میرداد پَردہ چاک تھی پَردیں اتیں مُہریں دی حقیقت ڳلہیندے

[Translation of the chapter one of the book; Mikhail Naimy (1948) The Book of Mirdad: A Lighthouse and a Heaven, Sader's Liberary, London)

میر داد پَردہ چاک تھی پَردیں اَتیں مُہریں دی حقیقت ڳَلہیندے

ںیروندا: اٹھے فقیر شام دے جُنڄ کیتے کَٹھے ہئیں۔ میر داد چُپ چُپات انہیں دے حُکم دا تانگھی بݨ ہک پاسیو کھڑا ہا۔ اوں سنگت دی ہک پُراݨی ریت ہئی جو اپݨی ڳالھ مُہاڑ وچ " مَیں" دا شبد نہ ڳلہیسن۔ پر اوں ݙینہہ فقیر شمادم اپݨا وݙپ ݙکھاوݨ کیتے اپݨی کیتی کرتی اُتے پُھتیندا ٻیٹھا ہا۔ اوں ٻہوں ساریاں مثالاں ݙتیاں جو کیویں اوں نوح دے ٻیڑے (والیں)[1] دی مال مݙی اتیں آدر ودھائے ۔ ایں ڳالھ مُہاڑ وچ او ولال ولا شبد "میَں" ڳلہیندا ریہا جیندی جو ہَٹک ہئی۔ ایں کم کارݨ اوندے فقیر سنگتی مِکایون اوندی کپڑ چھانڈ کیتی، جیندے نال اے بحث چھڑ پئی جو اے "مَیں" دا شبد نہ ٻولݨ دی ریت دا ارتھ[2] کیا ہئی اتیں اینکوں کئیں رواج ݙتا۔۔بابا نوح یا اوندے پیلھے ٻیلی سام۔ ڳالھ مُہاڑ وَدھدی ڳئی، معاملہ الزام بازی کنیں اڳوں ٹپ ہک اینجھے جھیڑے تائیں پُڄ ڳیا جیندے وچ سوچے سمجھے مُتوں ٻہوں کُجھ اَلایا ٻولیا ویندے۔

ایں ڳڑدھال کوں کِھل ٻٹ وچ مُکاوݨ کیتے شمادم میرداد دُو منہ کیتا اتے طنز نال آکھیا:

"چُپ کرو، ساݙے نال ہک مہا پُرش  کھڑے۔ میرداد ساکوں ݙسیسی جو لفظیں دے ایں گورکھ دھندے کنیں اَساں کیویں نکل سڳدے سے۔"

اَساں سبھے میرداد دو ݙیکھݨ لڳ پئے۔ ساݙے کیتے اے ہک حیرت اتے خوشی دی ڳالھ ہئی جو پچھلے ست وریہیں وچ پیلھی واری میر داد اپݨا مُنہ کُھولا تے اَلاݨا۔

میرداد: میݙی نوح دے ٻیڑے دی سنگت! شمادم دی اے اِچھا جیڑھی اوں کھل ٻٹ وچ ݙسی ہے، اے ہک اݨ ڄاتی وچ میرداد دی پیلھوں کنیں ڳِݨی مݨی چِنت ہئی۔جݙاں دا میرداد ایں ٻیڑے آلیں نال رلئے، اِیں ویلے اتیں جاہ دا چُݨاؤ پیلھوں کنیں تھی چُکیا ہئی۔ اے ڳالھ متھیج چکی ہئی جو میرداد کیویں اپݨیاں مُہریں بَھن، پردہ چاک تھی اَپݨے آپ کوں تُہاݙے اتیں دنیا دے سامہݨے ظاہر کریسی۔

سُت مُہریں نال میر داد اپݨا مُنہ سِیتی رکھیا۔ ست پردیں وچ میرداد اپݨا مُنہ لُکایا، تاں جو او تُہاکوں اتے دُنیا کوں جَاہی سَمے جݙاں تُساں  تیار ہوؤ، اے سِکھاوے جو اپݨے تھوݙیں اُتیں لڳی مُہر کیویں بَھنو اُتیں کیویں اپݨی اَکھیں دے پردے چاک کرو اتیں وت اپݨی پوری شان نال اپݨے آپ کوں اپݨے سامہݨے ظاہر کرو۔ تُہاݙے اَکھیں اُتیں چِتا دے ٻہوں سارے پردے ہن۔ ہر شے جیڑھی تُساں ݙیہدے وے او ہک پردہ ہے۔ تُہاݙے تھوݙیں اُتیں ٻہوں ساریاں مُہراں لڳیا ہوئین۔ ہر لفظ جیڑھا تُساں اَلیندے ہاؤ او ہک مُہر ہے۔

شئیں دی چاہے جو ونکی اتے شکل ہووے، کیا او سبھی پردے اتیں ٻدھݨے نئیں؟

اتے شبد ۔۔۔۔ کیا او اَکھرش اتیں اَلا وچ مُہر بند نئیں؟ کیویں تُہاݙے تھوݙ، جیڑھے جو آپ ہک مُہر ہِن، کوئی اینجھی ڳالھ کر سڳدن جیڑھی مُہر نہ ہووے۔ 

اَکھیں پردہ تاں ݙے سڳدن پر پردہ چاک نئیں کر سڳدیاں۔

 تھوݙ مُہر تاں بݨ سڳدن پر مُہر بَھن نئیں سڳدے۔

اِنہیں ݙوہیں شئیں دی طلب نہ رکھو۔ اے ساݙے شریر دے کُجھ کھنڈیں[3] دا کرت ہے جیڑھی او چنڳی  تراویں کریندن۔پردے تاݨ، مُہراں مار ساکوں او سݙ مریندن جو آؤ ݙیکھو پردے دے پِچھوں کیا ہے؟ اتیں ایندی ٹوہ لاؤ جو مُہریں دے ہیٹھوں کیا ہے؟ 

اِنہیں مُہرں کوں بَھنݨ کیتے تُہاکوں ہک اینجھا تھوݙ چاہیدے جیڑھا تُہاݙی نک دے ہیٹھوں ماس دا او ٹوٹا نہ ہووے جیندی تُساکوں ڄاݨ ہے۔ جے تُساں ٻنہیں شئیں کوں سِدھا ݙیکھݨ چاہندے ہاؤ تاں پیلھا کم ہے جو اپݨی دید سِدھی کرو۔ اے چھڑا تُساں اپݨی ایں اَکھ نال نہوے کر سڳدے بلکہ ایندے ذریعے تُساں اینویں ݙیکھو جو سبھے شئیں اپݨے پروبھ وچ تُساکوں ݙیکھیجن۔

اپݨے ٻنہیں شَبدیں دی سِدھ کیتے پیلھوں اپݨے تھوݙیں اتیں ڄبھ نال سِدھا ٻولو۔اے کم چھڑا تھوݙیں اتے ڄبھ نال نئیں تھی سڳدا پر اُنہیں دی ورتارے نال تُساں سبھے شَبدیں کوں اُنہیں دے پروبھ سودھا ٻول سڳدے ووے۔ جے تُساں سِدھا ٻولیسو اتیں ݙیکھسو تاں تُہاکوں اپݨے آپ دے سوا کُجھ وی ٻیا نہ ݙسسی۔ تُساں اپݨے سوا کہیں ٻئے بارے نہ ڳلہیسو۔ کیوں جو سبھے شئیں اتے شبدیں اندر، اُنہیں دے پروبھ سودھا تُساں آپ ہی ݙیکھݨ ہار اتے ٻولݨ ہار  ہوندے ہاؤ۔

جے اے دنیا تُساݙے کیتے چیتا گردان کر ݙیوݨ آلی ہک ٻُجھارت ہے تاں ایں کارݨ جو تُساں آپ ہک عجیب و غریب ٻجھارت ہاؤ۔ جے تُساݙی ٻول چال بُھول بَھلیاں ہے تاں ایں کارݨ جو تُساں آپ اینجھی بھُول بَھلیاں ہاؤ۔ شئیں جیویں ہِن، اُنہیں کوں کلہا چھوڑ ݙیوؤ۔ اُنہیں کوں وٹاوݨ دے جھمیلے وچ نہ پوؤ۔ شئیں انوویں ݙسدن جینویں تُساں اُنہیں کوں ݙیہدے ہاؤ۔ تُہاݙی ݙتی دید اتے ٻول مُتوں او خود آپ نہ ݙیہدن نہ ڳلہیندن۔ جے او سخت ٻول ٻُلیندن تاں اپݨی ڄِبھ کوں تاڑو۔ جے اُنہیں دی ݙکھالی بدصورت ہے تاں کلہا اپݨی دید دو بھالو۔

شئیں کوں نہ آکھو جو او بے پردہ تھیوݨ۔ اپݨے آپ دا پردہ چاک کرو اتے شئیں ظاہر تھیوݨ لڳ پوسن۔ اپݨی مُہر بھنوں تاں سبھ جڳ دیاں مُہراں بھنیڄ پوسن۔ اپݨے آپ دی مُہر بھنݨ اتیں اپݨا پردہ چاک کرݨ دی کُنجی ہک شَبد ہے جیڑھا ہر ویلھے تُساݙی ڄِبھ اُتے راہندے۔ سبھے شَبدیں وچوں اے سبھ توں لُنڈا پر مہا شَبد ہے۔میر داد اینکوں "پَھپھوٹ شبد[4]" دا ناں ݙتیا۔

نیرودا: گُرو اپݨی ڳالھ وچ وِتھ ݙتی؛ ہک ݙونگھی چُپ کہیں تانگھ دی طرانح چودھاروں کھنڈ ڳئی۔ چھیکڑ وچ مِکیون  بےچِنت اُٻالہہ نال الاݨا۔

مِکیون: ساݙے کن اُوں "شَبد" کوں سݨن کیتے سِکدن۔ ساݙے دل اُوں کُنجی دی چاہ رکھدن۔ ٻول، ساݙی اَرداس ہے میر داد، ٻول۔

(ٻولی وٹار شاکا ہاری)

---

  Ark  …… نوح دا ٻیڑہ [1]

[2]  ارتھ۔ ۔۔۔۔۔۔۔۔ purpose

[3]  کھنڈ۔۔۔۔۔ part

[4]  پُھپھوٹ شَبد۔۔۔۔۔۔ Creative Word

بندہ ٻدھݨے وچ ہک رب ہے۔۔۔۔ میخائل نعیمی

[Translation of the chapter four of the book; Mikhail Naimy (1948) The Book of Mirdad: A Lighthouse and a Heaven, Sader's Liberary, London)

بندہ ٻدھݨے وچ ہک رب ہے

بندہ ٻدھݨے وچ ہک رب ہے۔ ویلھا ٻدھݨا ہے۔ آکاش ٻدھݨا ہے۔ مَاس ٻدھݨا ہے اتیں ایں طرانح سبھے انوبھوتی[1] اتے وچیت ٻدھݨے وچ ہن۔ ما اے ڄاݨدی ہے جو ٻدھݨا آپ ٻال نئیں پر ٻال اے ڳالھ نئیں ڄاݨدا۔  

اڄاں تائیں بندے کوں اے سُدھ نئیں تھئی جو او ہک ٻدھݨے وچ ہے جیڑھا ہر ݙینہہ، ہر یُگ وٹیندا ریہہ ویندے۔ ایں ڳالھوں اوندی سُدھ ٻدھ وہیند وانگوں ہے اتیں اوندے لفظ ،جیڑھے اوندی ایں سُدھ ٻدھ دا پتہ ݙیندن، کݙاہیں وی سِدھی اتے صاف ݙس نئیں ݙیندے۔ ایں ڳالھوں اوندی ڄاݨ ہک کُہیڑ وچ ولہیٹی ہوئی ہے اتیں اوندا جیوݨ کہیں تُل[2] وچ نَہی۔ اے بندے دی اینجھی وبھرم[3] ہے جیڑھی اوندے چوپھیر کھنڈی ہوئی ہے۔

ایں طرانح بندہ مدد دی پُکار کریندے۔ اوندی چیک دی پڑڈو یُگ یُگ کنیں سُݨی ویندی پئی ہے۔ اوندے ݙُسکیں نال ہر شے سوگوار ہے۔ اوندے ݙسکیں نال ہوا سوگوار ہے، ساگر اوندے ہنجواں نال لوݨ بݨ ڳئے۔ بھوئیں اوندے مزاریں نال بھریج ڳئی ہے، سُرگ اوندی دعائیں نال گونگی تھی چکی ہے۔ ایں وجہ توں بندہ ہالی اپݨی اوں "میں"  دا مطلب نئیں ڄاݨ سڳیا جیڑھی اوندے کیتے ہک ٻدھݨا ہے اتے جیندے وچ ٻال ٻدھیا ہوئے۔

جئیں ویلھے بندہ "میں" آہدے تاں ایں لفظ دے ݙو ٹوٹے تھی ویندن: ہک اوندا ٻَدھݨا بݨ ویندے اتے ݙوجھی رب دی موت کنوں مُکت ہوند۔ سچ تاں اے ہے جو بندہ اکھنڈ دی ونڈ وچ لڳ ویندے، جݙاں جو رب کولہوں وی اے شکتی نئیں جو او اکھنڈ دی ونڈ کرے۔ بندے اپݨے ٻلپݨ وچ ہک اینجھی ونڈ دی منوت کریندے۔ بندہ ایں ٻلپݨ وچ اننت[4] دے خلاف یُدھ اتیں بھیڑی وچ جُتیج ویندے۔ او اے یقین کرݨ لڳ پوندے جو اے اننت اوندا ویری ہے۔

ایں بے میل بھیڑی وچ بندہ رَت دیاں ہنجوں اتے نیر وہیندے۔ جݙاں جو رب۔۔اوندا ما پیو۔۔مہر دی نگاہ نال اوندو ݙیہدا رہ ویندے۔ او (رب) چنڳی تراویں ڄاݨدے جو بندہ ہک گہرے پردہ دے ٹوٹے کریندا پئے جئیں اونکوں اپݨے آپ دے ہکڑپ کوں ݙیکھݨ کنیں اندھا کرݙتے۔اے بندے دی تقدیر ہے جو او بھڑے لڑے، پھٹو پھٹ  اتے بے ہوش تھی چھیکڑ وچ جاڳت بݨے تاں جو اپݨی "میں" دی ݙل کوں اپݨے ماس نال بھر اپݨی رت دی مُہر لاوے۔

ایں ڳالھوں، اے فقیرو، تساکوں خبردار کیتا ویندا پئے جو اپݨی "میں" دے ورتارے وچ کیری سواہ بݨ ونڄو۔ جے تائیں تُساں ٻدھݨے وچ رہ ٻال کوں ٻھُلئے رہسو، جے تائیں تُساں گھرٹ وچ نہ پہیسو، اُتلے تائیں تُساں بھوڳ وچ رہ اپݨے کیتے اینجھی موت بݨیدے رہسو جیڑھی سبھے ݙکھیں سولیں اُتے کُرک تھی ٻہندی ہے۔

(ٻولی وٹار شاکا ہاری)

---

[1] انو بھوتی۔۔۔sense

[2]  تُل۔۔۔۔۔balance

[3]  وبھرم۔۔۔۔۔confusion

[4]  اننت۔۔۔۔۔۔۔infinite

ترقی اچوں غیر ترقی دا ویلا اتے مقامی خدشات۔۔۔۔ اشو لال

ترقی اچوں غیر ترقی دا ویلا اتے مقامی خدشات۔۔۔ اشولال

(1)

ترقی ٻہوں چنڳی شے ہے پر مقامی ثقافتاں نال ترقی دے ناں تے جو تھیندا آندے اوندا ریکارڈ تاریخ اچوں غائب ہے، کیوں جو مقامی ثقافتاں دے ہتھ کپݨ دا اے ریکارڈ واہر در واہر ݙڈھپ بارے ٻہوں کُجھ ڄاݨدے۔ مقامی اکثریت ہمیشاں توں اپݨے وچوں اے سمجھیندی آندی ہے جو اے ترقی سہولت توں ودھ اوندے کیتے چھڑی حیرانی دا باعث ہے۔ موٹر وے، کالا باغ ڈیم، گریٹر تھل کینال، چشمہ رائٹ بینک کینال، وغیرہ۔۔۔۔۔ تاں بلکل نال دی حیرانی ہے۔

 شاید اے او ویلا نئیں جݙاں سوداگراں دے بہروپ وچ مقامی ہُنرونداں دے ہتھ کپݨے پوون۔ بلکہ اے تاں آہدن جمہوری کلچر دا پروردہ اڄوکا جدید ویلا ہے، جیہڑا مقامی ثقافتاں راہیں کالونئیل ازم دیاں ننواں شکلاں پیا وٹیندے، اتے مقامی اکثریت اڄ وی اونویں دی اونویں بے وس اتے مونجھی ماندی ہے جینکوں کئی ایمنسٹی انٹرنیشل یا ہیومن رائتس دی اکھ نئیں ݙیکھ پئی سڳدی۔ ڈویلپمنٹ دے ناں تے فنڈز مہیا کرݨ آلے سود خور ایں ڳالھ دی وی ضمانت گھندے ہوسن جو ترقی دے ناں تے مقامی ثقافتاں راہیں آبادی دا توازن خراب نہ تھیسی یا ایندے نال جوڑویں سیاسی اتے ثقافتی مسائل پیدا نہ تھیسن۔ پر ایندے اُلٹ مقامی ثقافتاں کوں "neo-phobic" آکھ کراہیں ترقی دی راہ وچ رکاوٹ فرض کر گیدھا ویندے۔ اے کوئی نئیں سُچیندا جو مقامی ثقافتاں راہیں اے  "neo-phobic" واہر در واہر زور وری اڳوں اپݨی بقا سانگے انہاں دے دفاعی نظام دا حصہ ہوندے۔ اپݨی ݙچک اتے "Cultural Lag" دے باوجود سندھ وادی دے لوک وݙی کُشادگی نال اِنہاں واہراں کوں قبول کریندے آندن۔ انہاں شاید تانگھ اتے فاقے نال زندہ رہوݨ سکھ گیدھے۔ پر آہستہ آہستہ انہاں دی وسوں اِنہاں دے چارچوپھیروں غائب تھیندی ویندی ہے۔ اڄ تھل دا وارا ہے تاں کل روہی دا نمبر ہوسی۔

ترقی دے ناں تے ڈھیر ساریاں حیرانیاں اچوں ہک حیرانی گریٹر تھل کینال ہے، جیڑھی خوشحالی اتے روزگار دا وعدہ تاں کریندی ہے پر مقامی اکثریت راہیں ترقی بارے خدشات کوں دور نئیں کریندی۔ مقامی سوجھواݨ اینکوں شک دی نظر نال ݙیہدن۔

1.    مظہر نواز جیڑھا تھل دا وسنیک ہے، آہدے جو ݙیکھ یار، تھل کوں پاݨی دی موت پئے مریندن۔

2.    اکرم میراݨی جیڑھا "گریٹر تھل" دا مصنف ہے، اے سمجھدے جو اے چھڑا ترقی دے ناں تے رقبے ہتھیاوݨ دا سلسلہ ہے۔

3.    مشتاق گاݙی دا خیال ہے جو ترقی توں ودھ اہم ڳالھ اے ہوندی ہے جو ایندے hazards دی چھاݨ بین کرݨ جینکوں ہمیشاں بعد اچ سوچیا ویندے۔

انیویں مقامی ادیباں، شاعراں دی ڈھیر ساری تعداد ہے جیہڑی ترقی کوں شک دی نظر نال ݙیہدی ہے۔ کیوں جو ایں ترقی دا پہلا مظالطہ ، مظیر عارف دے خیال اچ، تھل کوں روہی وانگوں بنجر اتے بے آباد فرض کر گھنݨ ہے۔ جبکہ مقامی اکثریت راہیں تھل ہک آباد تے زندہ حقیقت ہے، جیہڑیا صدیاں توں اپݨے تھلوچڑاں کوں پلیندا آندے اتے ہُݨ وی ایندے اندر اے صلاحیت موجود ہے جو پورے مُلک کوں چݨا، لائیو سٹال اتے لکڑی مُہیا کر سڳدے۔

چاہیدا تاں اے ہے جو جدید سائنسی ٹکنیک نال تھل دی ایں صلاحیت کوں ودھایا ویندا۔ ایندے پکھیاں، جانوراں کوں بچایا ویندا، اینکوں نیشنل ورثے دا درجہ ݙے کے محفوظ بݨایا ویندا۔ پر ایندے اُلٹ اینکوں ترقی دے ناں تے بنجر آکھ کراہیں کھیت کھلیاݨ دی شکل وچ ملیامیٹ کیتا ویندا پئے۔ پہلے مرحلے وچ کُپیں دے ذریعے ایندے درختاں کوں کوئلہ بݨایا ڳئے۔ کوئلہ بݨاوݨ آلے اے کُپ تھل اچ ہر جاہ تے ݙٹھے ونڄ سڳدن جیڑھے مقامی آبادیاں راہیں pollution دا باعث ہن جیڑھی کہیں ریاستی ایجنسی یا اِتھوں دے سیاسی مُہاندرے کوں نظر نئیں آندی۔ کہیں فورم ولوں کوئی ڈیمانسٹریشن یا واک دا اہتمام نئیں تھیا۔ ناں ای ایں ڳالھ کوں ترقی دی ترڄیحات وچ رکھیا ڳئے جو انہیں کوں بند کرایا ویندا۔ ایں خطرناک کم وچ ملوث لوکاں کیتے متبادل روزگار دا انتظام کیتا ویندا۔ ۔ پر ایہو ای فرض کیتا ڳئے جو تھل تاں بنجر اتے غیر آباد ہے۔ سو اینکوں مزید بنجر اتے غیر آباد تھیوݨ ݙیویجے۔ اڄاں مقامی آبادی pollution دی ایں مصیبت توں جانبر نہی پئی تھیندی جو پتہ لڳے "ویران" تھل کوں آباد کرݨ کیتے گریٹر تھل پئی آندی ہے۔

حقیقت تاں اے ہے جو "پاݨی دا کال ہے، پاݨی دا کال ہے" دا شور مچا کے سندھ دریا کوں محض ہک نہر اچ تبدیل کیتا ویندا پئے، جیڑھا کچھی سونے دی پچھی نال کݙاہیں سو لڑیاں اچ واہندا ہئی۔ کُجھ سوجھواݨاں دا اے خیال وی ہے جو اے کیوں نئیں سوچیا ویندا جو کُجھ مُدت پچھوں اِتھوں دیاں زمیناں وی اونویں سیم تھور نہ تھی ویسن جیویں اُتلے پنجاب اچ تھی چُکن؟ کیا ترقی دے ناں تے نہری نظام بھوئیں کوں مریندا اتے گُھٹیندا نئیں آندا؟

ممکن ہے اے سبھ خدشات سیاسی مواد دی حثیت رکھدے ہوون۔ وت وی اساں سرائیکی، پنجابی، اردو ادیباں دی اے ذمہ داری بݨدی ہے جو اپݨی حکمران elite دے اڳوں تھل دی ݙُکھ بھری کتھا رکھوں۔

تمام مُہذب دنیا اے سمجھیندی ہے جو اندھی ٻُلہݨ کوں، پاڑے کوں، ہرݨ کوں، ہنس کوں بچاوݨ دے کلچرل معنے کیا ہوندن۔ یا اے وی کہیں Green Peace دا صرف media play ہے؟ گلوبلائزیشن دے ناں تے مقامی ثقافتاں راہیں اِنہاں دی وسوں کوں جیویں ماریا ویندا پئے بالآخر بارود دا ڈھیر ثابت تھیسی۔

ھووݨاں تاں اے چاہیدا ہا جو ترقی بارے خدشات کوں دُور کیتا ویندا۔ تھل دی ثقافت، ایندے گیت، ایندی شاعری، ایندے پھل، پکھی، جانور محفوظ کیتے ویندے۔ ایندے وسݨیکاں تائیں جتھاں جتھاں او پئین، سہولتاں پُڄایاں ویندیاں۔ اینکوں نیشنل میوزیم دا “World Heritage” اعزاز نصیب ہوندا۔ کوئی اے پُچھ ݙیوے جو تھل مرݨ، کتاب مرݨ، دریا مرݨ، ہرݨ مرݨ، جنگل مرݨ دے کیا معنے ہوندن؟

کوئی خوشی ہے جیہڑی اپݨے نال منائی نئیں

کوئی غم ہے جیہڑا دل اپݨے تے رکھیا نئیں

کوئی تارہ ہئی وݙے ویلے دا ایہو تھل اپݨا

وچو ٹمک پیا اَکھ اپݨی دے کہیں تکیا نئیں

(اے مضمون سرائیکی ٻولی اتے لٹریچر دے جرنل "سُنڄاݨ" دے پیلھے نمبر 2001 وچ چھپیا ہئی) 

اݨ لکھت ٻولی دے ادیبیں دا مسئلہ

[An excerpt of the book, “Fida Hussain Gaadi (1994) Siraiki Culture, Siraiki Lok Saanjh, Multan]

اَݨ لکھت ٻولی دے ادیبیں دا مسئلہ

ساݙے ٹھوس تجربے ہک خاص ذہنی عمل وچوں گزر کے اساکوں مجرد تصور اَتے خیال ݙیندن۔ اَساں اُنہیں تصورات اَتے خیالیں کوں لفظ ݙیندے ہئیں  اَتے انسان لفظیں وچ سوچیندے۔ جے ٻولݨ والے لفظیں وچ نہ لکھیا پڑھیا ونڄے تاں ادیب دی شخصیت ونڈیج ویندی ہے ۔ جے او ماء ٻولی وچ لکھدے تاں لکھت آلی ٻولی دے لفظ اَتے اُنہیں دے تعلق نا ل ڳنڈھیے تصور اَتے خیال وی ذہن وچ آ ویندن اَتے جے او ماء ٻولی کنوں اَنج لکھت پڑھت آلی ٻولی وچ لکھدے تاں ٻولݨ آلی ٻولی دے لفظ نال ڳنڈھے تصور اَتے خیال ذہن وچ آ ویندن۔

ݙوجھی ڳالھ اے تھیندی ہے جو جیڑھی ٻولی لکھت پڑھت وچ نئیں آندی اوندا ادیب آوݨ آلیں نسلیں تئیں نئیں پُڄدا۔ ادبی روایت دا تسلسل تُرٹ ویندے۔ ادب اَتے زبان وچ ترقی نئیں تھیندی، ٻاہروں دے لفظیں دا سہارا گھنݨاں پوندے۔ ٻاہروں دے لفظیں دی موسیقی اَتے ماء ٻولی دے لفظیں دی موسیقی وچ تال میل ٻہوں دیر نال بݨدے۔ ایں واسطے ہک دور دےلکھتیں وچ غیر ہموراگی اَتے اُچ جھک آ ویندے۔ اُوں تحریر وچ ٻولی دا  اصل رَچاؤ نئیں آندا ۔ ٻولݨ آلی زبان کلہی نظمی سرمائے تائیں محدود تھی کے رہ ویندی ہے اَتے ایں نظمی سرمائے وچ وی روایت دا تسلسل نئیں ہوندا ۔ نویں تقاضیں واسطے شاعری سانچے (Poetic Pattern)نئیں ہوندے نہ اِی اِنہیں سانچیں دا اِرتقاء تھیندے۔ ایں کنیں وَدھ اے ہے جو شاعر ٻنھیں ٻولیں دے ترقی یافتہ شاعریں، سانچیں اَتے ڈِکشن وچ شاعری پڑھدا راہندے ۔ایں واسطے لکھی نہ ونڄݨ آلی اپݨی ماء ٻولی وچ اظہار دیاں ٻہوں مشکلاں آ ویندین۔

ٻولی، ناں اتے یادداشت

[Translation of an excerpt from the book, “Ngugi wa Thiong’o, Torn and Something New, Basic Books (2009)]

Language, Names and Memory

ٻولی، ناں اتے یادداشت

ہر قبضہ گیر، جیتݨ ہار بھوئیں اتے اوندے وسنیکیں کوں اپݨے تصور وچ دھالݨ کیتے اوں جاہ اتے اوندے لوکیں کیتے ننویں ناں رکھݨ دا اختیار ہتھیکا کریندے۔ اوندا وݙا مطالبہ ہوندے جو اوندی پاسیو رکھے نانویں اتے رہݨ سہݨ کوں منیا ونڄے۔  جئیں ویلھے جاپان دا 1906 وچ کوریا اُتے قبضہ تھیا تاں اُنہیں پیلھا کم کورین نانویں اُتے پابندی لاوݨ تے اوندی جاہ تے جاپانی ناں رکھݨ دا مطالبہ ہئی۔

نانویں وچ اینجھا کیا چمتکار ہے؟ آکھیا ویندے جو گلاب دے پُھل دا جو وی ناں رکھیجے پر اوندی خوشبو تاں ہک ای رہسی۔  سچ تاں اے ہے جو اوندی سُنڄاݨ گلاب دے پھل دے طور نہ تھیسی بلکہ او ہک ٻئے ناں نال سُنڄاتا ویسی۔ نانویں دا تعلق شئیں دی شناخت اتے ونڈ کرݨ نال ہے تاں جو او ساݙی یادگیری وچ ریہہ ونڄن۔ جیڑھی کہاݨی اچوچیتی آندی ہے او رابن سن کروسو اتے ہک بے نام بندے دا میل ہے۔۔۔۔۔۔۔۔۔"میں اونکوں مل کنیں ٻہوں خوش ہامی،" رابن سن کروسو آہدے، "اتے میں ایں کم وچ رُجھ ڳیا جو اونکوں ہر او شے سکھاواں جیڑھی اونکوں میݙے کیتے فیدہ مند، ہتھ لدھائی اتے مددگار بݨاوے؛ پر ایں سبھ کیتے لازم ہئی جو میں اونکوں ٻولݨ سکھاواں تاں جو میݙا ہر آکھیا او سمجھ ونڄے؛ او ہک قابل سکھݨ ہار (سکالر) ثابت تھیا۔۔۔۔۔۔۔۔" جیڑھی سکھت پڑھت دا پروگرام رابن سن کروسو اوندے کیتے ستریا، اوندا مُنڈھ نانویں نال ٻدھیندا ہئی۔  کروسو نے اے زحمت نئیں کیتی جو اوں بندے کنیں اوندا ناں پُچھے ہا۔۔۔۔" سبھ توں پیلھوں میں اونکوں ݙسیے جو اڄ کنیں اوندا ناں فرائی ڈے ہوسی ، اے او ݙینہہ ہئی جݙاں میں اوندی جند بچائی ہئی؛۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔

ایں طرانح میں اونکوں 'آقا ' آکھݨ سکھایا اتے اونکوں ݙسیم جو میݙا ایہو ناں ہوسی۔"  وت آقا اتے غلام دے اے ناں اُنہیں دے ݙے گھن (رشتے) دی بݨیاد بݨ ڳئے۔ خیر کُلامی پُچھݨ وی اُنہیں دے اُچ جھک دے رتبہ دا پتہ ݙیندے ہئیں۔ جیویں جو، " کیا حال ہے، فرائی ڈے؟ میں ٹھیک ہاں میݙا آقا۔" ایں طرانح فرائی ڈے دی اپݨی پچھلی سُنڄاݨ دی یاد گیری مُک ویندی ہے جیندے نال او اپݨے اُتے تھوپی ہوئی ننویں شناخت کنیں انکار کر سڳے۔    

ٻولی دا ساݙی یادداشت نال ݙونگھا سمبندھ یا رشتہ ہوندے۔ اے یادداشت کوں محفوظ رکھدی ہے، ہک پیڑھی کنوں ٻئی پیڑھی تائیں پڄاوݨ دا ذریعہ ہے اتے ایں طرانح کلچر کوں ڄماوݨ اتے اوندے ودھارے دی بݨیاد ہے۔ فرانز فینن لکھدے جو ٻولی وچ پوری تہذیب سمائی ہوندی ہے۔ولاٹر بن یامین دے مطابق ساݙی یادداشت کلہا ماضی دے ورتارے دا سندر سلو نئیں بلکہ ہک ذریعہ ہے۔ اے ڳالھ ٻولی اتے یادداشت کیتے وی ایتلی ہی سچ ہے۔ ٻولی نال وانڄ یا اونکوں مُکاوݨ لوکیں دی سانجھی یادداشت کوں مکاوݨ ہوندے۔اے ڳالھ وی درُست ہے جو کہیں اوپری ٻولی کوں ٻئے اُتے تھوپݨ اوپرے تجربے تے سُنڄاݨ

 تھوپݨ دے برابر ہے۔

سرائیکی قومی سُنڄاݨ

 [An excerpt of the book, “Fida Hussain Gaadi (1994) Siraiki Culture, Siraiki Lok Saanjh, Multan]

  

سرائیکی قومی سُنڄاݨ 

سُنڄاݨ کیا ہے؟

 ہک آدمی کوں ٻئے آدمی کنیں, ہک شے کوں  ٻئی شے کنوں,  ہک احساس یا  اِدراک کوں ٻئےاحساس یا اِدراک کنیں اَنج کرݨ اَتے سمجھݨ لو  اَساں اُنہیں کوں انجو انج ناں ݙیندے  ہئیں۔ ایں طرانح اُنہیں دی سُنڄاݨ تھیندی ہے۔ ہک آدمی‘شے ‘ احساس یا اِدراک دا  ٻنہیں آدمیں‘ شئیں‘ احساسیں یا اِدراکیں نال جُڑت ہوندی ہے اَتے اِنہیں جُڑتیں نال ہک ٻئے دے حوالے بݨدن۔ اِنہیں سَبھیں دے ایہے حوالے اِنہیں دی سُنڄاݨ ہوندن ۔ ایہے حوالے اِنہیں دے متعلق معلومات ہوندن۔ ایہے حوالے انہیں دے اَنج وجود  دی بݨیاد ہوندن۔

فرد دی سُنڄاݨ  

ہک فرد کوں ٻنہیں اَفراد کنیں انج کرکے اُوندی سُنڄاݨ لو اُوندا ہک ناں رَکھیندے ہئیں۔ فرض کیتا اُوندا ناں اوندے ماء پیو احمد رکھیئے۔ احمد کہیں ٻئے بندے دا ناں  وی تھی سڳدے۔ وَت احمد دی سُنڄاݨ اُوندےما پیو دے حوالے نال کریندے ہئیں۔ ایں کنیں ودھ سُنڄاݨ کیتے اُوندے محلے ‘ شہر اَتے ذات برادری دے حوالیں نال کم گھندے ہئیں اَتے او بندہ خود وی اپݨے آپ کوں اِنہائیں حوالیں نال سمجھیندے،  اِنہائیں حوالیں نال اپݨی ذات اَتے اپݨے مفاد دا  تحفظ کریندے۔

فرد وسیب کنیں ٻاہروں، وسیبی تعلقات کنیں اَنج، ہک فردِ مطلق دی حیثیت وچ جانور کنیں ودھ کُجھ نئیں۔ فرد وسیب وچ آ کے فرد بݨدے۔ فرد دے ساریں حوالیں دی بݨیاد وسیب ہے ۔ اے قطرہ وسیبی سمندر کنیں ٻاہروں نہ فرد  رَہ  ویندے اَتے نہ ایندے وجود  دے کئی معنے بݨدن۔

قومی سُنڄاݨ

 کبوتر اَنج ٹُکڑیں وچ اُݙدِن، ڳائیں دیاں اَنج کھیراں ہوندن۔ اینو یں اُٹھیں دے اَنج وَڳ ، بھیݙ یں ٻکریں دے اَنج اَجڑ ہوندن ۔ ہر جانور آپ جھئیں ٻنہیں جانوریں دے نال مِل کے مصروفِ عمل راہندے ۔انسان وی اینویں ہی اَنج ٹُکڑیں یا گروہیں نال ہک تعلق دے ذریعے مخصوص تھی کنیں اپݨی درُک بھڄ، اپݨا کم کار اَتے اپݨی کھییݙ کُݙ اَتے ٻیاں سرگرمیاں کریندا رَہندے۔ اِنہیں انسانی گروہیں کوں قوم یا قومیت آکھیا ویندے۔ ایں واسطے سوال اے ہے جو قوم اَتے قومیت دی سُنڄاݨ کیا ہے؟

جیویں فر د دی سُنڄاݨ دے کئی حوالے ہوندن، اینویں قومی سُنڄاݨ وی کنہائیں حوالیں نال ہوندی ہے۔ فرد دی سُنڄاݨ اُوندا ناں‘ اُوندا ماء پیو ‘ اُوندا گھرجاہ ‘ اُوندی ذات برادری ہوندی ہے۔  قوم دی سُنڄاݨ اُوندا علاقہ‘ اُوندا کلچر اَتے اُوندی ٻٖولی ہوندی ہے۔ جیویں فرد دے حوالے اوندے ذاتی تحفظ اَتے مفاد دی بݨیاد ہوندن، اینویں کوئی قوم یا قومیت اپݨی سُنڄاݨ دے حوالیں نال اپݨا اَتے اپݨے مفادات دا تحفظ کریندی ہے۔ قومی تحفظ اَتے قومی مفادات آخری تجزیے وچ فرد دا تحفظ اَتے فرد  دے مفادات دا تحفظ و نڄ بݨدن ۔ 

سندھو ݙیس اتے مہا بھارت دا تاریخی انگ

[Translation from the book of Girja Kumar on the “Indus People: Saraiki Saga and Sufi-Sant Renaissance” published by Vitasta, New Delhi (2013)]

مہا بھارت دا تاریخی انگ

مہابھارت کوں ہک اتہاس دی تراویں ڄاݨیا ویندے۔ اے اڄوکے معنی وچ تاریخ نئیں۔ اے ہک قصہ ہے جیڑھا ساکوں اصل وچ اے ݙسیندے جو انہیں واقعات کوں ݙیکھݨ تے سݨن والے قصہ گو دی نظر وچ کیا تھیندا ریہا۔

ایں قصہ دی جانبداری وݙی نُشابر ہے۔ اے ہک فاتح دا بیانیہ ہے۔ ہزاریں وریہیں کنوں اے قصہ سُݨیا اتے سُݨایا ویندا پئے۔ ایں وݙی بھیڑی وچ پانڈو جتݨ ہار ہئین اتے کورو دی ہار تھئی۔ اپݨی اصل شکل وچ تاں اے بھرگوا برہمنیں دے کُجھ ردوبدل نال کھشتریں دی پاسوں بݨایا سدھا سادھا ہک قصہ ہوسی۔ کرشنا جیڑھا جو اُنہیں دا سفیر اتے جنگی ماہر ہئی، اونکوں بعد وچ دیوتا دا درجہ ݙتیا ڳیا۔ اے تہزیب دے دھارے دا اُبھے پچادھ دے ویدیائی وسیب کنوں پوادھ دی پاسوں پھرونڄݨ دی وی نشانی بݨدے۔

ویدیائی ریت اجوکے سرائیکی۔پنجابی لوکیں دی پالی پوسی ہوئی ہئی جیڑھے جو سندھودی ہک وݙی کمیونٹی بݨدن۔ مہا بھارت نال کلہا سیاسی مرکز نئیں وٹیندا بلکہ تہذیب دا دھارا وی گنگا جمنا دوآب پاسیو مُڑ ویندے۔ گنگا نے سندھو دی جاہ گھن گیدھی اتے اے انڈین قدریں دی علامت بݨ ڳئ۔

ایندے وچ کوئی شک دی ڳالھ نئیں جو سندھ وادی دے سبھے لوک قدیم ویدیائی ریت دے بچاؤ کیتے مہا بھارت وچ کورو دی پاسیو ہئین۔ گندھارا اتے سندھو دیاں راج داھانیاں ہرے ہوئے کورویں دا ساتھ ݙتیا ہئی۔ مہابھارت سندھ وادی دے لوکیں اتےوسیب کیتے راہ رستہ بند کرݙتیا۔ ٻُدھ مت اتے یوگا دی صورت وچ ننویں نظریے اتے خیالات پچھونہیں ول آئے۔

سانجھا اچیتا[1]

مہا بھارتا دی بھیڑی ہزاریں وریہیں پیلھوں لڑی ڳئی ہئی پر اڄ وی ہندوستان دے لوکیں دے چیتے وچ وسدی پئی ہے۔ وی۔ایس۔سُکٹھنکر ، جیڑھا جو مہا بھارت دے مستند ایڈیشن دا ایڈیٹر ہے، لکھدے جو "مہابھارت ساݙا ہک سانجھا اچیتا ہے۔" ݙوجھے لوظیں وچ، "اے ہک اینجھا کل ہے جیڑھا ساݙے اڄ وچ شامل ہے۔" اساں ایں کل دی پیداوار ہئیں۔ اساں کنیں میݙا مطلب اساں جینجھے ہئیں۔ ایں کہاݨی دی 'بربادی دا قصہ'، 'تاریخی المیہ'،' دید دا دربھ،، اتے' ٻہوں وݙی قیمت بھر کنیں جیتی جنگ دا قصہ' دے طور وی تعبیر کیتی ویندی ہے۔ اینکوں وادی سندھ دے لوکیں کیتے ہک یُڳ دا انت وی آکھیا ونڄ سڳدے جو ایندے اثرات اج وی اتھوں دے وسیب دے لوک بھڳتیندے پئین۔ ہاری ہوئے لوکیں کوں ہمیش گندا کر کنیں ݙٹھا ویندے۔ ایہو کُجھ وادی سندھ دے لوکیں نال وی تھئے۔ او روایتی قصہ گویں (سوتاس) یا لکھاریں دا خاص نشانہ ہئین جنہیں ہارے ہوئے دی ہک برائی دے طور نقشہ کشی کیتی ہے۔ رزمیہ۔۔ ایپک۔۔ وار وچ ہَرے ہوئے دی کوئی جاہ نئیں ہوندی۔ تُہاݙے ساݙے کیتے مہابھارت دا ایہو مطلب بݨدے۔  

مہابھارت دا تاریخی جغرافیائی نقشہ

واقعات کوں ݙیکھݨ دے ٻئے وی کئی انداز تھی سڳدن۔ مہابھارتا دے کئی ہیرو اتے ویلن ہئین۔  جیت اتے ہار دا حسب کتاب کرݨ دا اے وی ہک ݙا بݨدے۔ گندھارا اتے سندھو دی راجدھانی دا کورویں نال ساتھ سنگت ہئی۔ وادی سندھ دے لوک ایں بھیڑی وچ سبھ کنوں اڳوں اڳوں ہئیں تے اُنہیں دا نقصان وی ودھیک تھیا۔  راجہ شاکنی اتے راجہ جایادرتھا ایں قصہ دے سبھ کنوں وݙے ویلن ہئین۔ خاص کر شاکنی دی اینجھی تصویر کشی کیتی ڳئی جینویں جو او دُریودھنا دے نال ایں وݙی بھیڑی دا ذمیوار ہووے۔ مہا بھارت دا اڄوکا قصہ وادی سندھ دے لوکیں دے پَھٹیں اتے لوݨ ٻُرکݨ دے وانگر ہے۔ ایں ہک فاتح دا قصہ ہے۔ اصل وچ تاں شاکنی ہک ٻہوں سیاݨا سفیر ہئی جیندی چالاکی کرشنا کنوں گھٹ نہی۔ شاکنی کوں گندا کر کنیں ݙکھایا ڳئے کیوں جو او تاریخ وچ ہار دی پاسیو کھڑا ہئی۔ اونکوں اپݨے کیتے گناہیں کنیں وݙا گناہگار بݨا ݙتیا ڳیا۔

مہا بھارت اتے سندھو دیاں مہان تریمتیں       

 مہابھارت دے چھیکڑ وچ اے تریمتیں ہن جیڑھیاں چنڳائی دا کردار بݨ کنیں سامہݨے آندن۔ گندھاری جیڑھی جو گندھارا دے راجہ سوبالا اتے شاکنی دی بھیݨ ہئی، ہک اینجھا ہی غیر معمولی کردار ہے۔ توڑے جو ریشم دے کپڑے کوں اکھیں تے ٻدھ کنیں اوں اپݨے آپ کوں اندھا بݨایا ہویا ہئی پر اوندا ہستیناپور دی ملکہ دا تاثر کہیں ویلھے وی نئیں ویندا۔ او ہک اینجھا المیاتی کردار ہئی جیڑھا خود المیہ کنیں اُتوں ٻاہندے۔ ہک ٻئی اینجھی مہان تریمت دہشالا ہئی جیڑھی گندھاری دی دھی اتے سندھو راجدھانی دی ملکہ ہئی۔ مہا بھارت دا المیہ اوندے مںہ اُتے تصویر دی کار نقش تھی ڳیا، پر اوں مہا بھیڑی دے پھٹ اپݨے عَملیں نال بھرے۔ توڑے جو پوری مہابھارت وچ اوندا نکا جہیاں کردار ریہے پر اوں اپݨے سہݨپ اتے سفارت تان پوری بھیڑی دا دھارا موڑ ݙتیا۔ اوں ارجن کوں اپݨے پاسیو موڑ گیدھا۔ اوندا کردار پورس نال ملدے جئیں جیتے ہوئے سکندر نال سہݨپ اتے سفارت کاری نال معاملہ طے کیتا۔ شاکنی دی ذال اتے گندھارا دی ملکہ دا وی کوئی گھٹ کردار نہی جئیں سخت جھیڑے ویلھے ارجن نال ڳاندھا رکھیا۔ انہیں پنجیں تریمتیں دے نویکلے کرداریں کوں اڄ آپ ٻولݨ ڈتیا ونڄے۔ اے سندھو ݙیس دے اینجھے سوہݨے اتے اُچے کردار ہن جیڑھے ہک اینجھے المیہ دا شکار ہن جیندے پیدا کرݨ وچ اُنہیں دا کوئی ہتھ نہی۔     

(ٻولی وٹار شاکا ہاری)

[1]  سانجھا اچیتا انگلش دے لفظ collective unconscious دا ترجمہ ہے۔