مالی امداد اتے سیاسی سرپرستی کرݨ آلیں دی تھور سرائیکی تحریک دا ہک مستقل مسئلہ ریہے۔  تاہم سرائیکی تحریک دی سرپرستی کرݨ آلے ایں چھوٹے جہیں گروہ وچ ریاض انور دے علاوہ ایس۔ اے۔ جبار(ہک کامیاب وکیل اتے ہائی کورٹ دا ریٹائرڈ جج)، ایم۔ کریم خان تونسوی ((ڈپٹی ڈائریکٹر انفارمیشن)، کے۔ بی۔ بُچہ (لیہ کنیں ایوب خان دی کابینہ دا ہک مشہور ممبر) اتے بعد وچ عمر کمال خان ایڈوکیٹ دے ناں اڳوں اڳوں آندن۔ اِنہیں مخیر حضرات خواجہ فرید سوسائٹی دے سرگرمیں کوں قابل ذکر مالی امداد ݙتی۔  جیویں جو جبار خان ݙسیندن جو بعد وچ خواجہ فرید سوسائٹی کوں 1961 وچ بزمِ ثقافت دا ںاں ݙتا ڳیا۔ نواب ایم صادق عباسی، بہاولپور دے سابق حکمران، جشنِ فرید کیتے اپݨی خواجہ فرید دی شان وچ لکھی ہوئی شاعری بھیڄݨ دی علاوہ ݙاہ ہزار روپے دے لگ بھگ ہر سال چندہ وی ݙیندے ہئین۔

ایں گروہ دے کامیابیں وچوں ہک خواجہ غلام فرید دے کلام دا اردو، بنگالی اتے انگلش زبان وچ ترجمہ وی شامل ہئی۔ اردو ترجمہ انور ریاض خود کیتا۔ کوی جسیم الدین بنگالی اتے جیلانی کامران انگلش وچ ترجمہ دا ٻیڑہ چاتا۔ بنگالی زبان وچ تھیوݨ آلا ترجمہ سقوطِ ڈھاکہ دے ویلہے تائیں چھپ نہی سڳیا۔ ایں ترجمہ دا مسودہ اڄ وی کوی جسیم الدین دی دھی کولہوں ڈھاکہ وچ موجود ہے (سی آر آئی۔ 33)۔

جشنِ فرید کوں سترݨ آلے ایں گروہ دے لوک توڑے جو مخدوم سجاد قریشی اتے اوندے قریبی سنگتیں دے سرائیکی تحریک وچ کردار بارے خاموش ہن پر انہیں دے سرائیکی کاز دے ودھارے وچ کردار کنیں انکار ممکن نئیں۔ انہیں کوں شیعیت دے قریب سمجھیا ویندا ہئی اتے انہیں دا طریقہ وی شیعیت دی تحریک دے تاریخی پیٹرن کنوں انج نہی۔ مخدوم سجاد قریشی دا کردار ایتلا نُشابر نہی پر انہیں دے قریب رہوݨ آلے لوکیں اُنہیں دی اجازت نال سرائیکی تحریک دی سرپرستی جاری رکھی۔ انہیں لوکیں وچ وݙے ناں  غضنفر مہدی اتے میر غلام رسول حسان الدیں حیدری دے ہن۔ غضنفر مہدی ملتان شہر دی تاریخی اتے مذہبی حیثیت دی بحالی کیتے کئی پروگرام کیتے۔ انہیں پروگرامیں وچ ملتان کوں وَلیں دے شہر دے طور پیش کیتا ڳیا۔

میر غلام رسول حسان الدین حیدری اپݨے ڄم پل وچ ہک دیہاتی بلوچ ہئی اتے او بریلوی فرقہ دے ݙو اردو میگزین ، آستانہِ ذکریا اتے طوفان، دا ایڈیٹر ہئی۔ او ہک قابل اتے کئی صلاحیتاں رکھݨ آلا بندہ ہئی (این آئی۔ 1)۔ او عربی زبان دا ہک وݙا عالم اتے صوفی ازم دی سہروردی شاخ دا پکا معتقد ہئی۔ اوں سرائیکی ادب دی تاریخ اُتے ہک ٻہوں چنڳا آرٹیکل وی لکھیا (1971)۔  اوں پیلہی چار سرائیکی تنظیمیں وچوں ہک تنظیم سرائیکی اکیڈیمی دی 1961-2 کوں ملتان وچ بݨیاد رکھی۔ ٻنہیں ترائے تنظیمیں وچ خواجہ فرید سوسائٹی، بزمِ ثقافت اتے ملتان ادبی بورڈ شامل ہئین۔  وت مہر عبدالحق ملتان ادبی بورڈ دا ناں 1974 وچ سرائیکی ادبی بورڈ رکھیا۔ اوں اختر بلوچ نال مل کنیں سرائیکی دے میگزین "اختر" کوں چھاپݨ وچ بنیادی کردار ادا کیتا۔ اے میگزین شروع وچ ہک نیوز لیٹر ہئی پر بعد وچ اینکوں ہفتہ وار دی شکل ݙتی ڳئی۔ اے اردو وچ چھپدا ہئی پر ایندا ہر چوتھا ایڈیشن سرائیکی زبان  دے لکھاریں دے تخلیقی لکھتیں کیتے مختص ہوندا ہئی۔ (سی آر۔ 19)۔

اِنہیں بندیں دے علاوہ جیڑھے جو اپݨے ویلہے دے سیاست اتے تنظیمی کم دی ڄاݨ سنڄاݨ رکھدے ہئین،  طاہر غنی اتے حسن حیدراݨی جہیں ٻئے وی ٻہوں سارے اینجھے لوک ہئین جنہیں دا آپݨے ماضی نال ڳوڑھا سانگا ہئی اتے او سرائیکی ادبی کم وچ رُدھے ہوئے ہئین۔ انہیں دا سرائیکی مشاعرے اتے ادبی مجلسیں دے سترݨ وچ وݙا کردار ہئی۔ انہیں ادبی سرگرمیں دی وجہ توں کئی اردو شاعر سرائیکی وچ لکھݨ لڳ پئے جیویں جو ارشد ملتانی دی مثال ساݙے سامہݨے ہے۔ اے ادبی سرگرمیاں زیادہ تر سکولیں وچ تھیندیاں ہئیں اتے پائلٹ سکینڈری سکول اُنہیں وچوں ہک اینجھی جاہ ہئی۔ اُمید ملتانی اتے خادم ملک ایں گروہ نال جُڑے ہوئے ہئین جنہیں سرائیکی مجلس دیاں کئی ورہیں تائیں میٹنگز کیتی رکھیاں (رحمان 1992 ؛ سرائیکی مجلس 1977: صفحہ نمبر6-4)

اوں ویلہے ہک اینجھا بندہ وی ہئی جیڑھا انہیں تنظمیں دے سر گرمیں کنوں وانڈھا نظردے پر سارے لوک صلاح مشورے کیتے اوندو ݙیہدے ہئین۔ اوں بندے دا ناں مہر عبدالحق ہے۔ مہر عبدالحق ہک تھلوچڑ اتے محکمہ تعلیم دا ہک افسر ہئی۔ عبدالحق تاریخ اتے روایتی لسانیات دا ہک محنتی سکالر ہا۔ سرائیکی زبان اتے لسانیات دے حوالے نال ملتان وچ اوندا ناں اینویں معتبر سمجھیا ویندا ہئی جیویں جو بہاولپور وچ بشیر احمد ظامی دی حیثیت ہئی۔

بہاولپور سرائیکی زبان دا تحریک دا ݙوجھا وݙا مرکز ہئی۔ اتھاں سیاسی سُرت تاں اڳونہی ہئی پر ریاستی دور دی وجہ توں لوکیں دا بںہیں سرائیکی علاقیں نال میل جول ذرا گھٹ ہئی۔ اتھوں دے موہری اڳواݨیں دا سانگا کراچی نال ودھیک ہوندا ہئی۔ ریاض ہاشمی ایڈوکیٹ ایندی ہک مثال ہے۔ ٻیا انہیں کوں اپݨے سیاسی مستقبل دے حوالے نال ہک کنفیوژن وی ہئی جو اے بہاولپور صوبہ دی بحالی نال جُڑن یا وت وݙی سرائیکی سُنڄاݨ دا حصہ تھیون۔

بہاولپور دے موہری اڳواݨ جیڑھے اپݨی مقامی ثقافتی سُنڄاݨ پاسوں چھکیجن، اُنہاں وچ ہک ناں بشیر احمد ظامی دا ہے جیڑھا جو پیشے دے لحاظ نال ٹیچر ہئی اتے لسانیات وچ دلچسپی رکھدا ہا۔ صدیق طاہر ہک ٻیا ناں ہے جیڑھا مقامی تاریخ اتے ادب وچ دلچسپی رکھدا ہا۔ پروفیسر دلشاد کلانچوی سرائیکی دا ہک لکھاری ہئی۔ سیٹھ عبدی الرحمن وی ایں گروہ وچ شامل ہے۔

ایں گروہ 1962 وچ فوجی وستی وچ نذیر علی شاہ دے بنگلے وچ اپݨی بیٹھک رکھݨ شروع کیتی۔ کُجھ عرصہ بعد اُنہیں "سرائیکی" دے ناں نال ہک ترائے ماہی رسالے دا ڈیکلریشن گیدھا۔ ایں رسالے دا پیلھا ایشو 1964 وچ چھپیا۔ ٻہوں تکھیں "سرائیکی ادبی مجلس" دے ناں نال ہک خالص ادبی تنظیم وجود وچ آئی۔ ملتان وچ تھیوݨ آلے جشنِ فرید دے پیٹرن اُتے بہاولپور وچ جشنِ روہی دے ناں نال 1966 کنیں ثقافتی پروگرام تھیوݨ لڳ پئے جیڑھے جو سابق ریاست دے اثرات دا ہک اظہار ہئین۔ صدیق طاہر دی ہک نظم     "ایہا پیلی ریت ہے درد اساݙا ایہا پیلی ریت دوا " اُتے ٻہوں واہ واہ تھیوے ہا۔ ملتان اتے بہاولپور دے سرائیکی ٻولی دے کارکنیں دے وچالے سیٹھ عبید الرحمن اتے صدیق طاہر ہک رابطے دا پُل ہئین۔

سرائیکی ٻولی اتے ادب دے اظہار دا جواب ݙیوݨ وچ ملتان دے پنجابی آبادکاریں دیر نہ کیتی۔ پنجابی آبادکاریں دے ایں ردعمل پچھوں مشکور صابری (وکیل) اتے ولی۔ ایم۔ واجد (صحافی) دا وݙا کردار ہئی۔ صابری مجلس شاہ حسین ناں دی تنظیم بݨاوݨ وچ پیش پیش ہئی جݙاں جو واجد شاہ شمس سبزواری دے حوالے نال فرقہ وارنہ جھیڑے کوں ہوا ݙیوݨ دی کوشش کیتی۔ اوں ویلہے کُجھ سرائیکی شاہ شمس کوں ہک ٻئے سرائیکی کلاسیک دے طور ودھیندے پئے ہئین۔ ٻہاولپور وچ ایں طرانح دا کوئی جھیڑا نہ تھیا۔

وکھرپ۔۔۔۔۔۔۔ فداحسین گاݙی

وکھرپ

فدا حسین گاݙی

ڈیرہ غازی خان کنیں ݙاہ ٻارہاں میل اُبھے پاسوں پیرعادل دی دربار اُتے ہر سال میلہ لڳدے ۔ میں سَتویں جماعت وچ پڑھدا ہَم اَتے اے میلہ ݙیکھݨ ڳیئم۔  پیڑھی لڳی کھڑی ہئی،  منادی تھیندی پئی ہئی جو فلاݨے ݙو پہلوان ہُݨ بھڑسِن۔ اِنہیں ݙو پہلوانیں وچوں ہک سنگھڑ (تونسہ) دا پہلوان ہا ۔ میں ایں پہلوان کوں کݙاہیں نہ ݙٹھا ۔ ایہو تعلق ہا جو میں اَتے او پہلوان ݙوہیں سنگھڑ دے ہاسے ۔ مَیں اوں پہلوان دی جیت  دی جو دعا منگ سڳدا ہَم، پورے خلوص نال منگدا ریہم۔ اوں پہلوان دا کُشتی کھٹݨ سارے علاقے دی عزت دی علامت ہئی ، کیوں جو میں علاقے دے تعلق نال اُوں پہلوان نال ہک رشتہ محسوس پیا کریندا ہَم۔

جے کہیں وݙے انسانی ٹولے کوں ذات برادری دی حدیں کنوں ٻاہرو جیڑھلے ایہو ہک ہووݨ دا احساس ہووے ، ایں سارے ٹولے دی ذات ‘ عزت ‘ وݙپ ‘ چُھٹپ ہکو ہووے ، جݙاں ہکو وسیب دے نتیجے وچ ایں ٹولے دیاں سیاسی، سماجی اَتے اقتصادی اُمنگاں ہکے ہووِن تاں ایں ٹولے، ایں لوکیں دے کٹھ کوں ہک قومیت آکھیا ویندے ۔ اڳوں دے فکر اندیشے ‘سدھراں، آساں، پچھوکڑ  دیاں یاداں، شئیں ݙیکھݨ دے زاویے، خوشیں غمیں دے طور طریقے، لوکیں دے انہیں ساریں احساس وچ ہک مشترکہ ڈھٻ ہوندے۔ لہٰذا قومیت بݨݨ واسطے ایہو ہک ہووݨ دا احساس کافی ہے ۔ باقی سارے فلسفے، ڳالھیں نِری لفاظی ہِن۔

کہیں ٹولے دے ہک ہووݨ دا ݙوجھا مطلب کہیں ٹولے کنیں اَنج ہووݨ وی ہوندے۔ ݙیکھݨ دی ڳالھ اے نئیں جو ٻئے ساکوں چا سمجھیندن؟ چا آہدن؟   پنجابیں دے آکھݨ نال اَساں پنجابی نہسے بݨ ویندے۔ اصل ڳالھ  تاں اے ہے جو اساں اپݨے آپ کوں چا سمجھیندے اَتے چا آہدے ہَئیں؟ 

اَڄ وچ کل شامل ہوندے ۔ ساݙا کل جیندیاں پاڑاں ساݙے سرائیکی ݙیس وچ ہِن،  پنجابیں کنیں انج ہا ۔ ایں واسطے ساݙا اَڄ وی پنجابیں کنیں انج ہے۔  سندھ ساگر دی مٹی سرائیکی ݙیس وچ پَریں پَریں تئیں کھنڈی ہوئی ہے، سندھ ساݙے ݙیس وچ کُھل کھیݙدا ریہے۔ کوہ جودی (کوہستان نمک) دے ہیٹھاں میانوالی اَتے دیرا اسماعیل خان کنیں سندھ چِھڑکے چِھڑکے، واہݨ واہݨ تھی ڄُلدا ہا ۔ دریا کوں تھل کریندا، سندھ پچھادھ دو وَدھدا اَتے لمَے  دو وَاہندا ریہا۔ کوہِ جودی دے ہیٹھاں کنیں کوٹ سجاول تائیں سرائیکی ݙیس دے ذرّے ذرّے اُتے ساݙے سندھ دی مُہر ہے۔ سندھ دے پَوادھی اَتے پچادھی کنٹھے کنیں کُجھ فاصلے اُتے تَسڑی ٻَنی اَتے روہی ہے ۔ دید دَریگھ تئیں ویرانے ‘ ٹوئے، ٹٻے، لئی لاݨے ساݙا سرائیکی ݙیس ہے ۔ اِتھاں اَجڑ اَتے وَڳ چردِن ۔

ساݙے اے ویرانے، ساݙے اے صحرا، ساݙے وسیب، ساݙی خودی دے راکھے ہن ۔ اَساں حال مست اِنہیں ریتیں وچ بھیݙاں اَتے ݙاچیاں چَریندے اَتے پَلیندے ریہوسے۔ بہاء الحق اَتے شاہ شمس دا سبق یاد رکھیوسے جو قطرے دا اَنت دریا ہے ۔ قطرہ سَمندر وچ مِل کے، سمندر اَتے ذرّہ ریت وچ مل کے ریگستان بݨ ویندے ۔ اساں سندھ دے ٻیلیں وچ بھاݨ دے جنگلیں اَتے کانہہ دے جَھرّیں وچ ڳائیں منجھیں چرا کے شام کوں جھوکیں آ سنبھڑوں ہا ۔ اَڄ وی جتھاں منجھیں ٻدھیندین، اونکوں بھاݨ آہدے ہَئیں۔ اے یاداں ڳئے گُزرے، بُھلیئے وِسریے وقت دیاں ہِن جݙاں دریا دی کندھی اُتے، اُچے بھاݨ دے درخت ہیٹھ منجھیں آ ٻَہن ہا۔

گُزریے وقت لفظیں دے اولے لُک کھڑدن۔ جھوک اَڄ وی آبادی دی علامت ہے ۔ اَڄ وی سرائیکیں دی وݙی دُعا ہے جو "جُھوکاں آباد ہوونی، ݙدھ پُتر ہووی۔ اے جھوکاں، اے ݙدھ پُتر ساݙا کل ہا۔ اے ٻَنی، اے روہی،  اے جُھوکاں ‘ اے وَستیاں ساݙا ماضی ہا۔ ڳائیں منجھیں دے ڳل دیاں ٹَلیاں اتَے ٹھکورے بانگِ درا  نئیں، اے کتھائیں ونڄݨ دا، سفردا سنیہا نئیں ݙیندیاں۔ اے بھاݨ اُتے سنبھرݨ دا (ول وطن آوݨ دا)  پیغام ہوندا ہا ۔ لاٹ پلاٹی ݙینہہ، بَھاݨ دے دُھوئیں، دریا دا کَٹھا  یا ٻَنی دا ویرانہ ہووے،  ہک اَیجھیں فضا پیدا کریندن جو دِل نِمہے نِمہے ٹمکݨ لڳ پوندے۔ اِیہو مِٹھا نِمہاں درد، اِیہا پیڑ ساݙی شاعری وچ رَس وَس ڳئی ہے۔ جذبے دھرتی دے تعلق نال اُبھردن ۔ لفظیں دی موسیقی، لفظیں دا مفہوم ماحول دی پیداوار ہوندے۔ لفظیں وچ دھرتی دی خوشبو جذب تھی ویندی ہے ۔ دھرتی دے ایں اثر دا احساس وی نئیں تھیندا۔

پنجاب دی دھرتی دی اپݨی خوشبو، اپݨا رنگ ہے۔ راوی اَتے چَنہاں ساݙے کولھوں ہک تھی کے آندن ۔ اِنہیں دا اُو مزاج، اُو روانی، اُو رَنگ اِتھاں سرائیکی وسیب وچ نئیں ہوندا جیڑھا لَہور اَتے گجرات کنیں ہے ۔ ساݙے کولھوں راوی چنہاں دی کندھی اُتے کھجیں دے جُھنڈ اَتے اَمبیں دے باغ ہِن ۔ اے جُھنڈ ‘ اے باغ ‘ تُساکوں پنجاب دو گھٹ مِلسن ۔ اِتھاں سندھ ساگر دا کِھنڈدا ہویا،  چُھولیاں مریندا، لَہراں بݨدا پاݨی ہوندا ہا ۔ ساݙیں لفظیں وچ سندھ دے پاݨی دی، روہی اَتے تَھردے ریتیں دی، اُٹھیں اَتے منجھیں دے ٹَلیں دی موسیقی ہے، کونج دی کُرلاٹ ہے، نکھیڑے دی پیڑ ہے۔ ساݙے آوازیں کوں صوت اَتے سُر ساݙے ماحول ݙتی ہے ۔ 

ساݙا ماحول، ساݙی دھرتی اَپݨی معروضی صورت وچ پنجاب کنیں وَکھ ہے۔ ایہو دھرتی دا وکھرپ لَطفِ صَوت وچ ساݙی زبان، ساݙے وسیب وچ گُھل مِل ڳئے۔ ایں وکھرپ ساکوں پنجاب کنیں وَکھ کیتے۔ پاݨی جیڑھی زمین وچوں آندے، اُوں پاݨی دا ذائقہ اَتے رنگ اُوں دھرتی دا ہوندے ۔ وسیب دی غیر مادی شکل صورت دے پچھوں دھرتی دی شکل صورت ہوندی ہے۔ ساݙے وسیب دیاں پاڑاں ساݙی دھرتی وچ ہِن ۔ ساݙی اے دھرتی پنجاب کنیں وَکھ ہے، ساݙی تاریخ وی انج ہے۔ اَساں ایران دے ہَخامنشی خاندان دا ٻاہرلا  صوبہ ریہے ہئیں۔ ساݙا تعلق ایران اَتے وسط ایشیاء نا ل ریہے ۔ اَساں آریا ورت دے وسیبی مرکز دِلی کنیں وی دور ہاسے۔ آریا وَرت، آریا وسیب دا زور گنگا دی وادی وچ ریہے ۔ ہک روایت ہے جو سندھ دے لوک برہمن دی عزت نَہن کریندے ۔ اِتھاں مید اَتے جِت آباد ہَن ۔ آپت وچ وی بھڑدے رہندے ہَن ۔ وَریودھن دی بھیݨ برہمنیں دے لشکر نال اِتھاں آئی۔ مید اَتے جَتیں اوکوں اپݨا وݙا مَنیا ۔ شاید اے پوادھی پنجاب دی ساݙے اُتے پہلی بالا وستی ہئی،  پہلا وسیبی اَتے مالی استحصال ہا ۔ اوں ویلھے سرائیکی ݙیس اَتے سندھو دیش ہک ہَن ۔ ایں عمل دا اَساں وی ہک حصہ ہاسے ۔ موریہ خاندان دی وݙی مرکزی بادشاہت قائم تھئی ۔

خوش قسمتی یا بدقسمتی نال اَساں کوئی وݙی سلطنت نِہسے ریہے نہ کہیں وݙی سلطنت دا موٴثر اَتے مرکزی حصہ ۔ ایں خاندان دے ویلھے وی ساݙے علاقے وچ قبائلی جمہوریت ریہی ہے ۔ اِتھاں مرکز دی ٻدھ چھوڑ گھٹ تھئی ہے۔ اینویں اُجتیں دے گُپتا خاندان دے ویلھے وی اَساں برہمن اثر قبول نہ کیتا ۔ برہمن اِزم دا مفہوم ذات پات دا مذہبی مزاج ہے،  مذہبی بݨیاد ہے ۔ ٻُدھ مَت اُتھاں زیادہ دیر تائیں اَتے زیادہ تکھیں قبول تھئے جِتھاں قبائلی جمہورتاں ہَن اَتے  برہمن اَتے ذات پات دا مذہبی زور گھٹ ہا ۔ پنجاب دلی دے نال ہا، ایں کیتے  پنجاب اُتے دلی دا اثر ریہے ۔ اُتھوں دے وسیب اُتے اَڄ وی دِلی دا  اثر واضح ݙسدے۔  اِتھاں ٻُدھ مت دا اثر وی گھٹ ݙسدے۔

لاقدیم کنیں انسان دشمن حرف شناس برہمن اَتے مُلاں دے روپ وچ دلی دی مرکزی سلطنت نال سَٻدھ رَکھیئے ۔ محلیں دی حفاظت اڳنی کنڈ اتے مِمبریں کنیں تھئی ہے ۔ جے ہندوستان دی تریخ کوں توجہ نال پڑھو تاں پتہ لڳدے جو ہندوستان دے مرکز اُتے پہلے برہمنیّت دا قبضہ ریہے۔ مسلمانیں دے دور وچ ایہو ہندوستان دا مرکز برہمن دے قبضے کنیں نکل کے مُلّاں دے قبضے وچ آئے ۔ سکندر لودھی دے وقت شُدھ مُلاں دا زور ٻہوں وَدھ ڳئے ۔ مذہب دے رنگ وچ اے انسان دشمنی دی تحریک مُغل بادشاہ اورنگزیب دے وقت اپݨی انتہا تئیں پُڄ ڳئی ہئی۔ مرکز دے ٻاہروں انسان دوست تحریک پہلے ٻُدھ مت دی صورت وچ ودھدی پھلدی ریہی۔ مُسلمانیں دے وقت وچ شمس اَتے سرمد دے روپ وچ جاری ریہی ۔ مُلاّئیت، تعصب،  تنگ نظری دے خلاف جݙاں وی موسم آئےتاں اِنہیں منصوریں دا سر سرِدار ریہے ۔ اے ٹھیک ہے جو پنجاب مرکزی ہندوستان نَہا ۔ مشرقی پنجاب دِلی دے کولھوں ہا اَتے ٻیا پنجاب دلی دے راہ اُتے ہا ۔ اِتھاں اسلامی پاپائیت دے مرکز بݨئین اَتے مُلاّں دا غلبہ تھئے۔

سرائیکی ݙیس وچ مُلائیت نئیں پَھل پُھل سڳی ۔ اِتھاں سبزواری ‘ سچل سرمست اَتے خواجہ فرید ڳانوے  ڳئے۔ اِتھاں سرائیکی دیس وچ وَحدت الوجود دی شکل وچ انسان دوستی دا پرچار تھیندا ریہے۔ وحدت الوجود مذہبی غلبے دے دَور وچ سیکولر ازم دی ہک شکل ریہی ہے ۔ پنجابی اَتے سرائیکی روئیں وچ بݨیادی فرق اے ہے جو پنجابی مُلاں دے اثر ہیٹھ روائیتی اسلام دا ٹھیکیدار تھی استحصال دی پشت پناہی کیتی ہے ۔ سرائیکی وحدت الوجود اَتے بھگتی تحریک کنیں متاثر تھی رواداری ‘ انسان دوستی اَتے عملی سکیولرازم سکھیئے ۔ اَڄ پنجابی دا پڑھیا لکھیا، ݙاڑھی مُنّاں مُلاں ساکوں روائتی اسلام دا سبق ݙے سرائیکی دے استحصال کیتے راہ کڈھیندا پئے ۔

تصوف وحدت الوجود دا عملی اظہار ہے ۔ تصوف رواج روایت اُتے زور نئیں ݙیندا۔  تصوف وچ نیتیں اُتے پُڄدی ہے ۔ کائنات دا جوہر ہک ہے، مظہر کئی ہِن ۔ خدائی شکل نرگن ہے ۔ اے جوہر اپݨے آپ وچ، آپݨی صفت وچ، مختلف صورتیں وچ ظاہر تھئے ۔ ٻیا یا ݙوجھا کوئی نئیں۔ ݙوجھے دا تصور مایا ہے،  دھوکا ہے۔  احد، احمد وچ کوئی فرق نئیں۔  رویے لفظیں وچوں جھلکدن ۔ سرائیکی دے لفظ ”ٻئے“ وچ غیر دا وَکھرپ، تصور ایں حد تئیں ختم تھئے  جو ایں ”ٻئے‘’ کنیں نکھتے لفظ ٻیلی کوں اَساں غیر نئیں ڄاتا۔  ٻیلی کوئی ݙوجھا نئیں بلکہ سنگتی ہے،  اپݨا ہے ۔ ٻیلاݨی کوئی غیر نئیں،  آپݨی ہے،  آپݨی جند جان دے کولھوں ہے۔ غیر دی حَد مٹاوݨ دی حد کر ݙتی ڳئی ہے۔

اَڄ دا سرائیکی اَتے سندھ ݙیس کل ݙوہائیں ہک مِک ہَن۔ اے سارا  ݙاہر دا سندھ ہا ۔ اے تاں ہک تریخی ڳالھ  ہے جیڑھی اساں تساں سارے ڄاݨدے ہئیں جو سُومرے جنہیں دا مرکز محمد طور ہا،  اُنہیں دے ویلھے وی سندھ اَتے ملتان ݙو اَنج علاقے نہَن ۔ دِلّو رائے دے ٹھیڑ، اِنہیں ٹھیڑیں دے نال وابستہ روائیتاں ہکے ہِن ۔ ڄام پور ڄامیں دا شہر ہے۔ سندھڑی مقبریں دا شہر ڄام پور دے نال دلورائے دے ٹھیڑ اَڄ وی سندھو دیش اَتے سرائیکی ݙیس دے ہک ہووݨ دے گواہ ہِن۔ پُراݨے وقتیں وچ دریا کئی شاخیں وچ ونڈیج ویندا ہا ۔ ہر شاخ کوں واہݨ آکھیا ویندا ہا ۔ سندھو دیش اَتے سرائیکی ݙیس وچ ایں معنی وچ واہݨ دا مختلف جاہیں وچ ورتارا  ݙوہائیں دے ہکے ماضی دی شہادت ݙیندے۔

پنجاب وچ راجپوت اَتے ڄٹ ݙوانج قوماں ہِن ۔ ݙونہائیں کوں اپݨی ذات اُتے فخر ہے ۔ سومریں دے دور وچ راجپوتانے دے کئی راجپوت خاندان سرائیکی ݙیس وچ اَن  آباد تھئے۔ پنجاب دے راجپوتیں وانگوں سرائیکی ݙیس دے راجپوتیں دیاں روایتاں نہ ریہاں۔ اُنہیں اِتھوں دی سندھ دی مٹی دا اثر قبول کیتا ۔ ݙاہے،  سیال، جوئیے راجپوت نہ ریہے ۔ اِتھاں او ڄٹ سݙ یڄݨ لڳ پئے۔ ڄٹ یعنی رَڑھ راہا۔ پنجاب کنیں سرائیکی ݙیس دے انج وسیب اَتے سماج دا نتیجہ اے ہا جو اے راجپوت ایں رنگ وچ رنگئے ڳئے۔ سرائیکی ݙیس دے راجپوتیں وچ  پنجابی راجپوتیں دا کوئی رویہ نئیں پاتا ویندا۔ اے اِتھوں دی دھرتی دا اثر ہے ۔ ایں ڳالھوں پنجاب پنجاب ہے اَتے سرائیکی ݙیس سرائیکی ݙیس ہے۔

سندھو دیش وانگوں سرائیکی ݙیس اُتے بلوچی وسیب دی چھاپ ہے ۔ سرائیکی ݙیس وچ بلوچیں دی سادگی، وعدہ وفائی، سکون اَتے شانتی ہے ۔ سچ تاں اے ہے سکون اَتے شانتی، جیڑھا تصوف دا مظہر ہے، سرائیکی ݙیس دا تاݨا پیٹا ہے۔ اے رویہ اِتھوں دے ہر فرد دے رویے وچ، روزدے کم کار وچ، ݙکھ سُکھ وچ، سرائیکی آرٹ اَتے فن وچ، سرائیکی ڳانوݨ وچ جھلکدے ۔  پنجاب دے لوکیں وچ، اُنہیں دے کمیں کاریں دے رویے وچ او دھیرج، او شانتی نئیں مِلدی جیڑھی سرائیکی وسیب دا خاصہ ہے۔

ݙڈھ صدی کنیں سرائیکی ݙیس اَتے پنجاب ہکی ایڈمنسٹریشن دا حصہ ہِن ۔ ݙونہائیں علاقیں دا مرکز لاہور ریہے ۔ پنجابی بالادستی ریہی ہے ۔ ایندے باوجود اَڄ وی سرائیکی لوک ڳاوݨ، سرائیکی لوک جُھمر  وچ پُراݨا دھیرج ‘ پراݨا مٹھاج، پُراݨی شانتی موجود ہے ۔ پنجابی مغلیں دے لشکریں دی راہ وچ ہَن، ایں کیتے اُنہیں دی فوج دا حصہ بݨئین ۔ پنجابیں دے ڳاوݨ وچ یا تاں گِھڑدے کُھوہ  دی رُوں رُوں اَتے یکسانیت ہے یا فوجی موسیقی دا تکھپ اَتے شور و غوغا۔ اینویں اِنہیں پنجابیں دا بھنگڑا ہے  جیندے وچ  چَلت پِھرت دا تکھپ، چمٹے دی تکھی حرکت اَتے جوش دا اُبھار ہے ۔

سرائیکی موسیقی کہیں وݙے گھر نئیں پلی۔  ایندے اُتے پیریں فقیریں دی چھاں ریہی ہے ۔ ایندا گُزر مجلس اَتے حویلیں وچ نئیں تھیا۔ اے کُھلے میدان وچ، روضیں دی چھاں ہیٹھ ڳانوی ڳئی ہے۔ مَن دی موج اَتے دِل دے جذبیں دا سیک سازیں دے تاریں دا نغمہ بݨیے ۔ اِتھوں دی موسیقی وچ واہندیں پاݨیں دی روانی اَتے سُر ہے ۔ چاندݨی رات، ریتلے میدانیں وچ چلدیں کرہوں قطاریں دے وڄدے چݨکیں دا ساز ہے ۔ ساکوں فخر ہے جو ساݙا آرٹ جو کجھ وی ہے درباریں دا پلیا نئیں۔ ایندے وچ درباریں دی منافقت نئیں۔اے  دِلیں کنیں اُٹھدے اَتے دِلیں اُتے اثر کریندے ۔ نوک پَلک درست نہ سہی پر  ایندا جذب،  ایندا اثر اینویں تھیندے جیویں ساݙی ٻَنی اَتے روہی وچ دھیرج نال سندھ دے پاݨی جذب تھیندن ۔ ایندے وچ کونج دی کُرلاہٹ ہے، قطرے کوں سمندر وچ جذب تھیوݨ دی سِک ہے، وِچھڑیں روحیں کوں ہک ٻئے دی تانگھ ہے، ملݨ دی سَدھر ہے۔

اساں پنجاب کنیں انج قومیت ہَئیں ۔ وݙا ثبوت اے ہے جو اساں اپݨے آپ کوں انہیں کنیں انج محسوس کریندے ہَئیں۔ ساݙے سیاسی ‘ سماجی اَتے اقتصادی رویے انہیں کنیں اَنج ہِن۔ ساݙیاں عوامی اُمنگاں اُنہیں کنیں وَکھ ہِن ۔ ݙیہنہ دی وݙی دلیل خود ݙیہنہ دا ہووݨ ہے ۔ ݙیہنہ نہ ہووݨ دیاں لکھ دلیلاں لکھو‘ ݙیہنہ دا تھیوݨ ہکا کافی دلیل ہے۔

ایہا ڳالھ کافی ہے جو اساں ماضی وچ اَتے اَڄ وی اپݨے آپ کوں پنجابیں کنیں اَنج محسوس کیتے ۔ کوئی لکھ مَت لائے اساں اَپݨی تاریخ دے دشمن تھی کے اپݨے دشمن نِہسے تھی سڳدے ۔ سونا ہئیں یاچاندی،  بھیݙکا  پتھر ہَئیں یا سنڳ مَرمَر، جو کجھ وی ہِئیں اَساں اوہو کجھ رہݨ چاہندے ہئیں اَتے اوہو کجھ رہݨ ݙیوو۔ ذات دی غداری کنیں ٻئی وݙی غداری کائے نی۔ اساں اپݨے آپ کوں نِہسے چھوڑ سڳدے،  آپ کنیں اَنج نِہسے تھی سڳدے۔

تاریخ اَہدی ہے جو ساݙا کل پنجابیں کنیں اَنج ہا ۔ کل دی ڳالھ کل نال ریہی۔ اَڄ وی سرائیکیں اَتے پنجابیں دا کتھائیں میل ملاپ نئیں۔ او ترقی یافتہ، اَساں پسماندہ۔ او استحصال کرݨ آلے، اَساں استحصال تھیوݨ آلے ۔ پنجابیں اَتے ساݙا تعلق ݙاڈھے اَتے ہیݨے دا، ظالم اَتے مظلوم دا، رَڄے اَتے بُکھے دا ہے۔ سرائیکی وچ آہدن ”ݙاڈھے نال رَادھی، کینہہ من وچ شادی“۔   ݙاڈھے اَتے ہیݨے دا سنجوک نئیں تھیندا۔ ایں ݙڈھ صدی دے کٹھ  وچ اَساں چا کھٹے؟ تھل اتے روہی ݙے ٻیٹھے ہئیں۔ چنگی مندی زبان ہے او وی ݙے ٻَہسوں ۔

پنجابی آہدن جو سرائیکی پنجابی زبان دا ہک لہجہ ہے ۔ سرائیکی ہک پنجابی دا لہجہ ہے یا انج زبان، اے ڳالھ  پنجابی ڄاݨن اَتے اُنہیں دیاں اے دلیلاں ڄاݨن۔ اَساں تاں جیڑھی زبان اَلیندے ہَئیں، ایہا اَلاوݨ چاہندے ہَئیں، اِیہا اَلیسوں۔ اَساں تاں اپݨا پورا اظہار ایں زبان وچ کر سڳدے ہَئیں۔ اساکوں زبان اظہار لو لوڑھ ہے۔ ݙو آدمی ٻولن تاں ٻاہرو دا آدمی، اَݨ واقف شخص اے آسانی نال پرکھ سڳدے جو او ہکا زبان ٻولیندے پئین یا انج انج زبان وَرتیندے پئین۔

پُراݨے حاکمیں دی پوتھی دا ٹکڑا کافی شہادت ہے جو سرائیکی اَتے پنجابی انج ہے ۔ مظفرڳڑھ گزیٹر 1908ء دے صفحے 62 اُتے لکھیا  ڳئے جو مظفر ڳڑھ دی اکثریت ڄاٹکی ٻولیندی ہے۔ ملتان، بہاول پور، دیرہ غازی خان دے بلوچکی ٻولݨ آلے ایں زبان کوں جدگالی آہدن۔ پورب آلے اینکوں ملتانی لکھدن ۔ اِتھوں دا کوئی وَسندڑ ایں زبان کوں ملتانی نئیں آہدا،  نہ ایں ناں نال ڄاݨدے ۔ اے زبان پنجابی‘ سندھی نال ملدی ہے اَتے ݙونہائیں کنیں انج وی ہے ۔ ایں زبان دا کیسنگ (casing) کُجھ سندھی نال، کُجھ پنجابی نال ملدے اَتے کجھ سرائیکی نال مخصوص ہے۔ اے سندھی، فارسی اَتے پشتو وانگوں ضمیریں دے پیچیدہ لاحقے استعمال کریندی ہے ۔ خوش قسمتی نال ٻیاں ہند آریائی زباناں ایں کنیں آزاد ہِن۔  ایں زبان دے فعل دا اندرونی جُھکاؤ سندھی اَتے پنجابی کنیں اَنج ہے ۔ ملتانی ہندوستانی زبانیں اُتے فضیلت رکھیندی ہے ۔ ایں زبان دا فعل سندھی نال مشابہت رکھیندے اَتے ”جانا“ کنیں متعدی نئیں بݨایا ویندا ۔ جیویں مارݨ کنیں مریجݨ ‘ کھاوݨ کنیں کھویجݨ ‘ اے ݙو مثالاں میݙا  اضافہ ہے ۔ اے زیادہ جامع اَتے بہتر ہے ۔ ملتانی خاص سنسکرتی زبان ہے ایندے وچ ٻہوں سندھی اَتے پنجابی لفظ وی ہن ۔ ایندا اپݨا خاص نمایاں ذخیرہ الفاظ وی ہے۔

اے کافی ثبوت ہے جو سرائیکی تاریخ، جغرافیہ، وسیب، زبان پنجاب کنیں اَنج ہے۔ وَت وی اے ݙوجھے درجے دی ڳالھ ہے۔  وݙی اَتے اصلی ڳالھ اے ہے جو اَڄ دا سرائیکی اپݨے آپ کوں پنجابیں کنیں انج سمجھیندے ۔ اوندیاں سیاسی، سماجی اَتے اقتصادی اُمنگاں اَتے جذبے پنجابی کنیں اَنج ہِن ۔ ایہو ساݙا وݙا ثبوت ہے۔

آفتاب آمد دلیلِ آفتاب

[اے مضمون 13ستمبر1985ء کوں دیرہ غازی خان  وچ سرائیکی لوک سانجھ دے سِترے ہک سیمینار وچ پڑھیا ڳیا]