سَمسارا، کرما اتیں نروان۔ دھارمک نیتی اتیں اوندے اتہاس دی ہک پرکھ ۔۔۔ مشتاق گاݙی

سَمسارا، کرما اتیں نروان۔ دھارمک نیتی اتیں اوندے اتہاس دی ہک پرکھ

مشتاق گاݙی

پنج ہزار وریہیں پیلھوں وادی سندھ دی قدیم تہذیب وچ دھرم تے دھارمک وچار کیا ہئین؟ ایں سوال دا نتارا ایں کیتے نئیں تھی سڳدا جو موھنجو دڑو تے ہڑپہ دے ویلھے دے سکرپٹ کوں اڄاں تائیں نئیں پڑھیا ونج سڳیا۔ وادی سندھ دی ایں قدیم تہذیب بارے ساݙی ساری جاݨ سنجاݨ چھڑی آرکیالوجی راہیں ہے جیندے نال ساکوں ودھ کنیں ودھ اوں ویلھے دے مادی کلچر دی کجھ سُدھ بُدھ تھی سڳدی ہے۔ جیویں جو ساکوں جانڑ تھیندی ہے جو اتھاں تریمتیں دیاں ڈھگ مورتیاں ہر جُھگے کنیں ملدن۔ انہیں مورتیں کنیں کُجھ ارکیالوجسٹ اے سمجھیندن جو اے رڑھ واہی تے زرخیزی دے دھارمک وچاریں نال جُڑ سگدن۔ یا وت اینویں کُجھ انڈس مُہریں اتیں یوگی ٹائپ بندے دی چترکاری ہے جیڑھا کنول آسݨ وچ ٻیٹھے تے اوندے سر اُتیں ترشول جیہاں کوئی تاج ہے۔ اینکوں "پروٹو پشو پتی" دا ناں ڈتا ویندے جیڑھا جو اج شیوا دا ہک نام روپ سمجھیا ویندے۔

پروٹو پشو پتی دی وادی سندھ تہذیب دی ہک مُہر

اِتھوں دے دھرم تے دھارمک وچاریں دی ساکوں وادھوں جاآ کاری "ویدک ویلھے" تھیندی ہے جٖݙاں رگ وید تے بیاں ترائے ویدائیں کمپوز تھیاں۔ ہک اندازے موجب اے سَن 2500-3500 دے وچالے لکھیاں گیاں ہن۔ انہیں ویدیں وچ کتھائیں وی ساکوں سمسارا، کرما تے نروان (یا مُکشا) دے اجوکے پاپولر دھارمک وچار نئیں ملدے۔ توڑے جو رگ وید وچ کرما دا شبد ملدے پر او اپنڑے اڄوکے ارتھ کنیں سروں ہٹ کنیں ورتیا کھڑے۔ رگ وید وچ کرم دا مطلب ہے جو ویدک رسومات دی درست ڈھنگ ڈھالے وچ ادائیگی۔ اینویں ای اواگون اتیں سمسارا (مرݨ جمݨ دا چکر) دا کئی پریتی حوالہ نئیں ملدا۔ انہیں وچاریں دے کُجھ ہلکے جہیں حوالے برہن آریان یاکا تے چندوگا اُپنشد وچ ملدن پر انہیں وچ وی کئی وَدھ تفصیل نئیں۔ ہک دلچسپ ڳالھ اے ہے جو انہیں اُپنشدیں وچ ہک کھشتری راجا سمسارا، کرما تے مُکشا دا خفیہ درس ہک برہمن پیو تے پُتر کوں ڈیندے جیڑھا جو انہیں دی جاݨ وچ پیلھے کنیں نہی۔ نال ای او کھشتری راجہ دعوی کریندے جو ایں علم پاروں راج پاٹ کرݨ دا ادھیکار چھڑا کھشتریں دا ہے۔

سوال اٹھدے جو وت اے سمسارا (مرݨ جمݨ دا چکر)، کرما اتیں نروان جہیں دھارمک وچار کݙاں، کتھوں تے کیویں آئین تے انہیں دا ہند سندھ دی سولائزیشن دی ونڑت اُتیں کیا اثر تے نتیجہ نکھتا؟

گنیتھ اوبیسکر (ہک جگ مشہور سری لنکن انتھروپولوجسٹ) اپݨی ہک ننویں کتاب وچ ایں سَمسیا کوں سلجھاوݨ دا ہک ترلا کریندے۔ (ایں کتاب وچ او بُدھ مت دے انہیں وچاریں دا ایمراِنڈین تے قدیم یونان دے وچار تے کلچر نال وی موازنہ کریندے) اوندا خیال ہے جو سمسارا، کرما تے نروان جہیں دھارمک وچار اپݨے اڄوکے روپ وچ گنگا وادی وچ 2600 وریہیں پیلھوں اُبھرن تے جین مت تے بُدھ مت راہیں پورے ہند سندھ وچ پاپولر تھئین۔ تھی سڳدے جو جگ جہان دے بنہیں آدی واس لوکیں وانگ اواگون دا وچار کُجھ مُدت پیلھوں کنیں لوکائی وچ آندا پیا ہووے پر اوندی کرما تے نروان نال جڑت ہک ٻہوں نویکلا کم ہئی۔ اے دھارمک نیتی (مذہبی اخلاقیات) دی ننویں ابتدا ہئی جیندے نال ہند سندھ دے لوک ہک ننویں پھاتݨ وچ پھَتن اَتیں اڄاں تائیں اوندا اثر لڳا ڄلدے۔

ایں کنیں پیلھوں جو اساں ایں دھارمک نیتی (مذہبی اخلاقیات) دی پرکھ پرچول کروں، اے لازم ہے جو اوں ویلھے دی گنگا وادی دے وسیبی اتہاس دا ہک نکا جیہاں جائزہ گھن گھنوں۔

اڄ کنیں 2600 وریہیں پیلھوں گنگا وادی وچ مَگدھ تے کوشالا جہیں چھوٹے چھوٹے آزاد ریاستیں دا مُکاوا تھیندا پیا۔ اتھاں وݙے شہر بݨدے پئے ہئین۔ دیہات دی جمہوریت مُکدی پئی ہئی تے ننویں بادشاہتیں تے وت ایمپائرز دا مُنڈھ بدھیندا پیا ہئی۔ موریہ ایمپائر ایں پروسس دی ابتدا ہئی۔ شہریں وچ ننواں کلاس سٹرکچر اُسریندا پیا ہئی تے اُنہیں وچ وپاری، ہنرمند، ملازمت پیشہ جَہیں ننویں گروہ اُبھر کنیں سامہݨے آندے پئے ہئین۔ دولت تے طاقت کٹھی تھیندی پئی ہئی۔ ایہو ویلھا ہئی ڄڈاں شہریں دے جیونڑ کنیں بیزار شمرنڑ دے گروہ گھر بار چھوڑ جنگلیں بسیرا کریندے پئے ہئین۔ خود سدھارتھ (بُدھا) آپ وی ایندی ہک مثال ہئی جیڑھا اپݨا گھر محل چھوڑ تپسیا کیتے جنگل دی راہ گھندے۔

گنیش اوبیسکر موجب سمسارا، کرما تے نروان (مُکشا) جہیں وِچار ایں اُبھردی شہریت وچ سِتریندن تے مہاویر تے بُدھا انہیں کوں کھنداوݨ تے پاپولر وچار بنڑاوݨ وچ وݙا کردار ادا کریندن۔ اڳوں ونڄ کنیں برہمن تے ہندو مت انہیں وچاریں کوں اپݨے اندرو سَمو گھندن اتیں اے سَمورے ہند سندھ دے وچار بݨ ویندن۔ اتھوں دی سولائزیشن اُتیں انہیں دے ڈونگھے اثرات پوندن۔

اے اثرات کیا ہن؟ ہک تاں اے جو سمسارا (مرݨ جیوݨ دا چکر) تے کرما کوں آپت وچ جوڑ کنیں پورے ننویں جنم کوں پری۔ کنڈیشن تے پری۔پروگرام کر ݙتا ڳئے۔ اڄوکا جیوݨ پچھلے جیوݨ دے کرمیں دا پَھل ہے۔ اے پچھلا جنم کیا ہئی؟ ایندی جاݨ چھڑی اڄوکے جیوݨ نال تھی سڳدی ہے۔ مطلب جے بندہ شودر ہے، غریب ہے، بیمار ہے تاں اے سبھ کُجھ پچھلے کرمیَں دا پھل سمجھ قبول کرے۔ اینویں ای اڳلا جنم ساݙے اجوکے جیوݨ نال ڳنڈھیا ہوئے۔ ایں طرانح نال اڄوکے جیوݨ تے اوندے کرمیں اُتیں وی ہک روک لڳ ویندی ہے۔ ایندا ہک نتیجہ اے نکلدے جو سبھ توں اُتم کرم آپ اَکرم (نہ کرݨ) بݨ ویندے۔ مکتی کیتے سبھ توں سوکھا تے سدھا سنواں رستہ اے ہے جو کوئی کرم ای نہ کیتا ونڄے۔ ٻدھ مت ہک وادھوں پیچیدگی اے بݨیدے جو جیوݨ ݙکھ ہے۔ جیندا جی کئی نہ کئی شے نال موہا ( اٹیچمنٹ) جڑیندے، اے موہا اینجھے کرم کرویندی ہے جنہیں دا پھل اڳلے جنم دی سزا دے روپ ملدے۔ ایں جمݨ مرݨ تے ڈکھ دے گھن چکر کنیں نکلݨ دا چھڑا ہکو راہ راستہ ہے جو بندہ جیندیں جی مر ونڄے، موہا مُتوں تھی ونڄے تے ایندے نتیجے وچ او نروان (مُکشا) پا ونجے۔ ایں طرانح نال جین تے بدھسٹ میٹافزکس دا ہک فُل سرکل بݨ ویندے۔ ہک پاسیوں سَمسارا تے کرم دا سدھا تے نہ وٹیجݨ آلا جوڑ تے ݙوجھی پاسیوں اوندا اُلٹ نروان۔ جتھاں لوکائی دی اکثریت سمسارے تے کرم دے گھن چکر وچ پَھتے ہوئین اُتھاں بُدھا تے بئے کُجھ بہوں ای خاص بندے ہن جیڑھے چھڑا نروان گھن سگدن۔ نروان دا آئیڈیل عام لوکیں دی پہنچ کنیں دور ہوندے، ایں کیتے بھکشوئیں تے لوکائی وچالے ہک ننواں وکھرپ، یا جے سدھا آکھیجے، دوغلا پن بݨ ویندے۔ بھکشو ہک پاسیوں چنگیں کرمیں کیتے جگ جہان کنیں پریں راہوݨے پر بئی پاسیوں بُدھ مت دے پرچار تے سیاسی اثررسوخ کیتے اوں جگ جہان نال گنڈھیج وی رکھنڑی ہے۔

ایں دھارمک نیتی ہک پاسیوں دنیا تیاڳ ݙیوݨ دا بھاشن تے درس ݙتا تاں ٻئی پاسیوں ایندا ہک نشابر اظہار سیکس۔ جنسی خواہش بارے ہک کریر دے روپ نکھتا۔ جیویں جو ٻدھ مت دی ویہاریں وچ پڑھائی ہک کلاسیکل لکھت وینایا پتاکا وچ لکھیا ہوئے:

" اپݨے سندر سلو کوں کہیں تریمت دے (شریر) اندروں گھن ونڄݨ کنیں چنڳا ہے جو تساں اونکوں کہیں ناگ دے وِس بھرے منہ وچ سَٹ ݙیو یا وت اونکوں ڄلدے ٻلدے کوئلے وچ گھسیڑ ݙیو"

گنگا وادی وچ جین مت تے بُدھ مت راہیں اے سمسارا، کرما تے نروان (مُکشا) دے وچار ہک ننویں دھارمک نیتی (مذہبی اخلاقیات) دی شروعات ہئین۔ ہک اینجھی شروعات جیڑھی "ویدک ویلھے" تے اوندے کلچر کنیں وکھری ہے۔ ویدک ویلھا ہک اینجھا ویلھا ہے جڈاں چنگے مندے دا پریتی تے خاص وکھرپ نہی۔ گناہ ثواب تے اوندا حساب کتاب نہی۔ اوںدے وچ جیوݨ اپݨی سادگی، بے ساختگی تے حیرانی نال جویندا پیا ہئی۔ وَدھ کنیں وَدھ رسومات دی پابندی ہئی جیڑھی برہمن کوں کُجھ اُتم بݨیدی ہئی۔ جین مت تے بُدھ مت راہیں ننویں دھارمک نیتی جیوݨ کوں پیچیدہ وچاریں دے سپرد کیتا اتیں بندہ دی کیتی کرتی کوں ہک کمپلیکس اخلاقیات دے تابع کر ݙتا جیڑھی شہری جیوݨ تے ایمپائر دے سیاسی لوڑھیں نال میل جول کھاندی ہئی۔ ایہا وجہ ہے جو انہیں ننویں دھرمیں کوں شہر دے وسنیکیں، خاص کر وپاریں تے مہاراجیں دی سرپرستی ملی تے انہیں دا اگلے کئی صدیں ہند سندھ وچ طوطی بلیندا ریہا۔

(اُتلی لکھت گنیتھ اُوبیسکر دی کتاب کنیں میڈا ذاتی نتارا ہے۔ تھی سگدے کئی بیا بندہ اینکوں انج ڈھالے نال پڑھے سمجھے)

اعلانِ دائرہ دین پناہ

 

اعلانِ دین پناہ

ریاض انور سرائیکی سنڄاݨ دی تحریک دے ہک موہری ہئین۔ اڄ اساں انہیں دی وسوں دائرہ دین پناہ کٹھے تھئے ہئیں۔ ایں کٹھ دا ہک ارتھ انہیں دا آدر کرݨ ہے تے نال جڳ جہان کوں اے ݙسݨ ہے جو سنڄاݨ تے سرت دے جیڑھے پندھ دی ٹور انہیں ٹوری ہئی، اڄ او کئی منزلاں اڳاں ودھ چکے۔ اڄ انوی سو سٹھ دے ویلھے دا سوال "اساں کون ہئیں" دا وَلدا ہک پورے پک وچ آ ڳئے۔ اساں سرائیکی ہئیں۔ سرائیکی ساݙی ٻولی ہے۔ سرائیکی ساݙی قومیت ہے۔ سرائیکی ساݙا وسیب ہے۔ سرائیکی ساݙا کلچر ہے۔ "اساں لوک سرائیکی، ساݙی جھوک سرائیکی" چھڑا ہک نعرہ نئیں۔ اے ساݙی لوں لوں وَسدی سِک سَدھر ہے، ساݙی ڄاڳدی اَکھ دا خواب ہے۔

اساں دائرہ دین پناہ ریاض أنور دی جاہ ایں پَک نال اَلویندے ہئیں جو ساݙا آپ تے آپت دی سنڄاݨ، اپݨی ٻولی تے کلچر دی سنڄاݨ دا پندھ پورا تھی چُکے۔ ایں کٹھ پچھوں ہک ننواں پندھ ساݙے اڳوں ہے۔ اے ٻولی تے کلچر کنیں اڳوں ہک سیاسی پندھ ہے۔ اے ننواں پندھ پاکستان دے آئین ہیٹھوں پارلیمان دے فورم کنیں سرائیکی صوبہ کوں پنجویں وفاقی یونٹ منواوݨ دا پندھ ہے۔ اے پندھ کجھ ساݙے آپݨے تے کجھ ٻنہیں وَسیا ہے۔

ساݙے آپݨے وَسیا ایں کیتے جو اساں ایں پندھ کیتے کیتلی تݨ مار کریندے ہئیں؟ جے تائیں سرائیکی صوبہ دی مانگ ساݙی وسوں دی ہر ڳلی، محلے، بزار، وستی تے شاہر نئیں تھیندی، ساݙا پندھ کھوٹا ہے۔ جے تائیں "تبدیلی ہکا ۔۔ سرائیکی صوبہ" دے نعرے دی پڑݙو پارلیمان دی گول گردشیں وچ نئیں گونجدی، ساݙا پندھ اوکھا ہے۔ جے تائیں صوبہ گیت سنگیت بݨ ڳایا نئیں ویندا، ساݙا پندھ ادھورا ہے۔ اے پندھ جذبیں دے سیک نال تھیوݨے۔ اے پندھ سسی وانگ پیرو راھݨا تتے تھل دا پندھ ہے۔ ایں پندھ وچ پنوں دی تانگھ وچ تانگھݨ تے جکھݨ ہے۔ اے پندھ تھل مارو کوں ہک ٻلانگ کرݨ دے خواب وچ ٹردیں ٹردیں تھی سڳدے۔ ایندے کیتے

ٻنہیں وَسیا ایں کیتے ہے جواے ہک ونڈ ہے۔ ہر ونڈ آلی کار ایندے وچ شریکے ہن۔ جے تائیں ساݙیاں ہمسایہ قوماں ساݙے ایں حق دی حمایت نئیں کرینداں، اے ونڈ نئیں تھی سڳدی۔ ایں کیتے اے پندھ اساں جمہوری پارلیمانی دڳ ٹردیں کر سڳدے سے۔ ایندے کیتے ساکوں کہیں اپݨے سو وریہیں دے کلہیپے کنیں ٻاہروں نکل پوری وادی سندھ نال جڑت کرݨی ہے۔ پارلیمانی سیاسی جماعتیں نال ڈائیلاگ کرݨے، پچھ پرتیت کرݨی ہے۔ اے ڈائیلاگ، اے پچھ پرتیت کہیں دڳے نال نئیں بھل اَٹکل نال تھی سڳدے۔

اڄ کنیں اے کٹھ ایں سرائیکی صوبہ دے وعدے دی پچھ پرتیت دے کم دا اعلان کریندے۔ ایں پچھ پرتیت دا ہکو اَرتھ ہے جو سو ݙینہہ دے وعدے موجب سرائیکی صوبہ بݨاوݨ دا بل پارلیمنٹ وچ گھن آیا ونڄے۔ پارلیمنٹ صوبہ دے ناں، حدود تے وسائل دی ونڈ اتیں ڳالھ مہاڑ کرے۔اَساں سمجھدے ہئیں ایں بحث وچ پارلیمان کوں لسانی شناخت کوں نہ منݨ دی ریاستی پالیسی دا جائزہ گھن کنیں بدلݨا چاہیدے۔ ایندے نال سرائیکیں تے پاکستان دی پیلھی لوڑھ پنجاب دی ونڈ تے صوبہ بݨن ہے۔

اے بل پاس تھیوے یا نہ تھیوے بھل ایں سانگے ساکوں اپݨے سڄݨ دشمن دی سنڄاݨ تاں تھیسی۔ ایں سانگے ساݙا اڳلا پندھ سوکھا تھیسی۔

اَڄ کنیں اے پچھ پرتیت ڳلی محلے تھیسی۔ اے پچھ پرتیت صوبہ سنگ ٹور کنیں تھیسی۔ اے پچھ پرتیت کٹھ نال تھیسی۔ بینرز تے پینافلیکس لا کنیں تھیسی۔ اے پچھ پرتیت وساخ وچ تھیسی، بزار وچ تھیسی۔ نچدیں ہوئیں تھیسی۔ ہوکا ݙے کنیں تھیسی، ہتھ ٻدھ کنیں تھیسی۔

سرائیکی صوبہ سنگ کمیٹی

6 جون، 2021

Daira Din Panah Declaration

 Din Panah Declaration

Today, we gathered in Daira Din Panah, the home of the late Riaz Anwar, who was among the foremost figures active in the early Siraiki identity movement. The purpose of today’s gathering was primarily to pay homage to Riaz Anwar and declare to the world that we have made enormous progress in terms of the recognition of our identity. The Siraiki identity today is well recognized and it is no longer a question of, “who we are”. We are Siraiki, so is our language, nation, Wasaib, and culture. “We are Siraiki, Our Jhok is Siraiki” is not just a slogan, but it is the ultimate truth now and the manifestation of our dreams.

Needless to say, the movement for the recognition of our distinct language and culture has been successful. However, from here onwards we enter in the new phase of the struggle, essentially political. The new phase necessitates the demand for a Siraiki province within the federation of Pakistan. In this phase of the movement, there are a few things that we can control, while for the rest including constitutional amendments, we are dependent on the legislatures.

It is on us, how far we are prepared to go in this phase of the struggle. The demand for Siraiki province is hollow, unless it rises from each corner of the Wasaib equally, because that is what determines the success of this movement. We cannot have a province until the slogan “There is only one change, the making of a Siraiki province” echoes in the hallways of the parliament. We lose if the demand for the province does not translate into the Siraiki melodies. The journey ahead is difficult as it involves walking barefoot and traversing the deserts of Thal, like Sassi did. This struggle is the battle of nerves involving patience that Sassi demonstrated while she longed for Punnal in the searing heat.

We are reliant upon others as well in this phase of struggle because the making of a separate province entails the division and as often the case there are stakeholders involved in it. This division is not possible without our neighboring nations falling in with our demand. For that to happen, we have to build alliances with the democratic forces. This fight cannot be fought alone, rather we have to build solidarity connections with the nations of the great Indus Valley. The current moment essentialises the dialogue with the mainstream democratic political parties and this is only possible through politicking rather than confrontation.

From today’s gathering, we declare to seek accountability for those who made headlines promising to create a Siraiki province within 100 days. We demand that the bill for the creation of the province should be brought in the parliament. The parliament should initiate a debate as to determine the name, the geography and the redistribution of resources for the Siraiki province. This debate should also involve reassessing and changing the state’s policy of not recognizing the linguistic identities. It is Pakistan’s imperative to divide Punjab and create a separate Siraiki province.

Whether or not the bill is passed in the parliament, in the end we will be able to differentiate between our friends and enemies which will help us in the future.

The accountability starts from today. From now on, it will be asked from every street, corner, gathering, festival, and by putting up panaflex and posters that what happened to the promise of making Siraiki province. We will ask this while dancing, singing, and holding hands.

Siraiki Sooba Sang Committee

(6th June, 2021)

Translated from Siraiki to English by Auwn Gurmmani

بنگالی لسانی شناخت دی کہاݨی (شمس زیڈ۔ اے)

 

بنگالی لسانی شناخت دی کہاݨی

شمس زیڈ۔ اے

بھاشا اندولن مشرقی بنگال دے ایوانیں وچ اردو دے نال نال بنگلہ کوں سرکاری زبان دی حیثیت ݙیواوݨ کیتے چلائی ڳئی ہک تحریک ہئی، جیندے وچ جدید،. تعلیم یافتہ تے آپݨی ما ٻولی دا شعور رکھݨ آلے پیشہ ور سیاسی لوک تے طلبا شامل ہن ـ بعد ءچ ہیٹھلے درجے دے (نکے پیشیں آلے غریب عوام ) لوک وی تحریک ءچ رل ڳئے ہن ۔

ـ

بنگلہ پہچاݨ دا تصور کئی مرحلیں تے درگھیا ہویا ہےتے ایندے ڈھیر سارے پہلو ہن. 1872 دی مردم شماری دے مطابق بنگال دی 48% ابادی مسلمان ہئی. انہیں وچ زیادہ تر کسان، مزدور تے دستکار ہن. انہیں کوں اتراپ آکھیا ویندا ہا. صاحب ثروت مسلمانیں کوں اشراف آکھیا ویندا ہا. اشراف اکثرا اردو ٻولیندے ہن? جیرھے مسلمان بنگلہ ٻلیندے ہن انہیں دی بنگلہ وی مغلیہ دور دی سرکاری زبان فارسی دے اثرات توں مسلمانی بنگلہ یا دوبھاشی بݨ ڳئی ہئی، اوندے وچ عربی، فارسی،. ترکی الفاظ تے محاورے شامل تھی ڳئے ہن تے زبان اسلامائز تھی ڳئی ہئی. انگریزیں دے آوݨ، چھپائی دی ایجاد تے چھپے ہوے مواد دے ودھݨ نال بنگالی زبان تے ادب دا revival تھیوݨ لڳا. انگریز نے فوج، اعلیٰ انتظامیہ تے ریونیو دے ادارے آپݨے کولھو رکھے لیکن عدلیہ تے سول بیوروکریسی دے در مقامی لوکیں کیتے کجھ حد تئیں کھول ݙتے. مسلمان چونکہ انگریزی سکھݨ توں انکاری ہن تہوں سرکاری شعبیں وچ ہندوئیں دی برتھی زیادہ تعداد وچ تھئی تے 1837 وچ سرکاری زبان بنگالی کوں بݨا ݙتا ڳیا. فورٹ ویلیم دے پنڈتیں بنگالی وچ سنسکرتی رنگ شامل کرݨ تے زور لایا? مسلمانیں کوں ہوش آیا تاں انہیں برطانوی افسر کوں سفارش کیتی جو بنگالی. مسلمانیں کوں اردو، فارسی تے عربی زباناں پڑھایاں ونڄن.

1899 وچ نواب علی چوہدری "بنگیا ساھتیا مسلمان سبھا' (محمڈن سوسائٹی فار بنگالی لٹریچر) بݨا کے ہک اصلاح یافتہ زبان بݨاوݨ دا آہر کیتا. اے پہلی واری مقامی شناخت آلے پاسے ہک قدم ہا. محمڈن ایجوکیشنل کانفرنس 1906بمقام ڈھاکہ وچ مشرقی بنگال دے ہک مندوب عبدالکریم آکھیا جو "بنگال دے مسلمان اردو فارسی دے بغیر تاں ری سگدن، بنگلہ دے بغیر نئیں رہ سڳدے".

مسلم لیگ چونکہ سارے ہندوستان دے مسلمانیں دی نمائندگی دا دعوی کریندی ہئی تہوں او مقامی کلچر تے زبانیں دی شناخت دی نفی کریندی ہئی، اتے سارے مسلمانیں دا وجود ہک زبان تے ہک مزہب اتے رکھدی ہئی. اوں زمانے وچ بنگال وچ ݙو تحریکاں کٹھے ٹردیاں پیاں ہن ہک بنگالی تے ݙوجھی مسلم شناخت.

اوں عرصے ءچ کجھ اہم واقعات تھئے:

⚀ 1918وچ ہک مسلم لیگی بنگالی لیڈر مولانا اکرم خان اے سوال چاتا جو بنگالی مسلمانیں دی مادری زبان اردو ہوسی یا بنگلہ؟

⚀ آل انڈیا مسلم لیگ دے 1937دے لکھنو اجلاس وچ بنگالی مندوبین اردو کوں سارے مسلمانیں دی قومی زبان آلی قرارداد دی مخالفت کیتی.

⚀ 1937وچ ڈھاکہ یونیورسٹی دے وائس چانسلر دی سفارش تے یونیورسٹی وچ بنگلہ زبان کیتے انج شعبہ بنایا گیا.

⚀ 1947وچ بݨݨ آلی "پیپلز فریڈم لیگ " تے ڈیموکریٹک یوتھ لیگ بنگال دی سرکاری زبان بنگلہ کوں بݨاوݨ دا مطالبہ کیتا.

⚀ تمدنی مجلس TM نے بنگلہ کوں بطور ⑴ ذریعہ تعلیم ⑵ عدالتی زبان ⑶ انتظامیہ دی زبان ⑷ تے ذرائع ابلاغ دی زبان بݨاوݨ دا مطالبہ کیتا. بھل اوں ویلہے مسلم لیگ ݙتا زور ایتلا ہا جو انہیں جماعتیں کوں بیک فٹ کر ݙتا گیا.

پاکستان دی پہلی تعلیمی کانفرنس 27 نومبر 1947کراچی وچ تھئی. وزیرتعلیم فضل الرحمن (جیرھا ہک بنگالی ہا) آکھیا جو اردو کوں پاکستان دی قومی زبان بݨاوݨ کیتے موجود بنیاداں ناکافی ہن. ایں کانفرنس ءچ مادری زبانیں کوں تسلیم یتا گیا لیکن اردو تے انگریزی کوں سرکاری زباناں آکھیا گیا.

6 دسمبر 1947کوں ڈھاکہ یونیورسٹی وچ اردو مخالفت تے بنگلہ دے حق ءچ اجلاس تھیا جیندے وچ اساتذہ تے طلبا شامل ہن. اتھاں اے مطالبہ کیتا گیا جو بنگلہ کوں بنگال دی سرکاری زبان نئیں بلکہ پاکستان دی سرکاری زبان دا درجہ ݙتا ونڄے. اجلاس دے بعد طلبا خواجہ ناظم الدین دہ رہائش گاہ تے ڳئے. خواجہ ناظم الدین یقین دہانی کروائی جو بنگلہ کوں سرکاری زبان بنایا ویسی. لیکن ایں بیان تے عمل نہ تھیا.

1948ء:

اردو بنگالی تنازعہ اوں ویلہے زور پکڑیا جڈاں پاکستان دی آئین ساز اسمبلی دے ہک ہندو ممبر دھریندر ناتھ دتہ اسمبلی وچ اے مطالبہ کیتا جو اردو انگریزی دے نال بنگلہ کوں اسمبلی دیں زبانیں وچ شامل کیتا ونڄے. ایندے ولدے اچ وزیراعظم لیاقت علی خان آکھیا "پاکستان برصغیر کے دس کروڑ مسلمانوں کے مطالبہ کی بنیاد پر قائم ہوا. اور دس کروڑ مسلمانوں کی زبان اردو ہے. "

خواجہ ناظم الدین آکھیا جو اوندے صوبے دے لوک وی بنگلہ نئیں اردو چاہندن. انہیں بیانات دی بنگال ءچ ٻہوں مخالفت کیتی گئی اتے عوامی تحریک زور پکڑیا. 15مارچ 1948کوں خواجہ ناظم الدین کوں جھکݨا پیا تے طلبا نال 8نکاتی معاہدہ منݨا پیا. جیندے وچ شامل ہا جو "بنگال دی آئین ساز اسمبلی وچ اپریل دے پہلے ہفتے ہک خاص قرارداد پیش کیتی ویسی جیندے وچ آکھیا ویسی جو بنگلہ زبان کوں ریاست دی زبان منیا ونڄے تے ایکوں اوہو درجہ ونڄے جیرھا پاکستان اسمبلی تے مرکزی حکومت وچ اردو دا ہے. "

19مارچ 1948 کوں قائداعظم محمد علی جناح ڈھاکہ دا دورہ کیتا، ائیرپورٹ تے ہزاراں بندیں استقبال کیتا. 21مارچ کوں جناح صاحب ریس کورس میدان وچ تقریر کیتی تے آکھس:

"میں صاف الفاظ میں کہنا چاہتا ہوں کہ اس بات میں کوئی صداقت نہیں کہ بنگلہ زبان کے حوالے سے آپکی نارمل زندگی میں کوئی خلل ڈالا جاے گا. آپ لوگ یعنی اس صوبہ کے لوگ فیصلہ کریں گے کہ اس صوبے کی زبان کونسی ہوگی. مگر جہاں تک پاکستان کی ریاستی زبان کا تعلق ہے، میں صاف بتا دوں کہ اردو کے علاوہ کوئی دوسری زبان نہیں ہوگی. ایک قومی زبان کے بغیر کوئی قوم متحد اور یکسوئی سے زندہ نہیں رہ سکتی. "

تقریر دے بعد لوک مشتعل تھی ڳئے تے پارک دا ہک گیٹ تروڑ ݙتا تے آرائشی تنصیبات کوں بھن تروڑ دا نشانہ بݨایا.

26مارچ کوں یونیورسٹی کانووکیشن دے دوران قائداعظم ولا تقریر کیتی تے ولا اردو ریاستی زبان ہووݨ دی ڳالھ کیتی. ایں دوران طلبا شورشرابا گھت ݙتا تے قائداعظم تقریر پوری کیتے بغیر واپس لگے ڳئے. بعد ءچ طلبا دے ہک کٹھ جناح صاحب نال ملاقات ونڄ کیتی تاں جناح صاحب آکھیا جو اوں 8 نکاتی معاہدے تے دباؤ ءچ دستخط تھئے ہن. اے ملاقات طلبا کیتے مایوس کن رہی.

ایں دوران سرکاری نقطہ نظر اے بݨ گیا جو بنگالی لسانی تحریک کمیونسٹیں، ہندوستانی ایجنٹیں تے مسلم لیگ مخالف لوکیں دی طرفوں چھوڑیا ڳیا ہک شوشہ ہے.

1952ء:

مشرقی پاکستان وچ اے احساس زور پکڑیندا پیا ہاجو مغربی پاکستان دے ہتھو بنگالیں دا استحصال تھیندا پئے. اُݙو خواجہ ناظم الدین جیرھا اوں ویلہے وزیراعظم ہا، ڈھاکہ پہنچ کے اعلان کیتا جو اردو پاکستانی قومیت دی علامت ہے اتے ایہا پاکستان دی ریاستی زبان راہسی ـ ایں بیان دے خلاف شدید ردعمل آیا. اخباریں وچ کالم تے ممضمون چھپݨ لڳ پئے. 30جنوری کوں ڈھاکہ وچ بنگلہ دے حقءچ ٻہوں وݙا مظاہرہ تھیا. خواجہ ناظم الدین دے بیان دی مزمت کیتی گئی. مولاناعبدالحمید بھاشانی طلبا کوں اپیل کیتی جو او اڳو ودھن تے 50ملین لوکیں دے اُتے ہک اوپری ٻولی کوں نافذ کرݨ دی مخالفت کرن.

4 فروری کوں مشرقی پاکستان دی تاریخ دا سبھ توں وݙا مظاہرہ تھیا، جیندے وچ اے نعرہ لگدا ریہا

"راشٹرو بھاشا بنگلہ چائی"

(اساں بنگلہ لڳ ریاستی زبان چاہندے ہئیں )

20فروری کوں ڈھاکہ وچ ہڑتال تے دفعہ 144نافذ کر ݙتا گیا.

21 فروری 1952(اکوشے):

21فروری کوں طلبا ڈھاکہ یونیورسٹی وچ کٹھے تھئے تے ایں کٹھ وچ دفعہ 144کوں تروڑݨ دا فیصلہ کیتا. طالب علم چار چار پنج پنج دے گروپیں وچ ٻاہر نکلݨ شروع تھئے. اوندے بعد حالات تاریخ ساز بݨ گئے.

حکومتی سرکلر وچ ݙتے ڳئے سرکاری مؤقف تے صوبائی اسمبلی وچ وزیراعلی نورالامین دے بیان مطابق اے ݙسیا ڳیا جو "طلبا کاریں بسیں کوں تروڑ پھوڑ کیتی، پولیس اہلکاریں کوں ڳالھیں مندے کڈھئے تے انہیں تے پتھراؤ کیتا، جیندے نال پولیس اہلکار زخمی تھئے. ایں وجہ توں ڈسٹرکٹ مجسٹریٹ مجمعے کوں کھینڈوکھانڈ کرݨ کیتے گولی چلاوݨ دا حکم ݙتا. "

ڈھاکہ ہائی کورٹ دے جسٹس ریلیئر دی تحقیقات دے دوران پولیس بیان ݙتا جو 39 گیس گرنیڈ، 72 آنسو گیس دے گولے تے 27 گولیاں چلیاں، جیندے نال 9 بندے زخمی تھئے، جنہیں وچ 3 طالب علم تے 6 آؤٹ سائڈر ہن.

غیر سرکاری بیانات مختلف ملدن (ایگزکٹ نمبر کائنی)، ہک بیان مطابق ایں ہنگامے وچ 165 اموات تھیاں جیندے ءچ 11 چھوہریں شامل ہن. تے ایں توں ودھ زخمیاں دی تعداد.

ایں واقعے دے بعد احتجاج وچ شدت آ گئی. ایں خبر دے بعد کجھ بنگالی مسلم لیگی راہنما جماعتی رکنیت کنیں مستعفی تھی ڳئے. ابوالکلام شمس الدین اسمبلی رکنیت کنیں استعفیٰ ݙے ݙتا. اسمبلی وچ حکومت مخالف سخت نعرے بازی تھئی تے اپوزیشن اراکین احتجاج ءچ واک آؤٹ کر ڳئے. ترگاباگش تے شمس الدین پارٹی رکنیت کنیں مستعفی تھی ڳئے. شہدا دے حق ءچ جلسہ کیتا گیا اتے شہید مینار یادگار دے طور تے بݨایا گیا. جلسے وچ طلبا دی نعرے بازی جاری رہی جیندے وچ وزیراعلی نورالامین دی برطرفی تے اوندے خلاف قتل دا مقدمہ چلاوݨ دی ڈیمانڈ ہئی. بنگالی زبان تے تحریک دی مخالفت کرݨ آلے اخبارات دے دفتر ساڑ ݙتے گئے. اُڈو حکومت سیاستدانیں، دانشوریں تے تحریکی کارکنیں کوں ڈھکݨ شروع کر ݙتا. ایں یکی صورتحال کوں کمیونسٹیں تے ملک دشمن غداریں دی سازش قرار ݙتا.

بنگلہ بطور ریاستی زبان:

مشرقی پاکستان وچ لوکیں دی حکمران جماعت مسلم لیگ کنیں ناراضگی دا اندازہ 1954دے انتخابات دے ذریعے لایا ونڄ سڳدے. 1953ءچ اپوزیشن جماعتاں عوامی لیگ، کرشک سرامک تے نظامِ اسلام پارٹی کٹھیاں تھی کنیں ہک متحدہ محاذ "جکتو فرنٹ " بݨایا. انہیں 21 نکاتی منشور پیش کیتا، جیندے وچ بنگالی زبان متعلق اے نکات شامل ہن:

⑴ بنگالی کوں پاکستان دی سرکاری زبان بݨایا ویسی.

⑵ ذریعہ تعلیم ماء ٻولی وچ ہوسی.

⑶ وزیراعلی ہاؤس کوں بنگالی زبان دا تحقیقی مرکز بݨایا ویسی

⑷ 21فروری کوں شہیدیں دا ݙینہہ قرار ݙے کے سرکاری چھٹی کیتی ویسی (بعد ءچ ایہو ݙینہہ مادری زبانیں دا عالمی ݙینہہ بݨیا)

⑸ 21فروری دی یادگار شہید مینار بݨایا ویسی تے شہدا دے خاندانیں کوں معاوضہ ݙتا ویسی.

ایں متحدہ محاذ الیکشن وچ 237 سیٹیں وچو 215 سیٹاں جیتیاں. مسلم لیگ کوں صرف 9 سیٹاں ملیاں. حکومت بݨݨ دے 3 مہینے بعد ای مرکزی حکومت صوبائی کوں برخاست کر کے 35 صوبائی اسمبلی دے ممبر گرفتار کر گھدے، جیندے وچ شیخ مجیب الرحمن وی شامل ہا. انہیں دے اُتے بنگالی فسادات، کمیونسٹیں دی مداخلت دی حوصلہ افزائی کرݨ تے مرکز دے خلاف سازش کرݨ دے الزامات لائے ڳئے.

حالات ایویں ٹردے ریہے. 1956ءچ پاکستان دا پہلا آئین بݨیا تاں اوندے وچ اردو تے بنگلہ کوں ریاستی زبان قرار ݙتا گیا. ہُݨ بظاہر لسانی تحریک مک گئی ہئی بھل اکوشے21 نہ مکا.

1956دے بعد بنگالیں دی زیادہ توجہ معاشی تے سیاسی مسائل دے پاسے تھی گئی لیکن لسانی ڳالھ وی ٹردی رہی، کیوں جو بنگالی شناخت وچ لسانی پکھ ٻہوں نشابر ہا.. اُڈو مرکزی حکومت بنگالی پریشر کوں تروڑݨ دی کوشش ءچ ہئی. 31دسمبر 1958 کوں ایوب خان کابینہ اڳو اے تجویز رکھی جو پاکستان دیں زبانیں کوں رومن رسم الخط وچ لکھیا ونڄے، تاں جو یکساں زباناں ہک مشترکہ زبان وچ تبدیل تھی ونڄن. ایں تجویز دی ہر کہیں مخالفت کیتی.

1961ءچ ہک واری وت بنگال وچ جلسے جلوس تھیوݨ لڳ ڳئے. سنٹرل بورڈ فار ڈیویلپمنٹ آف بنگالی نے ٻہوں سارے سائنسی تے آرٹس مضامین دے بنگالی تراجم تے اصطلاحات کوں بنگالی وچ ٹرانسلیٹ کرݨ شروع کر ݙتا.

1966 وچ مہم مزید تیز تھی ڳئی. بنگالی نویں سال دی سیلیبریشن کوں پاکستانی حکومت غیر اسلامی آکھ کے بند کرا ݙتا ہا. 1966 ءچ ولا نویں سال کوں منایا گیا. تے ایں دوران اے مطالبہ کیتا ڳیا جو بنگال دیں ڳلئیں تے سڑکیں تے موجود سائن بورڈز بنگالی زبان وچ لائے ونڄن. حکومت ٹیگور دی شاعری تے وی پابندی لا ݙتی ہئی. اوندے خلاف وی احتجاج تھیندے رہ.

فروری 1966 وچ شیخ مجیب الرحمن آپݨے 6 نکات پیش کر ݙتے. جیندے نال تحریک خودمختیاری دے مطالبے آلے پاسےٹر پئی. ایسٹ پاکستان سٹوڈنٹس لیگ تے عوامی لیگ دے طلبا تے کارکنیں ڈھاکہ ءچ اردو تے انگریزی زبان آلے سارے سائن بورڈ پٹ ݙتے. اتے بنگلہ زبان تے ثقافت دے تحفظ تے مغربی پاکستان دے ݙڈھپ دے خلاف نعرے لیندے ریہے. 31 دسمبر 1970 کوں مجیب الرحمن ہک تقریر وچ آکھیا جو "میں آپݨیں لکھاریں کوں آہداں جو او آپݨی عوام دے مفاد تے بنگلہ زبان و ثقافت دے وادھے کیتے کھل کے ڳالھ کرن. میں انہیں کوں یقین ݙیوینداں جو کہیں حلقے دی طرفوں آرٹسٹیں، شاعریں تے لکھاریں اُتے کئی دباؤ سٹیا تاں میں خود تے میݙی پارٹی ایندی مزاحمت کریسی. "

اڳو وت 1971 دے حالات وڳڑدے ڳئے تے ایں صورتحال کوں کنٹرول کرݨ کیتے مرکزی حکومت مشرقی پاکستان تے فوج کشی کر ݙتی.

ڈسکورس دیاں ڳالھیں:

① اڄ تک وی ریاست پاکستان کہیں وی مسئلے دا حل طاقت، پریشر تے ݙڈھپ وچ ڳولیندی ہے. تے نظریہ سازش، غیر ملکی ایجنٹ مداخلت وغیرہ تے یقین رکھیندی ہے.

② بنگلہ زبان قومی تحریک دا مرکزی نعرہ ناہ لیکن زبان دی ایتلی اہمیت ہوندی اے جو اوں قومی پندھ وچ آپݨی مرکزی حیثیت بݨا گھدی.

③ لوکیں دے کہیں وی کٹھ کوں قوم بݨݨ کیتے ہک ڈائریکشن، ہک ایجنڈا، ہک زبان تے ہک تاریخ متعین کرݨی پوندی اے.

④ خودمختیاری دا پندھ ہک جدلیاتی عمل ہے تے ایکوں سٹیپ بائی سٹیپ طے کرݨا پوندے.

⑤ قومی پندھ ہک مجموعی تے مشترکہ آہرکاری دا عمل ہوندے، جیندے وچ ہر فرد تے ادارے دا کردار ہوندے.