ٻلوٹ، کافر کوٹ، شاہ عیسی اتے ستی کیول رام.......... مشتاق گاݙی

ٻلوٹ، کافر کوٹ، شاہ عیسی اتے ستی کیول رام

مشتاق گاݙی

مَیں کئی وریہیں کنیں سرائیکی سنگت کنیں سُݨدا  رِیہم جو اَساں ٻلوٹ وچ سَتی کیول رام دے تھلے اُتے وساخی دے میلے وچ ڳئے ہاسے۔ ایندے نال نال اے  پتہ لڳدا ہئی جو ٻلوٹ شریف وچ شاہ عیسی دا  مزار  وی ہے جیندا ہر سال چیتر وچ   میلہ/عُرس  تھیندے۔ ٻلوٹ دی ہک ٻئی خاص ڳالھ اُتھاں  نال ہی خیسور پہاڑی اُتے ہک پُراݨا  تاریخی قلعہ ہے جینکوں مقامی لوک کافر کوٹ آہدن۔

میں ایں پورے عرصے وچ  ہر سال اسلام آباد کنیں اپݨے گھر تونسہ شریف ویندیں ہوئیں ٻلوٹ شریف دے اݙے کنیں تھی کنیں گُذردا  ریہم پر اُتھاں رُک کنیں ستی کیول رام دا تھلا، شاہ عیسی دا مزار اتے کافر کوٹ دے ہندیرے نہ ݙیکھ سڳیم۔ٻس اُتھوں گُذردیں ہوئیں اے ناں اتے انہیں ناویں تے پوری جاہ دا ہک عجیب اسرار محسوس تھیندا ہئی۔ اے اسرار اوں ویلہے ٻیا ودھ ویندا ہئی جݙاں ٻہوں پَریں سڑک  کنیں ٻلوٹ دے کھڄیاں دے جُھنڈ  اَتے کافر کوٹ دے مندریں اَتے قلعے دے ہندیرے نظردے ہئین۔

پچھلے سال میں جݙاں تونسہ کنیں اسلام آباد ویندا پیا ہم تاں گݙی کوں ستی کیول رام دے تھلے دی پاسوں موڑ ݙتم۔ ٻس ہک احساس تھیا جو اڄ میں ایہہ جاہ ݙیکھ کنیں ویساں۔ اے چیتر دا مہینہ ہئی اتے ایں پورے مہینے کیول رام دے تھلے اُتے جاتر کھیݙیندی ہے۔ جئیں ویلھے میں ستی کیول رام دے تھلے پُڄیا تاں  دول وڄدا پیا ہئی اتے اندرو ونڄ کنیں ݙٹھم تاں ٻہوں ساراں تریمتیں پپل اَتے ٻوہڑ دے رلویں وݨ ہیٹھوں ٻیٹھاں وال کھنڈائی بے خودی وچ جاتر کھیݙدیاں پیاں ہئین۔تھلے دے ٻاہروں جاتر کھیݙدی تریمتیں دے بندے ٻیٹھے ہئین جنہیں دی اکثریت مسلمان ہئی۔ مئیں اُنہیں کنیں ہک ݙو سوال کیتے تاں اُنہیں افسوس کیتا جو  اینجھی مجبوری کہیں کوں اتھاں نہ گھن آوے ۔ مطلب اے ہئی جو جاتر کھیڈدیاں تریمتیں دے اکثریت کوں جن چمبڑے ہوئے ہئین یا کوئی ٻئی اینجھی بیماری ہئی جیندا جاتر کھیݙدیں علاج تھیندا ہئی۔

میں کُجھ دیر رک کنیں واپسی کیتے مُڑیا تاں ستی کیول رام دے تھل دے موڑ اُتے ݙو بندے آپس وچ جِھیڑا  جِھڑی کھڑے ہئین۔ ہک بندہ ݙاڑھی والا ہئی اتے شکل گھاڑت کنیں مولوی لڳدا ہئی جݙاں جو ٻیا بندہ ہک ان پڑھ جہیاں دیہاتی ہئی۔ مولوی نُما بندہ ݙوجھے بندے کوں آہدا کھڑا  ہئی جو اَساں مُسلمان ہئیں اَتے ساکوں اپݨیں تریمتیں کوں ہک کراڑ (ہندو) دی جاہ اُتے نئیں گھن آوݨا چاہیدا۔ ݙوجھے بندے ہولے جہیں ولدا  ݙتا جو او مجبور ہن جو انہیں دے  تریمتیں کوں ہندو  جِن چمبڑے ہوئین اَتے او ستی کیول رام  جاتر کھیݙے مُتوں ٻیا  کتھائیں نئیں نکلدے۔  

[ وساخی دے پروگرام وچ ہک ہندو ٻاہمݨ گرومکھی سکرپٹ وچ لکھی گیتا پڑھدیں ہوئیں ]  

ایں نکے جہیں قیام وچ میکوں دلچسپی پیدا تھئی جو  ستی کیول رام، ٻلوٹ اَتے شاہ عیسی بارے ودھیک ڄاݨ سُنڄاݨ کراں۔ قسمت نال میݙے یونیورسٹی وچ ݙو شاگرد ٻلوٹ دے نکل آئے اتے وت میں اُنہیں دی معرفت ٻلوٹ دے کئی چکر لائے، نال نال کافر کوٹ دے ہندیرے، شاہ عیسی دا میلہ اتے ستی کیول رام دی وساخی وی ݙیکھݨ دا موقعہ ملیا۔ٻلوٹ قصبہ اندروں ونڄ کنیں احساس تھیا جو اے اُچ اتے ملتان آلی کار زیارتیں کنیں پُر جاہ ہے جتھاں راجݨ شاہ، ناگ سلطان، کربلا، حرامی حلالی دی پہاڑی اَتے  اینجھیاں ٻہوں ساریاں جہیں ہن جیڑھاں زیارت سمجھیاں ویندن۔  اُتھوں دے  کئی چکرلاوݨ دے علاوہ کُجھ تاریخی مواد  ٻلوٹ،  کافر کوٹ دا قلعہ اتے مندر، ستی کیول دا تھلہ اتے شاہ عیسی بارے کُجھ تاریخی مواد وی کھنگالا تاں جو انہیں دے پچھوکڑ دا پتہ لڳ سڳے۔

ایں ساری پرکھ پرچول نال کُجھ ڳالھیں جیڑھیاں پتہ لڳیاں یا تاریخ دی جو کہاݨی بݨدی ہے، او کُجھ ایں ہے:

ٻلوٹ چشمہ بیراج دے کُجھ  کلومیٹرہیٹھوں دریائے سندھ دی پچادھی کندھی اُتے خیسور دے پہاڑیں دے بلکل دامن دا ہک چھوٹا جہیاں قصبہ ہے۔ 1970 دے ݙہاکے وچ  چشمہ بیراج بݨن توں پیلھوں دریائے سندھ خیسور دے پہاڑیں دے ہیٹھوں ٻلوٹ دے سروں نال وہندا ہئی جیندے واہݨ اتے پتݨ دے نشان اَڄ وی موجود ہن۔ ٻلوٹ دے ناں بارے آکھیا ویندے جو اے ہندو شاہی دے راجہ بل دے نال منسوب ہے جیندی حکومت لمی پاسوں ڄام پور دے تاریخی قلعے ہڑند کنوں میانوالی دے ہیٹھوں ٻلوٹ تائیں ہوندی ہئی۔ ڈیرہ اسماعیل اوں ویلھے تائیں آباد نہی تھیا پر اے سارا علاقہ راجہ بل دی عملداری وچ ہوندا ہئی[1]۔

[ ٻلوٹ دا ہک درشن ]

ہندو شاہی اتھوں دی تاریخ دا   او دور ہے جیڑھا عربیں دی سندھ اتے ملتان دی فتح دے بعد نہویں صدی کنیں شروع تھیا جݙاں ہندو راجیں دی کنفیڈریشن گنگا جمنا دی وادی دے نال نال کشمیر، پنجاب، ، بلوچستان اتے افغانستان دے علاقیں وچ  آپݨی حکومت قائم کیتی۔ہندو شاہی دا وݙا مرکز کابل وی ریہے ڳئے ۔ اے حکومت ݙاہویں اتے یارہویں صدی وچ اوں ویلھے مُکی جݙاں افغانستان وچ غزنی دے صوبہ وچ ترک حکومت قائم تھئی جیندا ہک وݙا حاکم محمود غزنوی ریہے جئیں کابل دے نال نال وادی سندھ وچ ہندو شاہی کوں تخت تاراج کیتا۔

ٻلوٹ دا مقام ݙیکھ کنیں پتہ لڳدے جو اے دفاعی مقصد دے حوالے نال ٻہوں اہم جاہ ہوسی اتے ایں وجہ کنیں اتھاں قلعہ وی تعمیر کیتا ڳیا ہئی جینکوں اڄ کافر کوٹ سݙیا ویندے۔ اے ہک پاسوں پہاڑی درے نال ملدے جیڑھا لکی مروت اتے ٻنوں کوں دریائے سندھ نال ملیندے اتے ٻئی پاسوں ایندا کوہ جودی (کوہستان نمک) دے ہندو شاہی دے زمانے دے ٻنہیں قلعیں نال رابطہ ہوندا ہئی۔ اے ہک اہم  پتݨ وی ہئی جیندا  ریائی گذرگاہ دے نال کالا باغ اتے اٹک دے ہیٹھوں ہندو شاہی دے وݙے مرکز ہُنڈ نال  رابطہ ہوندا ہئی۔

ٻلوٹ وچ کافر کوٹ دا اے قلعہ اتے ایندے چھ مندر ستویں صدی کنیں ݙاہویں صدی دے دوران تعمیر تھئے۔ اتھوں دے مندریں کوں سالٹ رینج  یا انڈس ٹمپل وی سݙیا ویندے۔ اے اُبھے پچادھی انڈیا دے مخصوص طرز تعمیر "ناگرا " نال تعبیر تھیندن۔ ایں طرز تعمیر وچ ماڑی انڈس ، ملوٹ اتے کٹاس دے مندریں دا وی شمار تھیندے[2]۔ ا ے مندر  مخصوص میٹریل دے سلہیں نال بݨے ہوئین جیڑھیاں جو ہندو شاہی دے مرکز ہُنڈ کنیں ٻیڑیں وچ دریائے سندھ دے رستے اتھاں پُڄایاں ڳیاں ہوسن۔

 [ ٻلوٹ وچ کافر کوٹ دے قلعے اتے مندریں دا ہک درشن ]

شاہ عیسی قتار دے بارے روایت ہے جو اے پندرہویں صدی وچ سلطان بہلول لودھی دے ویلھے ٻلوٹ پُڄیا جتھاں اینکوں جاگیر ملی اتے اڄ وی ایندی آل اولاد جنہیں کوں مخدوم آکھیا ویندے او اتھوں دے وݙے زمیندار ہن۔ ایندے مزار دے نال ہک وݙا جھکا کھوہ ہے اتے قبرستان ہے جیندے وچ ایں سلسلے دے کئی بزرگ دفن ہن۔ شاہ عیسی قتار دا تعلق اُچ بخاری دے سلسلے نال بݨدے  جیندا جلال الدین سُرخ پوش دے ویلھے وݙا ودھارا تھیا۔ جلالی درویشیں اتے کشمیر دے رشیں دا سانگا وی سُرخ پوش نال جوڑا ویندے[3]۔ شاہ عیسی قتار دا جلالی درویشیں نال تعلق دا پتہ اتھاں انہیں دی میلے دی شرکت دے نال نال ناگ دی تصویری علامت دے ذریعے وی نشابر تھیندے جیڑھی جو شاہ عیسی قتار دی قبر اُتے موجود ہے[4]۔ ناگ سلطان دے دربار اُتے وی اے علامت موجود ہے اتے ایندے نال نال  ستی کیول رام دی وساخی دوران ناگ دے درشن دی یاتریں کوں چاہ ہوندی ہے اتے جئیں ویلھے اے درشن تھی ونڄے تاں مصری دا پرساد ونݙا ویندے۔

شاہ عیسی قتار دا اُچ بخاری سلسلے نال ڳانڈھا اتھاں راجݨ دی زیارت وی وجہ توں جوڑا ونڄ سڳدے۔  راجݨ دی زیارت دا اُچ بخاری سلسلے نال عجیب جہیاں ڳانڈھا ہے۔ راجݨ دی زیارت اُچ شریف سے نال نال کروڑ لال عیسن وچ وی ہے۔ کروڑ لال عیسݨ وچ تاں اے وی مشہور ہے جو  راجݨ دی زیارت مُتوں لال عیسݨ دی زیارت قبول نئیں تھیندی۔

---

  [1]  روایت اے ہے جو ترائے بھرا ہئین جنہیں دے ناں بل، ٹل اتے اکل ہئین۔ انہیں ترائے قلعے بݨائے جیڑھے ٻلوٹ، ٹلوٹ اتے اکرا سݙیندن۔ ٹلوٹ عیسی خیل دے ہیٹھوں دریا دی پچادھی کندھی اُتے خیسور دے پہاڑیں اُتے اوں جاہ دے قریب ہے جتھاں دریائے کرم سندھ وچ رلدے۔ ٻلوٹ اوں کنیں ہیٹھوں کلور کوٹ دے سامہݨے دریائے سندھ دی پچادھی کندھی ُاُتے ہے اتے اکل کوٹ جینکوں اڄ کل اکرا آکھیا ویندے اے ٻنوں دے  نال تھی ویندے ۔

[2] Micael W. Mesiter, Temples Along the Indus, Expeditions, Vol. 38, No. 3 (1996). Pp. 43-54

[3] Anna Suvorova, Muslim Saints of South Asia: The Eleventh to Fifteenth Centuries, Routledge, New York (2004), p. 170-172; Anne Marie Schimmel, Islam in the Indian Sub-continent, vol. 4, part 3, E. J. Brill, Leiden (1980), p. 33-34۔

[4]  ناگ دی علامت ہک تہذیبی تسلسل دی نشاندہی کریندی ہے۔ اے شیوا تے کئی ٻنہیں دیوتائیں دا ہک روپ ہے۔ ایندے نال نال  ناگ پوجا  ہک عام ریت ریہی ہے۔ جلالی درویشیں دے بارے وی اے مشہور ہے جو ناگ وٹھوہیں آپݨے نال رکھدے ہئین۔ ۔