چوتھی قسط ۔۔۔ اُستاد فدا حسین گاݙی ۔۔۔۔ کھندرے پُنڈرے یادیں دے ٹوٹے ݙلاں ۔۔۔۔۔۔

اُستاد فدا حسین گاݙی

(کھنڈرے پُنڈرے یادیں دے کُجھ ٹوٹے ݙلاں۔ چوتھی قسط)

مشتاق گاݙی

منگروٹھہ دی او نینگر ترمیت پار ہئی بھانویں اروار ہئی، یار ہئی بھانویں دلدار ہئی، سہیلی ہئی بھانویں ٻیلی ہئی، او جو کُجھ وی ہئی پر چھیکڑ وچ مݨاں مݨ مٹی ہیٹھوں دفنیڄ  خواب خیال تے وہم بݨ ڳئی۔ اینویں ڄاپدے جیویں مُکتی، فنا اتیں وچھوڑے دا مہا نربھاڳی ݙکھ میݙے پیو دی ہمیش تاک وچ رہندا ہئی۔ او آہدا ہئی وچھوڑا او جیندے وچ ملݨ دی کوئی آس اُمید نہ رہوے۔

جݙاں او آپ جیوݨ مُکت تھیا تاں اوندے سوڳ وچ اشو لال دی لکھی اے نظم ایویں ڄاپدے جیویں او آپ ہولیں ہولیں اشو دے کنیں ٻول ڳیا ہووے:

"موت دا ݙکھ نئَیں

اصل ݙکھ وچھوڑے دا ہے

جیکر کہیں اݨ چتی اڳوں

اَساں ساریاں

ہکے ݙینہہ جے مرݨا ہُوندا

اَڄ مر ویندے"

(گوتم نال جھڑا ۔۔۔ صفحہ 87)

او جیتلا وچھوڑے کنیں پِچی پوندا ہئی، وٻلاندا ہئی، اُتلا ای اے ݙکھ ہک لُوت ٻوٹی وانگ اونکوں ولھڑدا چمبڑدا ہئی۔

جݙاں ہالی او چھوہرہئی تاں اوندی اُدھلی، وچھوڑے ماری اَماں اونکوں چُھوہرا بݨا ایں جڳ جہان کنیں ہمیش کیتے ٹر ڳئی۔ اڄاں او آپ جوان ہئی تاں اوندے کلہے چھوٹے ڳبھرو بھرا منظور حسین کوں ابڑغتی ٹائیفائڈ تھیا تے تھولی مُدت ݙُکھالا ریہہ اوندا انتم سمسکار تھی ڳیا۔ اے چھڑے ݙو بھرا ہئین تے انہیں دی کوئی بھیݨ کائیں نہی۔

ساݙا چاچا میݙے پیو کنیں ہک ٻہوں انج تے نویکلا ماہݨو ہئی۔ اوندا وݙا بھرا تاں چھوٹے سَن وچ ای لکھائی پڑھائی وچ پئے ڳیا۔ او وچاریں دی دنیا وچ غرق ریہہ ویندا ہئی ۔ ہک جوڳی وانگ اپݨے وسیب وسبے دا ہوندیں ہوئیں ہک اُپرپ دا چولا چا پاتُس۔ جݙاں جو ساݙا چاچا منظور ویہویں صدی دے وچالے دی دَمانی وَسوں دی ہک جیندی جاڳدی مورت ہئی۔ او وݙے وݙے چوݨے رکھدا ہئی۔ ہتھیں ڳانے، انڳلیں مُندرے پیندا ہئی۔ نت ننویں چولے ݙیہݙے پاوݨ اوندا شوق ہئی۔ او ٻہوں چنڳا گھوڑ سوار ہئی تے اوندے کول ہک ݙو گھوڑے گھوڑیاں ہر ویلھے ریہہ ویندے ہئین۔ او گھرٻہوں گھٹ تے جھوک اُتے اپݨا ویلھا ودھ گُزریندا ہئی۔ اوندی بݨائی ہوئی جھوک مَیں ݙٹھی ہوئی ہے۔ اے جھوک گاݙیں دی اُبھی تے لمی وستی دے وچالے ساݙے ہک رکݨی ناں دے بَند اُتیں ہوندی ہئی۔ اُتھاں اوندے گھوڑے ٻدھݨ دی جاہ، سُمھݨ دا کھٹڑا تے ٻیا سامان وی پیا رہندا ہئی۔

میݙے ݙاݙے کوں اپݨے چھوٹے پُتر نال  ٻہوں اُنس پیار ہئی۔ میݙا پیو تاں چھوٹی عمرانہہ وچ وستی چھوڑ ڳیا۔ پڑھائی تے لُڳ پھرݨ دی چاہ اونکوں ہک اینجھا پندھیڑو بݨا ݙتا جیندےکیتے اوندی وستی ویندیاں دا راہ تے آندیاں دی جھوک بݨ ڳئی۔ جݙاں جو میݙا چاچا اپݨے پیو دی تݙ تے ماݨ ہئی۔ اوندے ہر وسیبی کم دا ٻانہہ ٻیل۔ سنگھڑ دے درہ دا خاکی کمارہ، نائیں نال بند بھراوݨ، جوار ٻاجھری دی رڑھ راہی، ڳاہ ڳہاوݨ، مال منی دی رَکھ رکھݨ، وساخ وچ کٹھے ٻہوݨ، شریکے تے مَر جی دیاں ریتاں رسماں نبھاوݨ، او ہر وسیبی رواجی کم وچ میݙے ݙاݙے دے رَلے ہوندا ہئی۔

میݙے پیو دی وی اپݨے چھوٹے کلہے بھرا نال ݙونگھی جُڑت ہئی۔ اوندے اُنس دا اے حال ہئی جو اوں ویلھے دے حساب نال میݙا پیو اوندے کیتے ہک اݨ مول تحفہ شہروں گھن آیا۔ اے تھالی آلا ہک واڄا ہئی۔ ایں واڄے دا ساݙی وستی آوݨ ایویں ہئی جیویں گیریل گارشیا دے ناول " کلہیپے دے سو سال" وچ' جیپسیز' مقناطیس تے ٻیاں ونکو ونک دیاں ایجاداں وستی گھن آندے ہئین تے اُنہیں دے بدلے شودے آدی واسی ہر مُنہ مَنگی شے ݙے ݙیندے ہئین۔ آہدن ایں واڄے نال میݙے چاچے دی پوری وستی وݙی ٹور بݨی رَہندی ہئی۔

اپݨی فوتگی کنیں کُجھ مہینے پیلھوں میݙے چاچے دا وݙی چاہ نال پرنیوا تھیا۔ اوندی پیلھی اولاد (میݙی کلہی سوتر) اڄاں اپݨی اَماں دے ڈڈھ وچ ہئی جو اونکوں ٹائیفائیڈ تھی ڳیا۔ اوں ویلھے میݙا پیو لاہور جی۔سی۔ کالج  وچ بی۔ ٹی۔ بی۔ ایڈ کریندا پیا ہئی۔ جݙاں ساݙی وسوں دے حکیمیں طبیبیں دا دوا دارو کم ناں کیتا اَتے روڳ ودھدا ڳیا تاں میݙے ݙاݙے نراش تھی میݙے پیو دو ہک ٹیلی گرام بھڄوایا۔ میکوں نئیں پتہ اوں ویلھے ٹیلی گرام تونسے کنیں تھیندا ہئی یا ایندے کیتے اُنہیں کوں کہیں ٻئے شاہر ونڄݨا پیا۔ جݙاں اے ٹیلی گرام میݙے پیو کوں ملا تاں او ٹرین تے چڑھ وستی دو روانہ تھی پیا۔ اے وی نئیں پک جو او ٹرین کنیں کروڑ لال عیسن لتھا تے وت دریا ٹپ تونسے آیا یا کوئی ٻیا ٹیشن ہئی۔ او ݙسیندا ہئی جݙاں او گاݙیں دے پوادھوں دی وستی بوہڑ پُڄا تاں کُجھ بندیں اونکوں ݙسیا جو اوندا بھرا فوت تھی چُکے۔ اے پندھ کیویں کٹیا، اوں کیا سوچا، کیا محسوس کیتا، اے تاں انتر دیاں ڳالھیں ہن تے اونکوں آپ ای ایندی ڄاݨکاری تھی سڳدی ہے۔ ایتلا او ݙسیندا ہئی جو وݙاں وݙاں ٻلانڳاں بھریندا وستی دو ڳیا ہم ۔ جݙاں او وستی پُڄے تاں ساری وستی قبرستان ڳئی ہوئی ہئی۔

ایں کنیں پیلھوں جو میں اڳوں دا حال ݙیواں ، کُجھ اپݨی وستی دے قبرستان دی ڄاݨکاری ݙتی ونڄاں۔ اصل وچ گاݙیں دیاں ݙو وستیاں ہن۔ ہک اُبھی تے ٻئی لمی۔ ساݙا جُھڳا تے پَھلی اُبھی وستی رہندے ہن تے ایں وستی دے لوک ودھ زمیندار ہئین۔ اُبھی وستی سنگھڑ نائیں دے پیچ وچ ودھ ہئی تے لمی وستی کنیں ٻنی شروع تھی ویندی ہئی۔ اوندے اڳوں ہک دریگھی ریخ۔ لمی وستی دے پچاھوں لموں شیخ رئیس دی مشہور زیارت ہے۔ ساݙے پیو دے سوتر مر کھٹڑے چاچے حیات دا آکھݨ ہئی جو اتھاں "ابنَ سینا" دفن ہے۔ اینجھی لوکل سکالرشپ تے اوندیاں تھیوریاں ساکوں پورے سرائیکی وسیب وچ کھنڈیاں ملدن۔ شیخ رئیس دی ایں زیارت وچ ہک تاں نو گزیں قبریں وانگ ہک لمبی چوڑی قبر ہے جیندے نال کئی ڄالیں دے وݨ تے ہک ادھ کرینہہ دا ٻوٹا ہے۔ ڄالیں اُتے ہر پاسیوں رنگیل کپڑیں دیاں منت دیاں ریلاں ٻدھیاں کھڑن۔ نال ٻہوں سارے کچے اَستاوے تے تکڑے ہن جیڑے قبر دے اُتوں تے چارچوداروں ستھے پئین۔ ہر خمیس کوں اِتھاں منت منگݨ والے، خاصکر تریمتیں کٹھیاں تھیندن۔ کُجھ او لوک وی آندن جیڑھے کہیں بشارت دے تانگھی ہوندن تے او رات کوں وت اُتھاں ٹکدن۔ شیخ رئیس دی زیارت دے پچادھوں ساݙی وستی دا لمبا چوڑا قبرستان ہے۔ دمان دے ٻنہیں کئی قبرستاناں وانگ سلیمانی پتھویں نال ستھیا ہوئیاں قبراں تے وچالے ریت دے ٹٻے ہن۔ کُجھ ٻہوں ای نکے سائز دیاں مٹی دیاں قبراں وی ہن۔ اے  اُوݙیں دیاں قبراں ہن جیڑھے ہر ݙاہویں محرم کوں نہ ڄاݨ کتھوں آ کنیں اُنہیں دی لیپا پوتی کریندن تے وت لڳے ویندن۔          

چنڳا ہوسی حال کوں اُتھاؤں جوڑو جتھوں اے ترُٹا ہئی۔

میݙا پیو جݙاں قبرستان پُڄا تاں اڄاں چاچا منظور دفن نہی تھیا۔ میݙے پیو کوں ݙیہدیں ای میݙے ݙاݙے اُتیں ہک دورہ پئے ڳیا۔ اوں ݙٹھے بھالے مُتوں میݙے پیو کوں کُٹݨ لڳ پیا۔ اکھ ݙٹھی نہ نک ٻس ہک چیتے پھرے بندے وانگ میݙے پیو دی پنڄکار کڈھ رکھُس۔ نال نال اے وی ول ول آہدا ونڄے "توں ہُݨ آئیں جݙاں تیݙا بھرا مر سُتے۔"  تھی سڳدے اوندے من وچ اے ہووے جو اے تکھیں پُڄدا تاں وت بھرا کوں شاہر وݙے ڈاکٹر دو گھن ونڄے ہا تے او بچ ونڄے ہا۔ جو وی اوندے من چیت وچ ہئی پر اوں ایتلا میݙے پیو کوں کُٹا پنڄا جو او رتو رت تھی ڳیا۔ میݙا پیو ݙسیندا ہئی جو ایں واقعے باد اونکوں نکسیر چُھٹݨ دی بیماری لڳی۔ گرمیں وچ اونکوں اے نکسیر چُھٹدی ݙیکھݨ ساݙے کیتے ہک عام ڳالھ ہئی۔ اوندی اپݨی فوتگی کنیں کُجھ ݙینہہ پیلھوں ایہا نکسیر چُھٹی تے وت اوندی جان گھن لتھی۔

مُکتی، فنا تے وچھوڑے دا ݙکھ  اوندے جیوݨ وچ اتھائیں نئیں مُکدا۔ کُجھ وریہیں باد جݙاں لہور وچ میݙے پیو اپݨی پڑھائی لکھائی پُڄا گیدھی تاں وت اوندی ہک ہائی سکول ٹیچر دی پوزیشن وچ گورنمنٹ سروس تھی ڳئی۔  اوندی پیلھی پوسٹنگ کروڑ پکا شہر تھئی۔ اوں ویلھے میݙی اَماں نال اوندی شادی تھی چُکی ہئی تے او اپݨی ذال کوں وی کروڑ پکے نال گھن ڳیا۔ ودھ تاں نئیں ڄاݨدا پر اوں ویلھے تائیں اوندی ہک کیمونسٹ دَھریے دی سُنڄاݨ پکی تھی چُکی ہئی۔ اے ڳالھ تاج خان لنگاہ میݙے پیو دی برسی دی ہک مجلس وچ ݙسی۔ جیویں جو ساکوں ڄاݨ ہے تاج خان لنگاہ کروڑ پکے دے ہک زمیندار گھرانے دا سپوت ہئی۔ اوں ویلھے او چھوہر ہئی تے کروڑ پکے دے ہائی سکول وچ شاگرد ہئی۔ سرائیکی دے ہک ٻئے مہاندرے عبداللہ عرفان ہوریں وی اوں ویلھے تاج خان لنگاہ دے نال اوں ہائی سکول پڑھدے ہئین تے میݙے پیو دے شاگرد ہن۔ تاج خان لنگاہ ݙسیا جو سکول وچ اے کانا پھوسی تھیندی ہئی جو اے ٹیچر کیمونسٹ ہے تے خُدا تے یقین نئیں رکھدا۔ جݙاں اے ڳالھ کُجھ ودھ ڳئی تاں میݙے پیو سکول دی اسمبلی وچ کُجھ ڳالھیں کیتاں جیندے نال اے سُنڄاݨ ودھیک پکی تھی ڳئی۔ ݙوھیں تاج خان لنگاہ تے عبداللہ عرفان نال اپݨے اپݨے ݙھنگ ڈھالے نال میݙے پیو دا سانگا ساری حیاتی ریہا۔

جݙاں میݙے پیو دی کروڑ پکے پوسٹنگ تھئی تاں او اپݨے سکے سوتر غلام رسول کوں وی نال گھن ڳیا۔ غلام رسول اوندے چاچے مور خان دا کلہا پُتر ہئی۔ اوں ویلھے اوندی کوئی ٻئی اولاد نہی۔ اے نئیں ڄاݨ جو غلام رسول کوں او پڑھاوݨ کیتے گھن ڳیا یا وت اے سوچ کنیں جو اے میݙے نال رہوے۔ غلام رسول اوں ویلھے " ٹین ایج " دا ہک نکورچھوہر ہئی۔ اُتھاں ونڄ کُجھ مُدت باد اونکوں "جَلندر " تھی ڳیا۔ پیلھے تاں میݙے پیو اوندا کروڑ پکے دوا دارو کرݨ دا ترلا کیتا۔ جݙاں اوندی طبعیت وڳڑدی ڳئی تاں اوں آکھیا میکوں وستی گھن ڄلو۔ ودھ تاں میکوں نئیں ڄاݨ پر اے پک ہے جو اونکوں کئی واری میݙا پیو ڈاکٹر کوں ݙکھاوݨ ڈیرہ غازی خان گھن ویندا ریہا۔ اوں ویلھے پندھ کرݨ ایتلا سوکھا نہی ہوندا۔ تونسے تے ڈیرہ غازی خان دی سڑک تاں بݨی ہوئی ہئی پر ٹرانسپورٹ ملݨ ٻہوں اوکھا ہئی۔ اَڄ تاں کمیونکیشن دا ریولیوشن آیا کھڑے۔  

میݙے پیو دا اے سوتر کلہا ہئی۔ گھر آلیں ایں آس اُمید نال جو مَتاں ایندی پیڑھی، ناں نشان اڳوں ٹُر پووے، اوندے مرݨ کنیں کُجھ مہینے پیلھوں اوندا پرنیوا کر ݙتا۔ ایں ترلے کوئی کم ناں کیتا اَتیں او چڑھدی جوانی وچ جݙاں اوندا مَسیں مسائیں پُھٹدیاں پیاں ہئین تاں او اوتر نکھتر تھی وچھوڑے دی کاری کاتی چلا ایں جڳ کنیں ٹُر ڳیا۔     

میݙے پیو دے سوتر غلام رسول دی بیماری جَلندر لاعلاج ہئی۔ ایں بیماری وچ جگر بیکار تھی ویندے تے ڈڈھ وچ ہولیں ہولیں پاݨی بھریجݨ لڳ پوندے۔ پورے شریر وچ زہر کھنڈ ویندے۔ مریض ایں بیماری وچ ٻہوں اوکھ تے ݙکھ ٻہوں بُھگتیندے۔ میݙی اَماں ݙسیندی ہے اپݨے سوتر غلام رسول دے چھیکڑی ݙیہاڑیں میݙا پیو ساݙے وݙے بھرا منظور منظر (جیندا ناں میݙے چاچے دے ناں نال جوڑا ڳیا) کوں مونڈھے اُتے ٻہلا گھر کنیں ٻاہرو گھن ونڄے ہا تے کئی کئی گھنٹے لَٹھیں ڈگریں اُتے پھردا رہوے ہا۔ آہدا تاں او اے ہئی جو اے ٻال ہے میں نئیں چاہندا مَردے بندے دی حالت تے اوندی ویݨ کریندی اَماں دے نظارے اوندے چیتے وچ کوئی ݙونگھے چھاپے چھاپن جیڑھے اوندے اڳلے جیوݨ کوں اوکھا بݨا ݙیسن۔ اے تھی سڳدے اوندے اپݨے کنیں سریر نہ تھیندا ہووے۔

میݙی وݙی بھیݨ ممتاز دی سَن 1987 وچ فوتگی تاں ہک اینجھا ݙکھ ہا جئیں اونکوں جیندے جی اَدھ مار سٹیا۔ ممتاز دی کُجھ ورھیں پیلھوں ساݙی وستی دے ہک نال دے سَکے مشتاق خان نال پرنیوا تھیا ہئی۔ اوں ویلھے او فوج وچ کمیشن گھن لیفٹیننٹ ہئی۔ اے ضیاالحق دے مارشل لا دا ویلھا ہئی۔ اوں ویلھے میݙے پیو تے تونسہ دی ٻئی لیفٹ پالیٹکس دی سنگت (جیندے وچ محمود نظامی، احسن واگھا تے ٻئے کئی شامل ہن) دے خلاف جماعت اسلامی دے ترجمان تکبیر وچ کئی واری مضمون چھپ چُکے ہئین۔ کئی واری تونسہ وچ سی۔آئی۔ ڈی والیں کنیں رپورٹاں وی منڳیا ڳیاں۔ تونسے وچ سی۔ آئی۔ ڈی دا ملازم میݙے پیو دا سُونہاں ہئی۔ انہیں رپورٹیں دی ڄاݨ میکوں ایں تھئی جو ہک ݙینہہ میں پیو نال گھر کنیں تونسے دے بازار ویندا پیا ہم تاں او سی۔ آئی۔ ڈی دا بندہ ساکوں ڳلی وچ مل پیاں۔ اوں میݙے پیو کوں رپورٹ منڳݨ دی پوری کہاݨی سُݨا پُچھیا جو ݙسو میں کیا رپورٹ لکھ کنیں بھیڄاں۔ کیا رپورٹاں لکھیاں تے بھیڄاں ڳیاں، ایندی خبر نہیں۔ اوں ویلھے لوک سانجھ تاں نہی بݨی  پر سرائیکی سُنڄاݨ دی تحریک اپݨا رنگ روپ کُجھ چوکھا بݨیدی آندی ہئی۔ آہدا میں اے پیا ہم جو میݙی بھیݨ ممتاز دا ساݙے اوں لیفٹیننٹ سکے نال پرنیوے دی ڳالھ  ہک وادھوں کھپ پا ݙتی۔ اوں ویلھے او بہاالدین زکریا یونیورسٹی ایم۔ اے کیمسٹری دی سٹوڈنٹ ہئی۔ ممتاز تے میݙے اوں سکے لیفٹیننٹ وچالے اُتھائیں پیار دی پینگھ رَچی یا آکھو میل جول تھیا۔ او ڄاݨدے تاں ہک ٻئے کوں ٻلپݨ دے ای ہئین۔

میݙی بھیݨ جݙاں میݙے پیو کوں پیلھی واری آپݨے ایں سانگے دی ݙس ݙتی تے پرنیجݨ دی ڳالھ کیُتس تاں او کُجھ فکر اندیشیں وچ پئے ڳیا۔ فوج دا ادارہ اونکوں سروں پسند نہی۔ وت سَک سکاوت دے آپݨے مرݨے ہوندن، او وی اوندے چیتے وچ ہوسن۔ ایہو حال کُجھ ساݙے اوں لیفٹیننٹ سکے دا وی ہئی۔ ہک پاسیوں او میݙی بھیݨ نال پرنیجݨ چاہندا ہئی تاں ٻئی پاسیوں اونکوں اے اندیشہ وی ڄاپدا ہئی جو فدا حسین گاݙی دے جُھڳے نال اے سانگا جوڑ اوندے ملٹری کیریر دا کیا بݨسی۔ جیویں آہدن پیار اَندھا ہوندے۔ اے سبھے فکر اندیشے ہوندیں ہوئیں اُنہیں پرنیجݨ دا مِتھ گیدھا۔ ساݙے سکے لیفٹیننٹ دا اے آکھݨ ہئی جو شادی کہیں دیر مُتوں تھیوے۔ اُوں ویلھے میݙی بھیݨ ممتاز دی ایم۔ اے دی ڈگری تھیوݨ وچ کُجھ مہینے دی دیر ہئی۔ میݙے پیو دا آکھݨ ہئی جو اے اپݨی یونیورسٹی دی ڈگری پوری کر گھنے تاں وت شادی کر گھنائے۔ میݙا لیفٹیننٹ سَکا ایں ڳالھ نال سَہمت نہی۔ اوں میݙی بھیݨ کوں چوایا لوایا، زور پاتُس ، جو کُجھ وی کیتُس، پر ہک ݙینہہ میݙی بھیݨ مُلتان کنیں گھر آئی تے اوں آکھیا اَساں کُجھ ای ݙیہاڑیں وچ پریجݨے۔ میݙے پیو اوندی سٹڈی مکمل تھیوݨ دی ڳالھ کیتی تاں او وڳڑیج ڳئی۔ اوں رُواٹ پٹکار کر ݙتا۔ ہک ویلھے تاں ایویں لڳیا جو اونکوں دورہ پئے ڳئے۔ اوں جھیڑے باد میݙے پیو ہاری مَن گیدھی تے اپݨی سٹڈی پوری کرݨ دی ڳالھ کنیں دستبردار تھی ڳیا۔ اونکوں افسوس تاں ٻہوں ہئی جو ایندی پڑھائی چُھٹ ویسی تے ایم۔ اے۔ دی ڈگری ہتھیں نہ آسی۔ میکوں ایویں ڄاپدے جو ایں اچݨ چیتی پرنیوے دی شرط پچھوں ساݙے لیفٹیننٹ سکے دا اے وی خیال ہوسی جو ایں طرانح نال میݙی بھیݨ اپݨے جُھڳے نال گھٹ جُڑی رہسی تے اوندے ملٹری کیریر دا کُجھ بچا تھی ویسی۔ پار دیاں کیہاں اروار ڄاݨے۔

اُنہیں دا پرنیوا تھی ڳیا۔ وت پیلھا ٻال ڄمݨ سیتی فوت تھی ڳیا۔ اڳلا ٻال جیندا ناں ذوہیب ہئی، او ڄمیا تاں میݙی بھیݨ بیمار رہوݨ لڳ پئی۔ کُجھ ای ویلھے باد میݙے بھݨویے دی ٹرانسفر پشاور کنیں کراچی تھئی۔ اوں ویلھے او ڈڈھ نال ہئی۔ ساکوں اے ڄاݨ تھیندی ریہے ویندی ہئی جو اوندی طبعیت ٹھیک نئیں رہندی۔ ہک واری میݙی اِماں تے پیو اے وی متھی جو او کراچی لڳے ونڄن۔ ہالی او تیاریں وچ ہئین جو فون آڳیا جو ساݙی جوان بھیݨ ٻال ڄݨیندیں فوت تھی ڳئی ہے تے نال اوندی ننویں ڄائی دھی وی نئیں بچی۔   

ساݙا گھر ٻیٹھیں ٻیٹھیں قبرستان بݨ ڳیا۔ کُجھ ای دیر باد سارے گھر آلے گاݙیں دی وستی لڳے ڳئے جو کراچی کنیں میݙی بھیݨ دی لاش مُلتان بائی ائیر پُڄݨی ہئی تے وت ہک ایمبولینس وچ اونکوں ساݙی وستی گھن آوݨا ہانیں۔ لاش کیویں پُڄی، کیویں دفنیجی، ایندی کہاݨی میں اتھائیں چھوڑیندا۔

میکوں تاں چھڑا اے یاد ہے جݙاں او دفنیج ڳئی تاں میکوں پیو آکھیا آ تونسے ڄلوں۔ اڳیں اے تھیندا ہئی جو اَساں گاݙیں دی وستی کنیں ݙو اڈھائی میل ٹُردیں بوہڑیں دی وستی دے اݙے آندے ہاسے تے وت بس تے سوار تھی تونسے پُڄ ویندے ہاسے۔ اوں ݙینہہ میݙے پیو آکھیا جو تونسے ٹُردے ڄلدے ہئیں۔ کُجھ دیر تاں اَساں گُم سُم، چُپ چاپ کٹھے ٹردے ریہے۔ جݙاں ترائے چار بند ٹَپ گیدھے تاں میݙا پیو ہولیں ہولیں اَلاوݨ لڳ پیا۔ آہدن بندہ ݙکھ وچ نستلجیا دا شکار تھی ویندے۔ اونکوں آپݨے سبھے وچھڑے یاد آندن، آپݨا ٻلپݨ یاد آندے، او ݙُکھ مونجھ کوں ڳلے لیندے، اتیں ایں تراویں اپݨا کتھارسس کرݨ دا ترلا کریندے۔ اوں قیامت دے پندھ وچ میݙے پیو ایہو کُجھ کیتا۔ او آپݨی اَماں، پیو، بھرا، سوتر سبھیں کوں ہک ہک کر یاد کریندا ریہا۔ اے سبھ کریندیں ہوئیں او میݙے سامہݨے رُنیا ناں۔ ٻس ہولیں ہولیں ڳوہے دی بھا وانگ ݙکھ بھریں یادیں وچ دُکھدا ریہا۔ غم دی سانگ رَلیا ہویا۔

اینجھے مہا ݙکھ وچ کتھارسس کتھاں تھیندے۔ بندہ اَلا ٻول کنیں تھولا جیہاں اپݨا من خالی کریندے تاں کُجھ ای دیر باد رنج الم نال ݙٹیج ویندے۔ ملامتیں دی ننویں پَنڈ سر اُتے چا گھندے۔ ایں چا کراں ہا، اوں چا کراں ہا۔ اے نہ تھیوے ہا، او نہ تھیوے ہا۔ اوں ݙینہہ میں اے سبھ سُݨدا ݙیہدا آیاں توڑے جو اوندی سُدھ ٻُدھ میکوں تھولی ہئی۔

میݙا بھݨویے کوں تاں کُجھ ای مُدت باد اپݨی نوکری کیتے ونڄݨا پئے ڳیا۔ اوندے پچھوں میݙی بھیݨ دا ݙو سال دا پُتر ذوہیب ساݙے کولہوں تونسے ریہے ڳیا۔ میݙے پیو دا ٻس ہک کم بݨ ڳیا۔ او ذوہیب کوں مونڈھے اُتیں چا تونسے دے بازار لڳا ونڄے ہا۔ کہیں ویلھے اپݨے سنگتی محمود نظامی کوں نال رَلا ہوٹل ادھے ونڄ پیوے ہا یا وت شریف خان بزدار دی ریڈیو سروس دی دکان تے ونڄ ٻہوے ہا۔ ذوہیب اوندے نال ہر ویلھے مونڈھے اُتیں چڑھیا ودا رہندا ہئی۔ اَڄ میں جݙاں اوں ویلھے اُتے دید بھنوینداں تاں میکوں ڄاپدے او آپݨی گُذری وہاݨی دُہریندا پیا ہئی۔  اے یادواشت وی تاں ہک عجیب اسرار ہے۔ اے ماضی کوں ماضی نئیں بݨن ݙیندی۔ اَڄ کوں اَڄ نال نئیں جیوݨ ݙیندی۔ ݙکھے گُذرے ویلھے دے چھاپے ننویں واقعیں تے حوالیں وچ اولا گھن ساݙا بھولا بھنݨ کیتے وت آ ویندن۔ تھی سڳدے ایہو حال میݙے انہیں کھنڈریاں پُنڈریاں یادیں دا ہووے۔ میں کوئی اپݨی گُذری وہاݨی ایں صورت ولا دُہریندا تے جیندا پیا ہوواں۔

بندے دے بارے کیا سچ ہے، کیا کوڑ ہے؟ کیا درست ہے، کیا غلط ہے،؟ کوئی پرسنیلٹی کیویں بݨدی ہے، ایندا نتارہ نئیں تھی سڳدا۔ میں فلسفے تے نفسیات دی ایں بحث وچ نئیں پوندا۔ جیویں روسی ناولسٹ دستووسکی آہدے جو بندہ ہک گُجھپ ہے۔ اینکوں جیتلا کُھلیسو اُتلا  گُندرپ ساݙے اڳوں آسی۔ ایں کیتے انتر دے ایں گُجھپ، ایں گُندرپ کوں ہک پاسیوں رکھیندیں میں کلہا اوہو آکھساں جیڑھا میں ݙٹھے بھالے تے سُݨے۔

کوئی ݙینہہ اینجھا نہی گُذردا جݙاں میݙے پیو کہیں بہانے، کہیں حوالے موت، فنا تے وچھوڑے دی میݙے نال ڳالھ نہ کیتی ہووے۔ فنا تے وچھوڑے دے ایں کالے کوٹ بدلیں وچ اونکوں آپݨی مَیں مَیں نہی نظردی۔ اوندی ہوند ہک اݨ ہوند بݨی رہندی ہئی۔ او ہک اینجھا سُقراطی ہئی جیڑھا ہر پل سَکرات وچ ہئی۔ میں چھوہر ہوندیں ہوئیں ایں ڳالھ کوں ودھ اہم نَہم سمجھدا۔ پر کݙاھیں کݙاھیں کَنب ویندا ہم جو موت تے فنا دا اے کینجھا دائمی ویس ہے جیڑھا اوں پاتا ہوئے۔

 جے میݙی ایں الاوݨی وچ تہاکوں زور بیاں ودھ ڄاپدے تاں اَحسن واگھا سئیں کوں لکھے ہوئے کُجھ خطیں وچ اوندے آپݨے لفظیں دے روپ نال ایندا نمونہ ݙیکھ گھنو۔

او لکھدن:

"سئیں! اپݨی 'میں' تاں اتلی کمزور ہے جو کوئی تعلق تعلق نئیں نظردا۔ کوئی شے وی بقا دا ہلکا جیہاں یقین نئیں ݙے سڳدی۔ سکندر لوکیں دا آدرش ہے، ٻہوں مُلکیں دی تاریخ مُتاثر کیتی اِس۔ اوندے نال کئی قصے کہاݨیاں جُڑیاں ہوئن۔ سکندر دا گلیمر وی اپݨی بے یقینی دا دارو نئیں ۔۔۔۔۔ واقعی بے یقینی دل دی موت ہوندی ہے تے میں ایں بے یقینی دی موت مَر سُتاں۔۔۔"

"ودھے نستلجیا دا نتیجہ ہوسی جو پُراݨے بھاݨ میکوں یاد آئن۔ مُدتیں دے بعد اپݨے موئے مامے دے گھر زاہدہ، رخسانہ تے انہیں دی ما کوں گھن ڳیا۔ اُنہیں دا گھر ہیڈ دے ہیٹھوں میل کھن دریا دی بالکل کندھی تے ہے، کوئی فرلانگ کنیں وی گھٹ۔ تہاکوں پتہ ہے اڄ کل اُتھاں امبیں دا موسم ہے۔ اُتھاں ساول ہئی، درختیں دے جُھنڈ ہئین، اُنہیں درختیں تے کوئل کوکدی ہئی، نال واہندا دریا تے اوندے وچ ٻیڑی۔ پراݨے وقت، پراݨے لوک، آپݨے ما پیو، نکھڑے دوست بھرا سبھ یاد آئن۔ یادیں دا ہک ہلکا جیہاں احساس تے جھٹکا تھئے۔ تُساں تاں ڄاݨدے ہاؤ جو او نکھڑ ڳئے جنہیں دے ملݨ دی کوئی آس نہ ہووے۔ اُنہیں دی یاد ہک دھوئیں دی لکیر ہوندی ہے۔ وقت دے ݙوجھے پل مٹ ویندی ہے۔ کوئی کیندی آس تے جیوے"

" اپݨی مَیں دا تاں ٻیا حال ہے۔ مرکزی کردار تے گلیمر دا کوئی خواب نئیں۔ نہ کݙاھیں کوئی شے وُݨی ہم، نہ جاڳدی اکھ دے خواب ہن۔ ایں واسطے اپݨا جیوݨ دُھند دُھند، گرد گرد ہے۔ اپݨے اندر دا آدمی ہمیش سکرات وچ ہے۔ "      

" میݙی ما ٻیٹ اپݨے پیکیں ہئی۔ او بیمار تھئی۔ اوندے بیمار تھیوݨ نال میکوں اوندے مرݨ دا پَک تھی ڳیا۔ میں مامیں کوں آکھا جو اَماں مردی ہے، میں گاݙیں نہ ویساں۔ اُتھائیں رہساں۔ البتہ جݙاں میݙا پیو مویا، اوندی موت دا احساس ٻیا ہا۔ ما دی موت وچ محسوس کرݨ دا ٻیا انداز ہا۔ پیو دی موت میکوں اپݨی حیاتی دے ہک وݙے حصے دی موت محسوس تھئی۔"

اَتھاں میں ڄاݨ کنیں اپݨے ݙاݙے دی موت دی کہاݨی نئیں پھرولی۔ موت دی ہر کہاݨی اہݨے انت وچ ہکو سَویں ای ہوندی ہے۔ جیویں میݙا لاڑکانے دا ہک سندھی سنگتی زُلفی آہدے جو "انت سبھی جو ساڳو ہا"۔یا وت جیویں اشو لال دا آکھݨ ہے: "فانی بندہ کتھا کرے کیا ہووݨ دی۔۔۔ ہووݨ نال نہ ہووݨ تاں کوئی ہوندا نئیں۔" 

جݙاں وی میݙی آپݨے پیو ںال موت، فنا تے وچھوڑے دی  ڳالھ تھئی، جیڑھی جو او کہیں وِتھ مُتوں ہرو بھرو، آنوں بہانوں  گھن ای آندا ہئی  تاں میکوں کتھائیں اے پریں دے اُݙیل پوندی ہئی جو اوں کُجھ اینجھی چیتے کاری کیتی ہوئی ہے جیندے نال اوندا ݙکھ درد، مونجھ مونجھاری تے  ݙر بھئو اوندی کتھائیں کوئی تݙ وی ہے۔ اے بِلپ، اے ݙر بھئو،  کیویں سوہݨپ تے ویرتا دے کرم دا روپ  گیدھے، ایں سوال اُتیں میں کئی واری سوچ وچار کیتے۔