بنگالی لسانی شناخت دی کہاݨی (شمس زیڈ۔ اے)

 

بنگالی لسانی شناخت دی کہاݨی

شمس زیڈ۔ اے

بھاشا اندولن مشرقی بنگال دے ایوانیں وچ اردو دے نال نال بنگلہ کوں سرکاری زبان دی حیثیت ݙیواوݨ کیتے چلائی ڳئی ہک تحریک ہئی، جیندے وچ جدید،. تعلیم یافتہ تے آپݨی ما ٻولی دا شعور رکھݨ آلے پیشہ ور سیاسی لوک تے طلبا شامل ہن ـ بعد ءچ ہیٹھلے درجے دے (نکے پیشیں آلے غریب عوام ) لوک وی تحریک ءچ رل ڳئے ہن ۔

ـ

بنگلہ پہچاݨ دا تصور کئی مرحلیں تے درگھیا ہویا ہےتے ایندے ڈھیر سارے پہلو ہن. 1872 دی مردم شماری دے مطابق بنگال دی 48% ابادی مسلمان ہئی. انہیں وچ زیادہ تر کسان، مزدور تے دستکار ہن. انہیں کوں اتراپ آکھیا ویندا ہا. صاحب ثروت مسلمانیں کوں اشراف آکھیا ویندا ہا. اشراف اکثرا اردو ٻولیندے ہن? جیرھے مسلمان بنگلہ ٻلیندے ہن انہیں دی بنگلہ وی مغلیہ دور دی سرکاری زبان فارسی دے اثرات توں مسلمانی بنگلہ یا دوبھاشی بݨ ڳئی ہئی، اوندے وچ عربی، فارسی،. ترکی الفاظ تے محاورے شامل تھی ڳئے ہن تے زبان اسلامائز تھی ڳئی ہئی. انگریزیں دے آوݨ، چھپائی دی ایجاد تے چھپے ہوے مواد دے ودھݨ نال بنگالی زبان تے ادب دا revival تھیوݨ لڳا. انگریز نے فوج، اعلیٰ انتظامیہ تے ریونیو دے ادارے آپݨے کولھو رکھے لیکن عدلیہ تے سول بیوروکریسی دے در مقامی لوکیں کیتے کجھ حد تئیں کھول ݙتے. مسلمان چونکہ انگریزی سکھݨ توں انکاری ہن تہوں سرکاری شعبیں وچ ہندوئیں دی برتھی زیادہ تعداد وچ تھئی تے 1837 وچ سرکاری زبان بنگالی کوں بݨا ݙتا ڳیا. فورٹ ویلیم دے پنڈتیں بنگالی وچ سنسکرتی رنگ شامل کرݨ تے زور لایا? مسلمانیں کوں ہوش آیا تاں انہیں برطانوی افسر کوں سفارش کیتی جو بنگالی. مسلمانیں کوں اردو، فارسی تے عربی زباناں پڑھایاں ونڄن.

1899 وچ نواب علی چوہدری "بنگیا ساھتیا مسلمان سبھا' (محمڈن سوسائٹی فار بنگالی لٹریچر) بݨا کے ہک اصلاح یافتہ زبان بݨاوݨ دا آہر کیتا. اے پہلی واری مقامی شناخت آلے پاسے ہک قدم ہا. محمڈن ایجوکیشنل کانفرنس 1906بمقام ڈھاکہ وچ مشرقی بنگال دے ہک مندوب عبدالکریم آکھیا جو "بنگال دے مسلمان اردو فارسی دے بغیر تاں ری سگدن، بنگلہ دے بغیر نئیں رہ سڳدے".

مسلم لیگ چونکہ سارے ہندوستان دے مسلمانیں دی نمائندگی دا دعوی کریندی ہئی تہوں او مقامی کلچر تے زبانیں دی شناخت دی نفی کریندی ہئی، اتے سارے مسلمانیں دا وجود ہک زبان تے ہک مزہب اتے رکھدی ہئی. اوں زمانے وچ بنگال وچ ݙو تحریکاں کٹھے ٹردیاں پیاں ہن ہک بنگالی تے ݙوجھی مسلم شناخت.

اوں عرصے ءچ کجھ اہم واقعات تھئے:

⚀ 1918وچ ہک مسلم لیگی بنگالی لیڈر مولانا اکرم خان اے سوال چاتا جو بنگالی مسلمانیں دی مادری زبان اردو ہوسی یا بنگلہ؟

⚀ آل انڈیا مسلم لیگ دے 1937دے لکھنو اجلاس وچ بنگالی مندوبین اردو کوں سارے مسلمانیں دی قومی زبان آلی قرارداد دی مخالفت کیتی.

⚀ 1937وچ ڈھاکہ یونیورسٹی دے وائس چانسلر دی سفارش تے یونیورسٹی وچ بنگلہ زبان کیتے انج شعبہ بنایا گیا.

⚀ 1947وچ بݨݨ آلی "پیپلز فریڈم لیگ " تے ڈیموکریٹک یوتھ لیگ بنگال دی سرکاری زبان بنگلہ کوں بݨاوݨ دا مطالبہ کیتا.

⚀ تمدنی مجلس TM نے بنگلہ کوں بطور ⑴ ذریعہ تعلیم ⑵ عدالتی زبان ⑶ انتظامیہ دی زبان ⑷ تے ذرائع ابلاغ دی زبان بݨاوݨ دا مطالبہ کیتا. بھل اوں ویلہے مسلم لیگ ݙتا زور ایتلا ہا جو انہیں جماعتیں کوں بیک فٹ کر ݙتا گیا.

پاکستان دی پہلی تعلیمی کانفرنس 27 نومبر 1947کراچی وچ تھئی. وزیرتعلیم فضل الرحمن (جیرھا ہک بنگالی ہا) آکھیا جو اردو کوں پاکستان دی قومی زبان بݨاوݨ کیتے موجود بنیاداں ناکافی ہن. ایں کانفرنس ءچ مادری زبانیں کوں تسلیم یتا گیا لیکن اردو تے انگریزی کوں سرکاری زباناں آکھیا گیا.

6 دسمبر 1947کوں ڈھاکہ یونیورسٹی وچ اردو مخالفت تے بنگلہ دے حق ءچ اجلاس تھیا جیندے وچ اساتذہ تے طلبا شامل ہن. اتھاں اے مطالبہ کیتا گیا جو بنگلہ کوں بنگال دی سرکاری زبان نئیں بلکہ پاکستان دی سرکاری زبان دا درجہ ݙتا ونڄے. اجلاس دے بعد طلبا خواجہ ناظم الدین دہ رہائش گاہ تے ڳئے. خواجہ ناظم الدین یقین دہانی کروائی جو بنگلہ کوں سرکاری زبان بنایا ویسی. لیکن ایں بیان تے عمل نہ تھیا.

1948ء:

اردو بنگالی تنازعہ اوں ویلہے زور پکڑیا جڈاں پاکستان دی آئین ساز اسمبلی دے ہک ہندو ممبر دھریندر ناتھ دتہ اسمبلی وچ اے مطالبہ کیتا جو اردو انگریزی دے نال بنگلہ کوں اسمبلی دیں زبانیں وچ شامل کیتا ونڄے. ایندے ولدے اچ وزیراعظم لیاقت علی خان آکھیا "پاکستان برصغیر کے دس کروڑ مسلمانوں کے مطالبہ کی بنیاد پر قائم ہوا. اور دس کروڑ مسلمانوں کی زبان اردو ہے. "

خواجہ ناظم الدین آکھیا جو اوندے صوبے دے لوک وی بنگلہ نئیں اردو چاہندن. انہیں بیانات دی بنگال ءچ ٻہوں مخالفت کیتی گئی اتے عوامی تحریک زور پکڑیا. 15مارچ 1948کوں خواجہ ناظم الدین کوں جھکݨا پیا تے طلبا نال 8نکاتی معاہدہ منݨا پیا. جیندے وچ شامل ہا جو "بنگال دی آئین ساز اسمبلی وچ اپریل دے پہلے ہفتے ہک خاص قرارداد پیش کیتی ویسی جیندے وچ آکھیا ویسی جو بنگلہ زبان کوں ریاست دی زبان منیا ونڄے تے ایکوں اوہو درجہ ونڄے جیرھا پاکستان اسمبلی تے مرکزی حکومت وچ اردو دا ہے. "

19مارچ 1948 کوں قائداعظم محمد علی جناح ڈھاکہ دا دورہ کیتا، ائیرپورٹ تے ہزاراں بندیں استقبال کیتا. 21مارچ کوں جناح صاحب ریس کورس میدان وچ تقریر کیتی تے آکھس:

"میں صاف الفاظ میں کہنا چاہتا ہوں کہ اس بات میں کوئی صداقت نہیں کہ بنگلہ زبان کے حوالے سے آپکی نارمل زندگی میں کوئی خلل ڈالا جاے گا. آپ لوگ یعنی اس صوبہ کے لوگ فیصلہ کریں گے کہ اس صوبے کی زبان کونسی ہوگی. مگر جہاں تک پاکستان کی ریاستی زبان کا تعلق ہے، میں صاف بتا دوں کہ اردو کے علاوہ کوئی دوسری زبان نہیں ہوگی. ایک قومی زبان کے بغیر کوئی قوم متحد اور یکسوئی سے زندہ نہیں رہ سکتی. "

تقریر دے بعد لوک مشتعل تھی ڳئے تے پارک دا ہک گیٹ تروڑ ݙتا تے آرائشی تنصیبات کوں بھن تروڑ دا نشانہ بݨایا.

26مارچ کوں یونیورسٹی کانووکیشن دے دوران قائداعظم ولا تقریر کیتی تے ولا اردو ریاستی زبان ہووݨ دی ڳالھ کیتی. ایں دوران طلبا شورشرابا گھت ݙتا تے قائداعظم تقریر پوری کیتے بغیر واپس لگے ڳئے. بعد ءچ طلبا دے ہک کٹھ جناح صاحب نال ملاقات ونڄ کیتی تاں جناح صاحب آکھیا جو اوں 8 نکاتی معاہدے تے دباؤ ءچ دستخط تھئے ہن. اے ملاقات طلبا کیتے مایوس کن رہی.

ایں دوران سرکاری نقطہ نظر اے بݨ گیا جو بنگالی لسانی تحریک کمیونسٹیں، ہندوستانی ایجنٹیں تے مسلم لیگ مخالف لوکیں دی طرفوں چھوڑیا ڳیا ہک شوشہ ہے.

1952ء:

مشرقی پاکستان وچ اے احساس زور پکڑیندا پیا ہاجو مغربی پاکستان دے ہتھو بنگالیں دا استحصال تھیندا پئے. اُݙو خواجہ ناظم الدین جیرھا اوں ویلہے وزیراعظم ہا، ڈھاکہ پہنچ کے اعلان کیتا جو اردو پاکستانی قومیت دی علامت ہے اتے ایہا پاکستان دی ریاستی زبان راہسی ـ ایں بیان دے خلاف شدید ردعمل آیا. اخباریں وچ کالم تے ممضمون چھپݨ لڳ پئے. 30جنوری کوں ڈھاکہ وچ بنگلہ دے حقءچ ٻہوں وݙا مظاہرہ تھیا. خواجہ ناظم الدین دے بیان دی مزمت کیتی گئی. مولاناعبدالحمید بھاشانی طلبا کوں اپیل کیتی جو او اڳو ودھن تے 50ملین لوکیں دے اُتے ہک اوپری ٻولی کوں نافذ کرݨ دی مخالفت کرن.

4 فروری کوں مشرقی پاکستان دی تاریخ دا سبھ توں وݙا مظاہرہ تھیا، جیندے وچ اے نعرہ لگدا ریہا

"راشٹرو بھاشا بنگلہ چائی"

(اساں بنگلہ لڳ ریاستی زبان چاہندے ہئیں )

20فروری کوں ڈھاکہ وچ ہڑتال تے دفعہ 144نافذ کر ݙتا گیا.

21 فروری 1952(اکوشے):

21فروری کوں طلبا ڈھاکہ یونیورسٹی وچ کٹھے تھئے تے ایں کٹھ وچ دفعہ 144کوں تروڑݨ دا فیصلہ کیتا. طالب علم چار چار پنج پنج دے گروپیں وچ ٻاہر نکلݨ شروع تھئے. اوندے بعد حالات تاریخ ساز بݨ گئے.

حکومتی سرکلر وچ ݙتے ڳئے سرکاری مؤقف تے صوبائی اسمبلی وچ وزیراعلی نورالامین دے بیان مطابق اے ݙسیا ڳیا جو "طلبا کاریں بسیں کوں تروڑ پھوڑ کیتی، پولیس اہلکاریں کوں ڳالھیں مندے کڈھئے تے انہیں تے پتھراؤ کیتا، جیندے نال پولیس اہلکار زخمی تھئے. ایں وجہ توں ڈسٹرکٹ مجسٹریٹ مجمعے کوں کھینڈوکھانڈ کرݨ کیتے گولی چلاوݨ دا حکم ݙتا. "

ڈھاکہ ہائی کورٹ دے جسٹس ریلیئر دی تحقیقات دے دوران پولیس بیان ݙتا جو 39 گیس گرنیڈ، 72 آنسو گیس دے گولے تے 27 گولیاں چلیاں، جیندے نال 9 بندے زخمی تھئے، جنہیں وچ 3 طالب علم تے 6 آؤٹ سائڈر ہن.

غیر سرکاری بیانات مختلف ملدن (ایگزکٹ نمبر کائنی)، ہک بیان مطابق ایں ہنگامے وچ 165 اموات تھیاں جیندے ءچ 11 چھوہریں شامل ہن. تے ایں توں ودھ زخمیاں دی تعداد.

ایں واقعے دے بعد احتجاج وچ شدت آ گئی. ایں خبر دے بعد کجھ بنگالی مسلم لیگی راہنما جماعتی رکنیت کنیں مستعفی تھی ڳئے. ابوالکلام شمس الدین اسمبلی رکنیت کنیں استعفیٰ ݙے ݙتا. اسمبلی وچ حکومت مخالف سخت نعرے بازی تھئی تے اپوزیشن اراکین احتجاج ءچ واک آؤٹ کر ڳئے. ترگاباگش تے شمس الدین پارٹی رکنیت کنیں مستعفی تھی ڳئے. شہدا دے حق ءچ جلسہ کیتا گیا اتے شہید مینار یادگار دے طور تے بݨایا گیا. جلسے وچ طلبا دی نعرے بازی جاری رہی جیندے وچ وزیراعلی نورالامین دی برطرفی تے اوندے خلاف قتل دا مقدمہ چلاوݨ دی ڈیمانڈ ہئی. بنگالی زبان تے تحریک دی مخالفت کرݨ آلے اخبارات دے دفتر ساڑ ݙتے گئے. اُڈو حکومت سیاستدانیں، دانشوریں تے تحریکی کارکنیں کوں ڈھکݨ شروع کر ݙتا. ایں یکی صورتحال کوں کمیونسٹیں تے ملک دشمن غداریں دی سازش قرار ݙتا.

بنگلہ بطور ریاستی زبان:

مشرقی پاکستان وچ لوکیں دی حکمران جماعت مسلم لیگ کنیں ناراضگی دا اندازہ 1954دے انتخابات دے ذریعے لایا ونڄ سڳدے. 1953ءچ اپوزیشن جماعتاں عوامی لیگ، کرشک سرامک تے نظامِ اسلام پارٹی کٹھیاں تھی کنیں ہک متحدہ محاذ "جکتو فرنٹ " بݨایا. انہیں 21 نکاتی منشور پیش کیتا، جیندے وچ بنگالی زبان متعلق اے نکات شامل ہن:

⑴ بنگالی کوں پاکستان دی سرکاری زبان بݨایا ویسی.

⑵ ذریعہ تعلیم ماء ٻولی وچ ہوسی.

⑶ وزیراعلی ہاؤس کوں بنگالی زبان دا تحقیقی مرکز بݨایا ویسی

⑷ 21فروری کوں شہیدیں دا ݙینہہ قرار ݙے کے سرکاری چھٹی کیتی ویسی (بعد ءچ ایہو ݙینہہ مادری زبانیں دا عالمی ݙینہہ بݨیا)

⑸ 21فروری دی یادگار شہید مینار بݨایا ویسی تے شہدا دے خاندانیں کوں معاوضہ ݙتا ویسی.

ایں متحدہ محاذ الیکشن وچ 237 سیٹیں وچو 215 سیٹاں جیتیاں. مسلم لیگ کوں صرف 9 سیٹاں ملیاں. حکومت بݨݨ دے 3 مہینے بعد ای مرکزی حکومت صوبائی کوں برخاست کر کے 35 صوبائی اسمبلی دے ممبر گرفتار کر گھدے، جیندے وچ شیخ مجیب الرحمن وی شامل ہا. انہیں دے اُتے بنگالی فسادات، کمیونسٹیں دی مداخلت دی حوصلہ افزائی کرݨ تے مرکز دے خلاف سازش کرݨ دے الزامات لائے ڳئے.

حالات ایویں ٹردے ریہے. 1956ءچ پاکستان دا پہلا آئین بݨیا تاں اوندے وچ اردو تے بنگلہ کوں ریاستی زبان قرار ݙتا گیا. ہُݨ بظاہر لسانی تحریک مک گئی ہئی بھل اکوشے21 نہ مکا.

1956دے بعد بنگالیں دی زیادہ توجہ معاشی تے سیاسی مسائل دے پاسے تھی گئی لیکن لسانی ڳالھ وی ٹردی رہی، کیوں جو بنگالی شناخت وچ لسانی پکھ ٻہوں نشابر ہا.. اُڈو مرکزی حکومت بنگالی پریشر کوں تروڑݨ دی کوشش ءچ ہئی. 31دسمبر 1958 کوں ایوب خان کابینہ اڳو اے تجویز رکھی جو پاکستان دیں زبانیں کوں رومن رسم الخط وچ لکھیا ونڄے، تاں جو یکساں زباناں ہک مشترکہ زبان وچ تبدیل تھی ونڄن. ایں تجویز دی ہر کہیں مخالفت کیتی.

1961ءچ ہک واری وت بنگال وچ جلسے جلوس تھیوݨ لڳ ڳئے. سنٹرل بورڈ فار ڈیویلپمنٹ آف بنگالی نے ٻہوں سارے سائنسی تے آرٹس مضامین دے بنگالی تراجم تے اصطلاحات کوں بنگالی وچ ٹرانسلیٹ کرݨ شروع کر ݙتا.

1966 وچ مہم مزید تیز تھی ڳئی. بنگالی نویں سال دی سیلیبریشن کوں پاکستانی حکومت غیر اسلامی آکھ کے بند کرا ݙتا ہا. 1966 ءچ ولا نویں سال کوں منایا گیا. تے ایں دوران اے مطالبہ کیتا ڳیا جو بنگال دیں ڳلئیں تے سڑکیں تے موجود سائن بورڈز بنگالی زبان وچ لائے ونڄن. حکومت ٹیگور دی شاعری تے وی پابندی لا ݙتی ہئی. اوندے خلاف وی احتجاج تھیندے رہ.

فروری 1966 وچ شیخ مجیب الرحمن آپݨے 6 نکات پیش کر ݙتے. جیندے نال تحریک خودمختیاری دے مطالبے آلے پاسےٹر پئی. ایسٹ پاکستان سٹوڈنٹس لیگ تے عوامی لیگ دے طلبا تے کارکنیں ڈھاکہ ءچ اردو تے انگریزی زبان آلے سارے سائن بورڈ پٹ ݙتے. اتے بنگلہ زبان تے ثقافت دے تحفظ تے مغربی پاکستان دے ݙڈھپ دے خلاف نعرے لیندے ریہے. 31 دسمبر 1970 کوں مجیب الرحمن ہک تقریر وچ آکھیا جو "میں آپݨیں لکھاریں کوں آہداں جو او آپݨی عوام دے مفاد تے بنگلہ زبان و ثقافت دے وادھے کیتے کھل کے ڳالھ کرن. میں انہیں کوں یقین ݙیوینداں جو کہیں حلقے دی طرفوں آرٹسٹیں، شاعریں تے لکھاریں اُتے کئی دباؤ سٹیا تاں میں خود تے میݙی پارٹی ایندی مزاحمت کریسی. "

اڳو وت 1971 دے حالات وڳڑدے ڳئے تے ایں صورتحال کوں کنٹرول کرݨ کیتے مرکزی حکومت مشرقی پاکستان تے فوج کشی کر ݙتی.

ڈسکورس دیاں ڳالھیں:

① اڄ تک وی ریاست پاکستان کہیں وی مسئلے دا حل طاقت، پریشر تے ݙڈھپ وچ ڳولیندی ہے. تے نظریہ سازش، غیر ملکی ایجنٹ مداخلت وغیرہ تے یقین رکھیندی ہے.

② بنگلہ زبان قومی تحریک دا مرکزی نعرہ ناہ لیکن زبان دی ایتلی اہمیت ہوندی اے جو اوں قومی پندھ وچ آپݨی مرکزی حیثیت بݨا گھدی.

③ لوکیں دے کہیں وی کٹھ کوں قوم بݨݨ کیتے ہک ڈائریکشن، ہک ایجنڈا، ہک زبان تے ہک تاریخ متعین کرݨی پوندی اے.

④ خودمختیاری دا پندھ ہک جدلیاتی عمل ہے تے ایکوں سٹیپ بائی سٹیپ طے کرݨا پوندے.

⑤ قومی پندھ ہک مجموعی تے مشترکہ آہرکاری دا عمل ہوندے، جیندے وچ ہر فرد تے ادارے دا کردار ہوندے.