[Benazir
Bhutto, Reconciliation—Islam, Democracy, and the West, Simon and
Schuster, London, 2008]
رٹھاویں
اسلام، جمہوریت اَتیں پچادھ (دے وچالے)
سئیݨ بے نظیر بھٹو دی چھیکڑی کتاب
رٹھاویں
اسلام، جمہوریت اَتیں پچادھ (دے وچالے)
سئیݨ بے نظیر بھٹو دی چھیکڑی کتاب
احسن واگھا (اسلام آباد)
[ تبصرہ کار دا موہری اکّھر]
سُکھا جیوݨ جیوݨ، گھر ٻالیں نال نہال تھیوݨ، اُچے طبقےکنوں وَیر نہ رکھݨ، مال
رزق دی سنبھال رکھݨ اتیں راج حکمرانی کیتے ترلا کرݨ؛ اے سبھ کُجھ شھید بُھٹوئیں وچ
ہا پیا۔ جے کٔی فرق ہا تاں اے جو او ݙوہائیں رواجی سیاسی طاقت دے راہیں سیاسی طاقت دے
ورتارے کوں بدلاوݨ چاہندے ہئین۔ ایندے کیتے اقتدار وچ آوݨ اَتیں رہوݨ دا پورا ترلا
کریندے ہئین۔ او نہ عام معنی موجب انقلابی ہئین نہ سماج سنوارک یا ریفارمسٹ۔ پیلھی
ݙِکھ وِچ او سیاست دانیں جھئیں سیاست دان ۂین۔
بھل سیاسی جیوݨ دے دَڳ تے ٹُردیٔں اُنہیں دا پیر سُتر سُتر بغاوت، انکار اتیں
شہادت آلی کَنّی دو پھِر ویندا ہا۔ ایں طرانح دے ہولئیں ہولئیں تیار تھیوݨ آلے
باغی تیں شہید نعرہ مار کیں موت دو دَرَک مار ݙیوݨ آلے باغٔیں اتیں شہیدیں کنیں
لوکیں دا اتیں تاریخ دا ڈھیر فائدہ کر ویندن۔
اِنھیں قَتلیں دا ٻہوں وݙا پاپ کَٹک ہووَݨ اپݨی جاہ، ایندے وِچ بُھٹویٔں دا
اپݨا کرتݨ وی ھِک دِلچسپ مُطالعہ ہے۔ بے نظیر بی بی آپ کِتاب وچ لِکھیٔے جو مُشرف
اوکوں ول آوݨ کن ݙکݨ دا ترلا کریندٔیں اے رپورٹ ݙِتی جو قبائلی علاقے وِچو دہشتگرد
قاتِل تیکوں پاکستان آوݨ سیتی قتل کرݨ دی کوشش کریسِن۔ مُشرف کُجھ سڳوَل، مُمکن قاتلیں
دے ناں وی ݙِتے۔ او لِکھدی ہِن جو ہِک دوست مُسلمان مُلک وی میکوں ہِک رپورٹ ݙِتی
اتیں میݙے اپݨے ذریعیں کنوں وی ایھو جھیاں رپورٹاں آیاں۔ بھَل اِنھیں رپورٹیں وِچ
مُشرف دے حکومتی ٹولے وچو کُجھ ناں وی شامل ۂین جیرھےمُشرف آپݨی رپورٹ وچ میں کَن
لُکائے۔
اے سبھ کُجھ ڄاݨدٔیں بی بی دے پاکستان آوݨ دا مطلب کیا ہا؟ انکار۔ اوں طےکیتا جو 'یا سچ یا انت'۔ ایکوں
چاہوں تاں 'حلّاجیؒ صِفت' (یا حلاجؒ سِنڈروم) آکھ سڳدے ہیں۔ تُہاݙے اندرو دا 'آپ
پُکھ' تُھاݙی ذات دے ٻاہرلے 'جیوݨ پُکھ' کن انج کم کرݨ شروع کرݙیندے تیں وت اوندے
اُتیں ݙاڈھا تھی ویندے۔
اِنھیں قتلیں دا ہِک ودھیک ݙونگھا تجزیہ سماج دی ازلی 'ݙَلّ' یا سپلِٹ دے
مفروضے دے راہیں تھی سڳدے۔ ہِک شٔے سماجی نفسیات ہوندی ہے یعنی لوکیں دی رَل
کَڈھویں نفسیات۔ ایندے ٻہوں سارے حصے ہوندِن۔ (سمجھݨ دی آلس کن انسان ہر شٔے کوں
ݙو دی ونڈ وِچ ݙیہدے، اساں وی۔۔۔) لوکیں دی نفسیات دے ݙو کُوڈھنویں یعنی مُتضاد
حصے اے ہوندِن جو اِنصاف تیں برابری کیتے تݨماراں تیں تحریکاں چلاوݨ اتیں ظالم تیں
ݙاڈھے دے ہِٹھلڳ تھیوݨ دی سِک رکھݨ۔
تاریخ وچ ایجھیں موقعے ٻہوں تھولے آندے رہئین جݙاں لوک اُچ جِھک، وَݙ چھوٹ،
شاہی تیں غلامی دے سارے ماڑ ڈھوا کیں پدھر کرݨ چاہندے ھوون۔ تاریخ وچ اکثر ویلھیں
لوکی وݙائی تیں شان و شوکت دے تھمبے، محل آپ کن ٻاہرو، آپ کن فاصلے تیں خود آپ اُسریندے آئین تاں جو
اپݨی نکونہہ وچ لُکی ذری ذری وݙائی تیں شان کوں آپ کنوں انج، کَٹھا ہک بُت دی شکل
وچ ݙیکھ سڳن۔ وت انہائیں تھمبیں محلیں کن اووھو سُکھ تیں وݙائی منگدے ہئین جیرھی
اِتھ کٹھی کیتی ہانیں۔ محل وی ھووے، بادشاہ وی ھووے، کٹھا تِھیا خزانہ وی
ھووے۔۔۔بھل اینویں جو ایندے وچو بھورا بھورا ساکوں ملے اتیں اساں اے آکھ ہوک سڳوں
جو اے ساݙا ہے۔
لوکیں دی ایں غیر منطقی سِک سدھر کوں ٹھیک ٹھیک سمجھݨ اتیں ایکوں بیان کر سڳݨ
آلے پاپولر سیاسی لیڈر ہوندن۔ او لوکیں کوں پڑھاوݨ یا اُنہیں دے سوچݨ ورتݨ دی
دُرستگی دے مغالطہ وچ نئیں پوندے۔ او لوکیں اتیں سیاسی اقتدار ݙوہائیں دا بھلا
منگدن۔ انہیں دی ذات وچ سماج دے تاڳت ور پُکھ اتیں بے تاڳت پرت۔۔بھاڳوند طبقے اتیں
محروم طبقے ݙوہائیں دیاں بھلے مانسیاں، ݙوہائیں دے سوھݨپ کٹھے تھی، اُنہیں کوں
ٻہوں اُچا تے سونھݨاں بݨا ݙیندن۔
ݙوجھی پاسو اقتدار دا محل، ریاست دا پورا ادارہ آپ نرگسیت دا ماریا ہوندے۔ او
آپ کن ودھ سوھݨاں تیں ودھ تاڳت آلا کہیں کوں ݙیکھ نئیں سہندا، رکھ نئیں سڳدا۔ وت
ہِک پاڑ، ہِک پھاکا تھیندے۔ لوکیں دے ہتھیں دا اُسریا تاڳت اتیں ݙَڈھپ دا جِن
اُنھائیں دے سِتری سِنگاری سونہݨپ اتیں سَوَلّ دی مورتی دے سِر تھی ویندے۔ ایجھیں
مانس جنہیں کوں مارݨ مُکاوݨ دا ریت، دستور تیں قانون اصلوں راہ نہ ݙیندا ہووے اتیں
ݙڈھپ اُنھیں کوں مار ݙیوے۔ ایندی ڈرامائی تشریح اے ہوسی جو لوکیں دے آپݨے وجود دے
گَڈّر حِصے وجود دے ملوکھ حصے کوں اصلوں کپ کیں سٹ گھَتیئے۔ ایکوں گریٹ ٹریجڈی
آہدن۔ وݙے بھٹو دی پھاسی گریٹ ٹریجڈی ہئی اتیں بی بی تریمت دا قتل گریٹ گریٹ
ٹریجڈی کیوں جو اے ہِک ہِک مانس نَہن، انھیں دے بوتے وچ ٻھوں ڈھیر لوکیں دے مانس
کٹھے تھئے کھڑے ہئین۔
کُجھ سوکھا کرکیں اکیجے تاں اے ھے جو کوئی ہِکّو ماݨھو اپݨے سارے پِڑکن اُچیچا
مہان تیں پردھان کیوں ہووے، تیں کئی ہِکّا مائی اپݨے سارے سَتھ (ایں کیس وچ حکمران
اشرافیہ) کن اُچیچی سوہݨی تیں سُگھڑ کیوں ہووے۔ توں سَبھݨائیں کوں سنگار پُنگار
نیوھیں سڳی تاں ہُݨ اساں ساریئیں دے ٻُسّے مُہاندرئیں دی 'نذر ٻٹّوں' تھی۔۔۔توں
مُکّ۔ اے نُکتہ ہیرو دے لازمی مُکیوے دا۔ ھیرو مرکیں پورا تھیندے۔ جیرھی اُتلی
پوڑی تیں لوکی ہیرو کوں چڑائی کھڑے ہوندِن، اوندے جیندے رہوݨ وچ اوندے ہیٹھ تیں
لھوݨ دا ݙر ہوندے، اتیں ایں ڳالھ دا سبھ کن ڈھیر پتہ آپ ہیرو کوں ہوندے۔ تہوں کُجھ
تہذیباں ٹریجڈی کوں ہِکّے ہیرو دی وݙائی دا حصہ بݨا ݙیندئین۔ گُناہ تیں گُناہگار
دا تذکرہ گھٹ ہوندے۔ جیویں جو عیسائی تہذیب
وچ؛ اَسمانی بابا سولی چڑ ساݙے کال گُناہیں دا صدقہ تھی ڳئے پع مُسلمانیں وچ گُناہ
دی سوجھ ڈھیر ہے۔ حُسینیئت ہووے تیں بھاویں بھٹو ریت، یزید تیں قاتل قصے دا بربر
حصہ ہوندن۔
ہِک اَوازا اے ہے، اتیں درُست وی ہے، جو بُھٹّویٔں کوں مارݨ وِچ ٻاہرلٔیں
تاڳتیں دا ہَتھ ہا۔ بھَل ایندے نال پاکستانی ریاست دا حاکیم ٹولہ بری نٔیں تھی
ویندا۔ ٻاہرلیاں تاڳتاں تاں کیوبا اتیں بھارت دے قوم پرست لیڈریں کوں وی مارݨ کیتے
سِکدیاں ھوسِن۔ او پاکستان وچ جِیتُو کیوں تھٔین؟ وجہ شاید اے ہووے جو اِتھ اپݨا
چنڳاں مندا پرکھݨ جوڳی جدید ریاست حالی قائم ای کَے نی تھٔی۔
پر بے نظیر بھٹو دی چھیکڑی لکھی کتاب
ساݙے ایجھیں سوالیں دا جواب نئیں ݙیندی۔ اے کتاب سیاست دا ہک ایکٹ ہے، ٻہوں تکڑا
سیاسی کم۔]
کتاب
رواجی میچے اُتیں پیلڑے چٹے پَنے تیں چھپیل 328 صفحیں دی اے کتاب برطانیہ دے سائیمن اینڈ چسٹر دی سی بی ایس کمپنی
2008ء وچ چھاپی ہے۔
امریکہ وچ مقیم مارک اے۔ سیگل، جیرھا آپ وی ہک مصنف ہے، ایں کتاب دے مختصر
مہاڳ وچ اے ݙو ڳالھیں وی لکھئین جو میں محض ہک تحقیقی ٻیلی ہَم تیں کتاب دی لکھاری
تے خالق پکی پکی بےنظیر بھٹو ہے۔ اتیں اے جو او ایں کم وچ ٻہوں غرق تھی کیں جُٹی
رہی ہے تیں ایندا مسودہ میکوں چھپائی کیتے خاص اوں ݙیہنہ دی فجر کوں مِلیے جیرھے
ݙیہنہ دی سنجھ کوں او قتل تھی ڳئی اے۔
کھیں سیاستدان دی اے شاید واحد کتاب ہووے جیرھی تحقیقی کم دے طور تیں لکھیجی
ہے۔ سو کن ودھ کتابیں تے مضمونیں وچو نکتھے ترَئے سو حوالئیں دی فہرست چھیکڑ تے
باب وار نوٹس دی شکل وچ درج ہے جنہیں وچ قرآن دے سو کِن ودھیک حوالے وی شامل ہِن۔
حوالہ ݙیوݨ دا ڈھب یا میتھڈالوجی اے ہے جو نوٹ صفحہ نمبر نال شروع تھیندے،
'اِنورٹڈ کامے' وچ متن وچ ورتے ہوئے کُجھ لفظ، اَتیں ایندے بعد مصنف دا ناں تیں
مکمل حوالہ درج ہے۔ یعنی اے جو فلانے صفحے تیں جیرھے اے لفظ مذکور ہِن اُنھیں دا
اِستناد اے ہے۔ اے کتابیات اتیں حوالہ ݙیوں دا عجب سُلھڑا طریقہ کڈھیئے نیں جیندے
وچ خامی وی کَے نی۔
کتاب دے چھ باب ہن:
1۔
واپسی دے دڳ تے
2۔
اسلام دے اندرو دی جنگ۔۔جمہوریت بہ خلاف آمریت، جدیدیئت بہ خلاف
انتہاپسندی۔
3۔
اسلام تیں جمہوریت: تاریخ اتیں عملداری۔
4۔
پاکستان دا کیس۔
5۔ آیا
تہذیبیں دا ٹکرا اَٹلّ ہے؟
6۔
رَٹھاویں
چھیکڑ وچ مصنف دے گُذر ونڄݨ دے بعد لکھیا ہویا ہک صفحہ مونجھے ولڳݨ آصف علی
زرداری اتیں ٻالیں دی پاسو 'چھیکڑی اَکھر٘' دے عنوان نال شامل ہے۔ مصنف دی پاسو ݙو
صفحے دا 'تھورائت ناواں' یعنی اکناولیجمنٹ کتاب دا چھیکڑی متن ہے۔ مزید تبصرے کن
پیلھو کتاب وچو کُجھ اِقتباس بلا تبصرہ
تیں بلا لحاظ موضوع ترجمہ کر ݙیویجن تاں کُجھ اصلیئت پیش تھی ویسی:
¬ (کتاب وچ) میں اے دلیلاں ݙیساں جو
جمہوریئت دے اصول اِسلام وچ موجود ہِن اتیں میں ایں مُغالطے کوں رد کریساں جو
اسلام اتیں جمہوریئت نکھڑویں ہِن (میچو ص16)۔
¬ جیرھلے پیغمبر ؐ الّٰہ دے بارے وچ
فرمیندے تاں اونھ توحیدی الّٰہ دے بارے ڳالھ کریندے جیرھا یہودیئت اتیں عیسایئت دا
توحیدی خُدا ہے (میچو ص20)۔
¬ ۔۔۔۔ چُنانچِہ جہاد دی جیرھی تعریف
اُبھردی اے او ٻہوں حد توڑیں نِرا دِفاعی اتیں تشدُّد کن واندے جہاد دی ہے (میچو ص23)۔
¬ جنوبی ایشیا وچ اِنتہاپسند ٹولے،
جماعت اِسلامی(جے آئی)، دے بانی مولانا مودودی دی فکر اے ہائی جو ویہویں صدی دی
پیلھی ادھائی وچ جنوبی ایشیا وچ جیرھا نیشنلزم پیدا تھئے او مُسلم شناخت کیتے خطرہ
ہا (میچو ص27)۔
¬ مُصنف پاکستان دے مودودی، مِصر دے
سید قطُب اتیں ٻارھویں صدی دے مصری عالم ابنِ تیمیّہ دے مُتشدِّدانہ نظریئیں دا
کٹھا جائزہ گھندی ہے اتیں مودودی دی تحریکِ 'اسلامی' اتیں مصر دے قطب دی تحریکِ
'جاہلیّہ' کنوں لا اَڄ دے اُسامہ بِن لادِن دی دہشتگردی تائیں کوں آپس وچ جُڑیا
ہویا ݙیہدی ہے (میچوص27-29)۔
¬ چھوئیریں اتیں چھوہریں دا برابر
درجہ اتیں چھوئیریں دی برابر تعلیم دا میݙے یعنی بھُٹو گھرانے وچ میݙے ݙاݙے سر
شاہنواز بھُٹو دے ویلھے کن رواج ہا (میچو ص39)۔
¬ عبّاسی عہد دے چھیکڑ وچ قُرآن کوں
سمجھݨ دی جاہ قُرآن حِفظ کرݨ دا رواج پِے ڳیا (میچو ص46)۔
¬ شیعہ دے وݙے جتھے تَرئے ہِن:
اِمامی، زیدی، اتیں اِسماعیلی۔ امامی سبھ کن وݙا ھے اتیں ایکوں اِثنا عشری وی
آہدِن (میچو ص53)۔
¬ شیعہ سُنّی جتھئیں دے وچالے تعمیری
رل جیوݨ دی ٻہوں جاہ ہے۔ میں، ٻہوں سارے ٻئے مُسلمانیں وانگوں، سُنّی پِیو اتیں
شیعہ ما دی دھی ہَم (میچو ص54)۔
¬ مولانا مودودی پیلھو جِنّاح کوں کافر آکھیا، وت 1980 وچ میݙے پِیو تیں کُفر دا فتوٰی لایُس اتیں وت جیرھلے 1988 وچ میں وزیر اعظم بݨی تاں اوندی
پارٹی میکوں کافر آکھیا (میچو ص69)۔
¬ ۔۔۔(ہُݨ تک) میں اُنھیں کئی سارے
مُصنفیں دے بارے وچ ڳالھ کیتی ہے جیرھے اے دلیل نال ثابت کریندِن جو قُرآن دے
معنئیں تیں ہر زمانے (حالات) دے مُطابق
توجہ ݙیویجے۔ ہُݨ میں جمہوری اُصولیں دے حق وچ قُرآنی حوالے ݙیساں (میچو ص70)
¬ سٹِفن اتیں رابرٹسن دی 47 اِسلامی مُلکیں وچ جمہوریئت دے
حوالے نال ریسرچ اے نتیجہ ݙتے جو 47 عام
مُسلان مُلک تھولے ٻھوں فرق نال جمھوریئت دے ہدف نشانے حاصل کرݨ وچ عرب مُلکیں دے
وݙے اسلامی بُلاک کن20 درجے اڳو تیں ہِن۔ اے تحقیق صاف کرکیں ݙکھیندی
ہے جمہوریئت ہووݨ دے عوامل وچ مذہب نہ، غُربت وغیرہ شامل ہِن۔ تہوں جمہوریئت نہ
ہووݨ کوں اسلام نال جوڑݨ غلط ہے (میچو ص87)۔
¬ جان ایف کینیڈی ہِک واری آپݨے بارے
اے آکھیا جو او 'آئیڈیئلسٹ وِدآؤٹ اِلُوژن' (بغیر مُغالطے پالیئے خواب ݙیکھݨ آلا)
لیڈر ہا۔ میں ایکوں اپݨے مُتعلق ݙیہدی ہاں۔ میں مقصد نال پوری ٻدھَل راھندی ھاں پر
ایں کن ودھ میں حصول دے ذریعیں تیں راہیں دی ڳول صبر نال کرݨ تیں جُٹی راہندی ہاں
(میچو ص 89)۔
¬ امریک اتیں مغربی مُلکیں دی عالمی
سیاست اے رہی ہے جو اے 'کمیونسٹ دُشمن ڈِکٹیٹریں' دے کٹھے جھُمّر مریندے رہ ڳئین
(میچو ص96)۔
¬ جون 1989 دی
وائٹ ہوئس دی ہِک میٹنگ وِچ افغان مُجاہدیں دے مسئلے تے میکوں صدر جارج ہربرٹ واکر
بُش کوں اے آکھݨا پیا جو مسٹر پریزیڈنٹ میکوں ݙر اے جو اساں ایجھاں فرینکنسٹین
پیدا کر ٻیٹھے ہیں جیرھا بھوت بݨ کیں ساݙو ول پھِرسی (میچو ص112)۔
¬ یحیٰی خان دا منصوبہ اے ہا جو
(مشرقی پاکستان وچ) ایجھے حالات پیدا تھیوِن جو او آکھ سڳے 'پاکستان کوں خطرہ ہے
تیں وت انتخبا دا سارا عمل ونڄا پھیڑ کرکیں اِعلان کر ݙیوے جو مُلک جمہوریئت کیتے
تیار کَے نی۔اوندا اے مسودہ ٹھیک ٹُردا پیا ھا (میچو ص 178)۔
ایں دوران یحیٰی خان کوں موشن لڳ پئے۔ اوندا ڈھاکے دے دورہ چِرک تھی ڳیا۔ او
وسط جنوری وچ ڈھاکے ونڄ کیں مُجیب کوں ملیا تاں جو اوندے نال کوئی مُعاہدہ کرے۔
یحیٰی 17
جنوری کوں ساݙے ابائی شہر لاڑکانے میݙے
پیو کوں مِلݨ آیا۔ میݙے پیو اوکوں آکھیا، یا تاں آئین ساز اسمبلی دا اِجلاس سݙݨ
کوں اڳو تیں کر یا 120 ݙینہہ
دے اندر اندر آئین منظور کرݨ دی شرط ہٹا تاں جو مِمبران کوں کہیں نتیجے تیں پہُنچݨ
جوڳا ٹائم تاں مِلے (میچو ص 178)۔
¬ اپݨی پیلھی حکومت ویلھے میکوں راجیو
گاندھی نال پاکستان تیں ہندوستان دے وچالے پیلھا اِعتماد اُسار مُعاہدہ کرݨ تیں اڄ
وی فخر ہے جیرھا اے ہے جو ݙوہائیں مُلکیں وچو کوئی وی ٻئے دے جوہری پروگرام تیں
حملہ نہ کریسی۔ بعد وچ اینہ میݙی پالیسی تیں نوازشریف 'بس ڈپلومیسی' دے ناں نال
اتیں مشرف 'کمپوزیٹ ڈائیلاگ' دے ناں نال عمل کیتا۔ پر میݙے نال اے تھیا جو آئی ایس
آئی میکوں انڈیا دی ایجنٹ آکھ کیں بدنام کیتا (میچو ص199)۔
¬ میݙے چیتے وچ پاکستان دے معاشی
مسئلے دے سوہݨے حل نکل سݙدن: ہِک اے جو
خلیج دے اسلامی ریاستیں دی دولت دی پاکستان وچ سرمایہ کاری تھیوے۔ اینہ منصوبے تیں
میݙے پیو کم شروع کیتا ہا۔ ݙوجھا اے جو 'الاسکا پرماننٹ فینڈ' دے طرز تیں ہِک فنڈ
قائم تھیوے (میچو ص 296)۔
¬ اے حق بݨدا ہا جو سِول سوسائٹی
مثلاً سول سوسائٹی انٹرنیشنل 3 نومبر
دے جنرل مشرف دے اقدام دے خلاف فوری ایکشن کیتا ھووے ھا (میچو ص 310)۔
¬ مغرب دیاں کُجھ ایجاداں ٻہوں کارآمد
ہِن، مثلاً: جمہوریئت، وَنپوَن یعنی ڈائیورسٹی دی قدر، کثرتیئت (پلورلزم)، برداشت،
علمی بحث، احتساب، اتیں حکومت دی پُر امن تبدیلی دا طریقہ (میچو ص312)۔
تبصرہ
ایں کتاب دے بارے وچ سَتت٘ا تبصرہ کرݨ اوکھا ہے۔ ہیٹھ لکھیل ڳالھیں بعد وچ
اُکا غلط وی ثابت تھی سڳدئین۔
لکھاری کتاب لکھݨ دا آپ جیرھا ارتھ مقصد لکھئیے او اے ہے: عیسائی اتیں یہودی
تہذیب اتیں مشرق وچو اسلام آلی تہذیب دے وچالے ٹکرا کوں بیان کرݨ اتیں وت اُنہیں
دے وچالے رٹھاویں دا رستہ ݙسݨ۔
جیویں جو بےنظیر دی پور حیاتی دے سبھے کم ہئین، اے تصنیف وی اوندی سیاسی عملیت
(پریگمیٹزم) بلکہ اوندے سیاسی پروگرام دا حصہ ہائی۔ ایندا طےشدہ قاری مغرب دے
پالیسی ساز ہئین۔ بے نظیر پچادھی ملکیں خاص کر امریکہ دے سیاسی پروگرام دے اوں
طوفان دی ݙک ٹھل کرݨ چاہندی ہائی جیندا رُخ مُسلمان مُلکیں دو ہے۔ عام طور تیں
سیاست دان اپݨی "جیوݨ کتھا" یا "یادواشتاں" لکھدئین۔ او
باقاعدہ اکیڈیمک بݨ کیں کاڈھاکاری یعنی تحقیق نہیں کریندے نہ کہیں مضمون دی معیاری
نصابی کتاب لِکھدِن۔ بےنظیر دی اے کتاب کاڈھاکاری تیں تحقیق دے نال اصولیں نال
لکھی ہوئی سیاسیات، بین الاقوامی تعلقات اتیں تاریخ دے موضوعیں تیں دی چنڳی چوکھی
نصابی کتاب ہے۔
جیرھے مواد دا ایں مصنف کن وہم گمان نہ ہا او اسلام دی عَقلیت پسند تشریح (سکالاسِٹسزم)
ہے۔ ݙوجھے باب وچ اوں اسلام دے وچ آمریت تیں جمہوریت دے امکان تیں کہیں
پیشہ ور جدید مذہبی سکالر دے معیار دی بحث کیتی ہے۔ اینویں لڳدے ایں واری او
مُفتئیں، مولوئیں نال مَتھا لاوݨ دا وی پکا بندوبست کر کے آئی ہائی۔ اکھیجے او آپ
مذہبی اتھارٹی بݨ کیں اسلامی نظریاتی کونسل تیں شرعی عدالت آلیں کوں ہکلݨ (چیلنج
کرݨ) جوڳی تھی ڳئی ہائی۔
ایں بحث وچ اوں منوا ݙیوݨ آلی طاقت نال لکھئیے جو گویا آمریت دی سیاست اتیں
تریمت دےگھٹ درجے جھیاں رسماں، عقیدے اسلام دا حصہ نَہن بلکہ اُنہیں تہذیبیں
(ٹریڈیشنز) وچو اسلام وچ شامل تھئین جِتھوں اسلام گُذرئیے۔
بےنظیر بھٹو دی ایں لِکھت دے کُجھ سَوڑ وی ہِن۔ ہِک اے جو لکھیری ترائے سامی
مذہبیں تیں تہذیبیں: مسلمان، عیسائی تیں یہودی۔۔۔۔۔کنوں علاوہ باقئیں کوں ݙیہدی وی
نئیں۔او گویا محض اِنہیں 'مونوتھی اِسٹ' (توحیدی) مذہبیں کوں دنیا دا مسئلہ ݙیہدی
ہے اتیں انھائیں دے وچ حل ڳولیندی ہے۔ دنیا وچ امن تیں مانس دوستی دا اصل پرچار
کرݨ آلے مذہبیں یعنی 'پینتھی اِسٹ' (غیر توحیدی) مذاہب دا حوالہ ای نئیں ݙیندی۔۔نہ
بُدھزم، نہ ہندو فکر، نہ چین تے جپان دے فلسفے دا۔۔گویا تہذیبیں دی ٹکر کوں مُکاوݨ
وچ اِنہیں ریتیں اتیں اِنھیں دے خِطئیں دا کوئی کرتݨ حصہ کے نہ ہوسی۔
اینویں قوم پرستی تیں قوم پرست سیاست دا وی کوئی تذکرہ کائینی۔ باقی ریہا اے
نکتہ جو اسلام اتیں جمہوریت نکھیڑویں (ایکسکلوسو) کَے نی، الّٰا ڄاݨے کیتلال کِتلا
پَھوہ کھاسی؟
اپݨے مضمون کوں خیر بی بی چنڳے تکڑپ نال نبھائے۔ ڳالھ کوں چُݨواں رکھݨ اتیں
وادھو ڳالھ نہ آکھݨ اوندا خاص فن ہے۔ ذوالفقار علی بھٹو دے لِکھتیں اَتیں ڳالھ بات
وچ جیرھی شعریت، فلسفہ تیں تصوف دی رلت ہوندی ہائی او بی بی دے آکھاݨ وچ کے نی۔
کتاب دا پنجواں باب ہِک تکڑا مضمون ہے۔ سموئیل ہنٹِنگٹن دی کتان "تہذیبیں
دا ٹکرا" ہر کہیں وانگوں بےنظیر دے چیتے وچ وی چول کیتی ہے۔ اوں لکھئیے جو
ایں کتاب دے بعد لوک ݙو ٹولئیں وچ ونڈئیے ہوئین۔ میں ہک کوں "کلیشرز" یعنی
'ٹَکّری' اتیں ٻئے کوں "ری کنسی لیشنِیسٹ" یعنی 'رَٹھاویں آلے' آکھساں۔
میں آپ ایں ݙوجھے ٹولے دی یعنی رٹھاویں دی فتح وچ یقین رکھݨ آلی ہاں۔ سِدھی ڳالھ
ہے؛
"جیکر دنیا تہذیبیں دی ٹکّر وچ یقین رکھیسی تاں وت اِینہ دی تیاری کریسی۔
جیکر مصالحت وچ اعتبار کریسی تاں اینہ وچ ساریاں کوششاں خرچ کریسی۔"
ایں باب وچ اے تہذیبی ٹکرا دی تھیوری دے ہنٹینگٹن کن پیلھےوالے کُجھ سکالرز دا
وی تذکرہ ہے۔ سپنگلر او پیلھا عالم ہا جیندا اے نظریہ، جو تاریخ اُچئیں تہذیبیں تے
اُسری ہوئی ہے اتیں اے جو مغربی تہذیب دا زوال شروع ہے، جنگ عظیم اول دے زمانے
ٻہوں مقبول تھیا۔ پر اوندی مغرب دے زوال آلی تھیوری ذرا مشکوک تھی ڳئی۔ وت آرنلڈ
ٹوائن بی وی ایہنہ عہد وچ ایںہ نظریے نال رَلدڑ تاریخ لکھی۔ اتھو تاریخ تیں تہذیب
دے جوڑ دا کلیہ چیتئیں وچ آیا۔ ہنٹِنگٹن تہذیبیں وچ ٹکرا دے اوں نظریے کوں جیرھا
او کن پیلھے برنارڈ لوئیس ہک مضمون وچ 1990ء وچ پیش کیتا،
اوکوں پیلھو 1993ء وچ ہک مضمون وچ
لِکھیُس اتیں ایندے سَتتّا بعد وچ پوری کتاب لکھ کیں ایکوں مشہور کیتُس۔ جیویں
سپنگلر دنیا دیئیں اُچیں تہذیبیں کو اَٹھ ڳیݨے اینویں ہنٹِنگٹن وی دنیا وچ اُنہیں
دی ڳݨتری ست یا اَٹھ کریندے اتیں آہدے جو سبھ دیاں قدراں ریتاں وکھریاں وکھریاں
ہن۔ کُجھ دیاں آپس وچ بھیڑویاں تیں ٹکراویاں ہن۔ [جیویں ہنٹنگٹن ھندوستان اتیں چین
جپان دے تہذیبیں کوں اپݨے موضوع کن ٻاہر رکھݨ دا اعلان کیتے اینویں بی بی وی
اِنھیں دو بے حِسی ورتی ہے۔ نہ تاں اِنھیں تقابلی تذکرہ لازم ہا۔]
مُناسب بحث دے بعد مصنف کُجھ اُنہیں سکالرز دا تذکرہ کریندی ہے جنہیں 'تہذیبی
ٹکرا' دی تھیوری دے مشہور تیں موثر تھیوݨ سیتی اوندے اُتیں سخت ملام (تنقید) کیتی
ہے جیویں جو بُروس رَس٘یٹ، سٹیفن والٹ اتیں رچرڈ سٹین۔ انہیں دے جیرھے پاترے (اقتباس)
بےنظیر اُپترائن اُنہیں وچ کُجھ ڳالھیں رلدڑ ہن۔ ہک اے جو اے سارا تھیزز خطرناک ہے
کیوں جو اے 'واقعات ساز' (شیپر آف ایونٹس) بݨ سڳدے تے دنیا ایکوں پڑھ کیں اینویں
کرݨ پئے ویسی۔ ݙوجھا ہنٹِنگٹن تیں ہک الزام تریئیں لائے جیندے انگریزی لفظ ہن،
"سیلف فُل فِلنگ" (اپݨی غرض تیں تسکین آلا کم)۔
اڳو مصنف اے دعوی کیتے جو میں ایجھی بندی ہاں جیں تہذیبیں
دے ٹکرا دے اُتیں پُل اُسارݨ اَتیں ایکوں گھٹاوݨ دا تجربہ کیتا ہوئے اتیں میں
اُنہیں مفکریں نال مُتفق ہاں جنہیں کوں یقین ہے جو تہذیبیں دے فاصلے تے ٹکرا گھٹ
تھیوݨن۔ جدیدئیت کوں ودھݨ ݙیویجے۔ کیوں جو؛
'ایندے نال ڈیویلپمنٹ تھیندی ہے۔ ڈیویلپمنٹ مڈل کلاس یعنی
لوکیں دا وچلا تُول، طبقہ پیدا کریندی ہے۔ مڈل کلاس مستقبل دے
معاملات وچ اپݨی جاہ منگدی ہے۔ اے طبقہ آپݨے تیں آپݨے ٻالیں کیتے مستقبل دے سُکھ
تیں آزادی دی فکر کریندے تیں اے خاہشاں وت ٹکرا تیں جنگ دا در بند کریندئین۔'
مصنف اسلام دے کُجھ ایجھیں اکّھریں اصطلاحیں دے معنی مطلب
تیں ڳالھ کیتی اےجیندے نال اسلام دا پتہ لڳدے۔ مثال دے طور تیں اے جو شریعت کیا
ہے؟ بےنظیر یاد ݙیویندی ہے جو شریعت قرآن کن انج شے ہے۔ اے نبیؐ دے بعد لکھیجی ہے۔
قرآن آلی کار پتھر تیں لیک نہیں بلکہ حالات دے مطابق وٹیج سڳدی ہے۔
[یاد کریجے، امام احمد بن حمبل دا عباسی خلیفئیں دی قران
کوں حادث منواوݨ دی کوشش دے خلاف جہاد۔ بن حمبل گویا یعنی قران کوں بادشاہی
ترمیمیں کن بچاوݨ دا ترلا کیتا۔ اڄ بی بی وی قران دے قدیم ہووݨ کوں من کیں باقی
اسلامی قانونیں تیں شریعت کوں زمانی لوڑھیں دے تابع منیندی ہے۔ اتیں اپݨی تائید وچ
ٻھوں سارے بَئے علما دا وی حوالہ ݙیندی ہے۔] 'اجماع اُمت' دا سبھے چنڳے علما در
کھلا رکھیندن اتیں آہدن جو نویں لوڑھیں دے ہیٹھ مسلمانیں دا اجماع مسئلے حل کرݨ
کیتے نویں تشریح کر سڳدے۔ قانون بݨا تیں وٹا سڳدے۔
مصنف دے خیال وچ پراݨے زمانے وچ آبادی تھولی ھووݨ دی پاروں
ووٹیں دی لوڑھ کے نہائی پر اسلام وچ مشورہ، شورٰی (پارلیمان)، گویا پوری جمہوریت
موجود ہائی۔ بےنظیر کتاب دے ہک ݙڈھ باب وچ قرآن دیئیں درجنیں آیتیں دے حوالہ وار
ترجمے تیں روشن خیال مسلمان مصنفیں دے نظریات اُپترائن۔ انہیں اڄ دی انتہاپسند
اسلامی ٹور کوں 'سُنی' دے لفظ نال لکھیئے اتیں ایندی تاریخ اووھو ١٣ویں صدی دے مصر
دے عالم ابن تیمیہ نال جوڑی ہِس۔ وݙا فرق اے ݙسیس جو جتھاں منیا منایا اسلامی
قانون ہر انسان دے، خاص کر مسلمان دے ہتھو مسلمان دے قتل کوں وݙا گناہ آہدے تیں
ملک دے سلطان دے خلاف بغاوت کوں فتنہ آہدے۔ اُتھ ابن تیمیہ تے اوندے اڄوکے پِچھلڳ
فتنہ پیدا کریندن اتیں 'فریٹری سائیڈ' یعنی بھرا دے ہتھو بھرا مروݨ دی وݙی مناہی
تیں عمل کرویندن۔
پیلھے باب وچ ملک وچ وَلݨ، کراچی دے ہوائی اݙے تے لہݨ، کار
ساز دے مقام تیں دہشت گردی اتیں وت اندھارئیں ڳلیں وچو گݙیاں دُرکا کیں بلاول ہاؤس
پُڄݨ دا قصہ درج ہے۔ بےنظیر 30
لَکھ آدم دے کراچی کٹھے تھیوݨ کوں آپݨی لیڈری نال ڳنڈھݨ دے بجائے ایں تجزیے دا حصہ
بݨائے جو جمہوریت کیتے پاکستان دے لوکیں دی خاہش تیں تیاری کتلی پکّی ہے۔ اوکوں
پاکستان دے لوکیں وچ جمہوری شعور دا پکا یقین ہا۔۔اتیں ہِک باب وچ عرب سماجیں وچ
دولت تیں ترقی دے ہوندئیں جمہوری تحریک گھٹ ھووݨ نال ایندا موازنہ وی کیتس۔
اوندے مطابق ہر مسلمان سماج وچ جمہوریت نہ ھووݨ دے سوب
وکھرے وکھرے ہن۔ مثلاً جے غربت جمہوری
پسماندگی دا ہکو پیمانہ ہوندی تاں دولت مند عرب سماجیں وچ جمہوری ہل چُل ودھیک
ہووے ہا۔
تریجھے باب وچ جمہوریت دئیں تحریکیں دے پچھوکڑ وچ مسلمان
ملکیں دا ہک ہک کر کیں کہیں دا تفصیلی تیں کہیں دا مختصر مطالعہ ݙتا ہوئے۔ ایران
اتیں مصر دے مطالعے وچ بےنظیر افسوس نال اے لکھیئے جو مغربی ملکیں دی ݙو سو سال
تیں کھنڈی ریاکاری انہیں سماجیں دے جمہوری تݨ ماریں کوں کیویں کیویں تباہ کیتے۔
ایران وچ کیویں پیلھو روس تیں بعد وچ برطانیہ تیں امریکہ نویں اُسردے پارلیمانی
نظام کوں تباہ کیتا۔ ڈاکٹر مصدق دا تختہ الٹݨ دا قصہ چنڳی درگھیر نال لکھیس۔
پاکستان اتیں افغانستان دے مطالعیں وچ پاکستانی فوج تیں آئی
ایس آئی دے کارنامیں دا تذکرہ ہے۔ پاکستان دی تاریخ لکھدئیں ہوئیں آپݨے ݙاݙے
شاہنواز بھٹو کوں ہک ترقی پسند قوم پرست اتیں با اثر فرد ݙکھایس٘۔
سقوط ڈھاکہ دے حوالے نال کُجھ دلچسپ ڳالھیں لِکھیئے نِس۔
مثلاً اے جو کیوں یحیے آپ اِقتدار وچ راہݨ کیتے مجیب دے چھی نُکتے منشور اتیں
عوامی لیگ دے 'اینٹی سٹیٹ' پرگرام کوں راہ ݙت جو بھئی ایں طرانح تیں پوادھی اتیں
پچادھی پاکستان دیئیں سیاسی قوتیں دے وچالے پھیٹی پوسی اتیں میں آدھی وچ میں ہِکّا
سیسی قوت آ بچساں۔ اتیں اے جو وت کیویں ا نہ ہِکّے آپ تباہ تھیا بلکہ پورے مُلک
کوں گھِن لَتھا۔
بے نظیر بغیر کہیں معذرت خاہی دے اپݨے پِیو دی مُجیب
دے مُقابلے وچ دراست سیاسی سوچ ذکر کریندی ہے۔ مُجیب اپݨی پارٹی دی پارلیمانی
اکثریئت اتیں دی اوں آئینی برابری دے وچالے فرق نہا کریندا جیرھی فیڈریشن دا مُنڈھ ہوندی ہے ۔۔۔
