سرائیکی تحریک دیاں ݙلاں (Moral Fault Lines of Siraiki Movement)

نوٹ: اے کُجھ لِکھتاں سرائیکی لوک سانجھ دی پُراݨی سنگت دی اپݨے اتے سرائیکی تحریک (دے کرداریں) بارے ہک بحث ہے۔ ایندے اچ ویلھے دی ترتیب دے لحاظ نال پیلھی لکھت احسن واگھا دی ہے جیڑھی جو اُنہیں کُجھ ݙیہنیں پیلھوں انگلش اچ فیس بُک دے ذریعے چھاپی ہے۔ سُنڄاݨ اوندا سرائیکی وٹارا (ترجمہ) کیتے۔ ݙوجھی لکھت مظیر عارف صاحب دا عاشق خان بُزدار دے سُنڄاݨ دی پنجوی لڑی مئی 2004 اچ چھپے کُجھ سوالیں، گِلیں دا ولدا ہے۔ تریجھی اتے چھیکڑی لکھت عاشق خان بُزدار دا او خط ہے جیندا ولدا مظیر عارف ݙتا۔ مظہر عارف اتے عاشق خان بزدار دی اے بحث ہک ݙہاکا پُراݨی ہے جینکوں احسن واگھا اپݨے انداز اچ ولا شروع کیتا۔ انہیں لکھتیں نال رلدی ٻئی لکھت "سنگت وید۔سرائیکی تحریک فدا حسین گاݙی دے خطیں دے سوجھلے اچ"ہے۔ اے لکھتاں سُنڄاݨ ریکارڈ اتے اڳونہی ڳالھ مُہاڑ ݙوہیں کیتے کٹھے کر کنیں چھپیندا پئے۔

(سُنڄاݨ۔ جرنل آف سرائیکی لٹریچر، کلچر اتے پالیٹکس)

   

سرائیکی تحریک اچ موقع پرستی دیاں ݙلاں

(Moral Fault Lines of Siraiki Movement)

(احسن واگھا)

مظہر عارف صاحب کُجھ ݙینہہں  پیلھوں فری لانس جرنلسٹ رؤف کلاسرہ، جیڑھے جو اصل وچ سرائیکی دے ہک سرمائے اتے ساݙے قریبی دوست دے چھوٹے بھرا اتے ایں سانگے ساݙے عزیز ہن، اُنہیں کوں سرائیکی تحریک وچ گُھسیڑ کنیں اُنہیں دے سانگے اپݨا وݙپ ݙکھاوݨ دی کوشش کیتی ہے۔  کئی سالیں پچھوں مظہر صاحب سرائیکی صوبہ دے بݨاوݨ کوں ہک ٻئےاسرائیل دے بݨاوݨ نال تشبیہہ ݙتی ہئی۔ کُجھ بَھنے ترٹے بہانیں نال ایں ڳالھ کوں او اڄ وی تسلیم کریندن۔ اُنہیں دی اے ننویں کِرت میکوں ݙو ڳالھیں پاروں پریشان کریندی ہے۔ پیلھی ڳالھ تاں اے جو رؤف کلاسرہ دا قد کاٹھ  سرائیکی جہیں نماݨی اتے ہݨی تحریک کیتے اوندی حیثیت کنیں کُجھ ودھ  کنیں ہے۔ کُجھ عرصہ پیلھوں اُنہاں ہک ٹی وی شو وچ اے سَٹنٹ بݨایا جو کہیں ریٹائرڈ جرنیل۔۔ٻہوں اہم قومی ادارے دے ایکس چیف'  اُنہیں کوں ݙسایا ہئی جو "طالبان ساݙے اپݨے بندے ہن۔" رؤف کنیں کہیں نہ پُچھیا جو تُساں اوں ویلھے کیندے حُکم اُتے ایں ڳالھ کوں ݙسݨ کنیں ݙچکے۔ یا وت ہُݨ کیندے حُکم اُتے تُساں ایں ڳالھ کوں پبلک کریندے پئے ہاؤ۔ رؤف کلاسرہ صاحب دی سرائیکی تحریک دو پاسوں جیڑھی تازہ توجہ بݨدی پئی ہے، کوئی بندہ ایندے اُتے اعتراض نئیں کر سڳدا۔ پرسرائیکی تحریک کیتے ایندے نتائج کوں چیتے وچ رکھݨا چاہیدا ہے۔ ݙوجھی ڳالھ اے ہے جو کہیں کوں تاں سرائیکی تحریک دی ننیگر پیڑھی کوں اے ݙسݨے جو مظیر عارف اتے روف کلاسرہ جہیں وݙے مفادات رکھݨ والے افراد ایں تحریک نال کیا کر سڳدن جیویں جو ٻنہیں ٻہوں سارے اینجھے معاملات وچ او کر چُکن۔

میں فیس بُک دے ذریعے ایں معاملے نال ڳنڈھیا ہک تبصرہ کیتا تاں شہر یار المعروف کمیونٹی پکچردی وساطت نال میکوں  مظہر عارف اپݨی ناراضگی دا ہک خط لکھیا۔ ایں ڳالھ نال میکوں سرائیکی تحریک ، خاص کرایندے وچ ہک ویلھے سرگرم  سرائیکی لوک سانجھ جیندا جو میں خود حصہ وی ریہاں، اوندے بارے کُجھ لکھݨ دا خیال آیا۔ جیویں جو تُساں ڄاݨدے ہاؤ جو واقعات دے ذکر وچ افراد بارے وی ڳالھ کرݨی پوندی ہے۔ ایں کیتے میکوں ݙو بندیں 'فدا حسین گاݙی' اتے 'مظہر عارف' بارے کُجھ ڳالھیں کرݨاں پوسن۔ میݙے خیال وچ جتھاں پیلھا ہک سوجھل ہئی تاں ݙوجھا اُنہیں دا ہک کالا پچھاواں۔

جے تہذیب آداب اتے سچ ہک ٻئے دے آمݨے سامݨے آ ونڄن تاں اے لازمی ہے جو سچ کوں ترجیح ݙتی ونڄے۔ سچ کوں لُکاوݨ یا جَھل رکھݨ ہک ٻئی شے ہے جݙاں جو سچ دا قتل ہک بُرائی ہے۔ سرائیکی ادب اتے تہذیب دا ہک رویہ اے وی ہے جو "سبھ چنڳا ہے۔" اپݨی ایں تہذیبی رویہ اُتے اساں جائز فخر وی کریندے ہئیں۔ جائز ایں کیتے جو بے جاہی اتے بے وقت دے  جھیڑے جھگڑے کنوں بچݨ نال تحریک دی توانائی بچدی ہے۔ پر اَساں وچوں کُجھ سنگتی، جیویں جو عاشق خان بُزدار دی مثال ہے، ایں "سبھ چنڳا ہے" کوں "ہمیش چنڳا" بݨا کنیں صوفی ازم دا حصہ سمجھݨ لڳ ڳئین۔ جے سبھ چنڳا ہے تاں وت پنجاب دی بالادستی کیوں چنڳی نئیں؟ مظیر عارف صاحب دی موقع پرستی کوں سنگتیں ایں سبق "سبھ چنڳا ہے" دے تحت برداشت کیتی رکھئے۔ 

سرائیکی تحریک دے ریسرچر اتے عالم اکرم میراݨی جیہں سنگتی جیڑھا اپݨا آدرعزیز رکھدن۔ توڑے جواو

 ہک شائستہ سرائیکی رویہ کوں ودھیندے پئے ہوندن پر ایندے نال ہک ٻہوں وݙا نقصان اے تھیندے جو میݙے اتے مظہر عارف صاحب جہیں اپݨی شان اتے وݙائی دی پھوت وچ مُبتلا بندے کُجھ ٻیا حوصلہ پکڑویندن۔ میں اپݨے بارے کوئی دعوی نئیں کریندا پر مظہر عارف صاحب سرائیکی لوک سانجھ دی جنرل سیکریٹری دی حیثیت اچ جہیں طرانح دی موقع پرستی اتے ناجائز وݙپ دا رویہ رکھے، اوندے نال سرائیکی تحریک دے چنڳے بھلے لوکیں، خاص کر مہرے والا اتے بہاولپور دی سنگت، کوں تکلیف پُڄدی ریہی ہے۔ مظہر عارف جیڑھا جو ڄماندروں داخلیت پسند ہے، جئیں ویلے اونکوں ایں ڳالھ دا احساس تھئے تاں اوں اپݨا اے رویہ بݨایا جو 'خود فیصلہ کرو، لُکی چھُپی کم کرو اتے کہیں نال کوئی 

شے سانجھ نہ کرو۔'

ایں پرابلم/مسئلے کوں چنڳی تراویں سمجھݨ کیتے ساݙے سامہݨے ہک اُلٹ مثال موجود ہے، او ہے

  مہرے والے دی سرائیکی سنگت جیڑھی جو ہر اپݨے قریبی اندرونی دائرے دے تݙ اُتے چلدی ہے پر ہر ویلھے اے وی آکھی رکھدی ہے جو ' اے سبھ دوستیں دی مہربانی  ہے۔'  اپݨے سارے چنڳپ نال اے وہ ہک طرانح دی ٻئی انتہا ہے۔مظیر عارف صاحب دی صورت وچ سرائیکی سنگت اچ ایندا اُلٹ ماڈل ساݙے سامہݨے ہے۔اوندی تُہاݙے نال ڳالھ مُہاڑ کجھ ایں طرانح شروع تھیندی ہے، ' تینوں پتہ اے؟ کیہہ پتہ اے تینوں؟' اے سٹائل اپݨی ہک اندرونی وݙائی دے احساس دی ݙَس ݙیندے۔اپݨے سبھ کُجھ ڄاݨن دی وݙائی دے ایں کوڑے احساس کوں ڄماوݨ کیتے اونکوں اینجھی اݨ گݨت کِرتی  دی لوڑھ پوندی ہے جینکوں او ول اپݨی طاقت اتے ہتھیار بݨا ہر طرانح دی جواب طلبی کنوں بچݨ دا حیلہ بݨیدے۔ ایں وجہ توں مظہر عارف صاحب وسیب دی جواب طلبی کنوں ہُݨ تائیں بچیا ریہے۔پر اڄ اینجھی سخت اتے تنقیدی 

جواب طلبی دی شدید لوڑھ ہے جیویں جو اساں اڳوں ݙیکھسوں۔

اُنہیں سرائیکی لوک سانجھ کوں کلہا کیتا، پچھلے ݙو ݙہاکیں کنیں سرائیکی سر گرمیں دا بائیکاٹ کیتا۔ پچھلے پندرہ سالہیں کنیں اوں کہیں قابل ذکر سرائیکی کٹھ وچ شرکت نئیں کیتی، سوائے ایندے جو مُلتان دے ہک پروگرام وچ اُنہاں دی شرکت جتھاں آ کے اُنہیں سرائیکی صوبہ دی مخالفت کیتی۔اُنہاں ہک غیر سرائیکی مُلتانی مرزا نال اپݨے تعلق کوں ورتیندے ہوئیں فاروق لغاری دے صدارتی عملے وچ اپݨی جاہ بݨائی۔ جݙاں فاروق لغاری بی بی دی حکومت کوں برطرف کر کنیں زرداری صاحب کوں جیل سَٹ ݙتا تاں او وت وی فاروق لغاری دے صدارتی عملے وچ شامل ریہے۔ ہُݨ او ہک واری ول سرائیکی تحریک وچ ننیگریں دا پاݨی کَچھݨ کیتے میدان اچ آئن۔ او اے سب فیصلے اپݨی ذات دے ودھارے اتے 

فیدے کیتے کریندے ریہے جیویں جو سرائیکی تحریک اُنہیں دی کوئی ذاتی شے ہووے۔

ایں سبھ کُجھ لکھݨ دا مطلب مظہر عارف دا ذاتی کردار ݙَسݨ نئیں بلکہ اے ݙکھاوݨ ہے جو سرائیکی تحریک دیاں وݙیاں کمزوریاں کیا ہَن۔ہک دفعہ دی ڳالھ ہے جو جنرل ضیا دی حکومت کُجھ کشمیری موقع پرستیں دی ہک چھوٹی جہیں فہرست بݨائی۔او موقع پرست ہمیش اسلام آباد دے حکم دے غلام ہوندے ہئین بلکہ صحیح تاں اے ہے جو سبھے اسلام آباد ونڄ کنیں وَس ڳئے۔ آزاد کشمیر ہر طرانح دی ترقی کنیں وانجا ریہا۔ٻیا تے ٻیا پاکستان اتے آزاد کشمیر دے وچالے ہک پُل دی شدید لوڑھ ہئی پر اوندے کیتے وی کوئی ٹکہ خرچ نہ تھیا۔بیچارے کشمیریں دی اکثریت ایں تانگھ اچ ریہی جو کݙاں بھٹو دی وح 

وت اُتھاں پھیرا پیسی۔

[مظیر عارف کوں ایں ولدے دا ہک وݙا مقصد سرائیکی تحریک وچ سچ ݙس کنیں اوندی ہک طرانح دی

خدمت کرݨ ہے، ماسوائے ہک اضافی نکتہ دے۔ مظہر عارف صاحب میکوں اپݨے خط اچ مشورہ ݙتے جو میں اُنہیں دیاں اچھائیاں یاد کراں۔اُنہیں دے ٻہوں سارے اچھائیاں اچوں اچݨ چیتی یاد وچ آوݨ آلی ہک اچھائی اے ہے جو پنج سال پیلھوں جݙاں میں بہاالدین ذکریا یونیورسٹی ہک مُلازمت دا اُمیدوار ہم تاں اُنہیں خاص کر مُلتان دا دورہ کیتا جو اُتھاں اپݨے بااثر سنگتیں  دے ذریعے میݙی ملازمت رُکواوے۔اوں دوران ہک سانجھے دوست دے سامہݨے اُنہیں آکھیا جو "واگھا کوں ہُݨ گھر ٻہوݨا چاہیدا ہے۔" اوں سِدھے پروفیسر اُنہیں کوں رد کریندیں ہوئیں آکھیا، " مظیر صاحب، تُساں ایں نصحیت اُتے آپ عمل کیوں نئیں کریندے۔"  اے پوری حیاتی دے سنگتی دے کردار دا ہک چھوٹا جیہاں نمونہ ہے۔  (جاری رہسی)

 سوال یا گلے؟

(مظہر عارف)

[اے لکھت سُنڄاݨ دی چھیویں لڑی۔فروری 2005 اچ چھپی ہئی۔)

"سُنڄاݨ" دی پنجویں لڑی اچ سئیں عاشق بزدار سرائیکی لوک سانجھ دے پُراݨے سنگتیں کوں یاد کیتے۔ پڑھ تے خوشی وی تھئی ہے تے روح مونجھا وی تھیا۔ اُنہاں 1986 دی ہک شام دا ذکر کیتے جیڑھی ویہہ (20) سال پیلھے دی ڳالھ اے۔ اوں ویلے اساں سارے جوان ہاسے۔ کُجھ کرݨ دے جذبے توانا اتے طاقتور ہَن۔ ہُݨ کمراں وچ درد شروع تھی ڳئین۔

ویہہ سال پیلھے دی دُنیا اڄ توں وکھری ہائی۔ لوک سیاسی نظریات تے یقین رکھدے ہَن۔ کمٹ منٹ دا ٻہوں ذکر تھیندا ہا۔ لوک نفع نقصان دی پرواہ کیتے مُتوں اوں کم اچ لڳے رہندے ہَن جینکوں او صحیح سمجھدے ہائن۔ ننویں علوم اچ عوام، نظریات، سیاسی جدوجہد دی طرانح دے لفظ سرے کنوں غائب ہن۔ شہراں اچ ننویں علوم دی مار کُجھ ودھیک اے۔ جیرھے لوک شہراں اچ رھندن او بھانویں نئیں چاہندے پر اُنہاں دی زد اِچ ہن۔ میݙی ڳالھ دا مقصد اتنا ہے جو اَڄ اساں کتھاں کھڑے ہئیں تے اڄ تے گُذرے کل دے وچالے کیتلا لمبا ویلا ہے۔ معافی چاہنداں غلط پاسے نکل ڳیاں۔ ایندے اُتے بحث بعد اچ تھیسی۔

"سُنڄاݨ" عاشق بُزدار دا خط چھاپ کے ایہہ وی نال آکھے جو اُنہاں لوک سانجھ دی سنگت اڳوں کُجھ سوال رکھے ہن۔ پر ڳالھ اے ہے جو اُنہاں سنگتیاں اڳوں کُجھ سوال رکھے ہن یا پراݨے یاراں دوستاں نال کُجھ گِلے کیتن؟ عاشق خان نہ صرف ساݙا پُراݨا سنگتی ہے بلکہ ہک سچا، کھرا، فقیر منش تے دریش صفت شخص وی ہے۔ ایہہ گِلے اوندے دلوں نکھتن ہن۔ ایہہ او سݙ ہے جیڑھا کوئی بندہ سُنڄ بر اچ گھبرا کے سنگتیاں کوں مریندے۔ جے ٻاہروں سُنڄ بر ہووے، ساری کوششاں، ساری ہمتاں، رل مل دیاں ساری خوشیاں، جھیلے ہوئے سانجھے ݙکھاں دے اڄائے لُڑھ ونڄݨ دا ݙر ہووے تاں ول اندر دی سُنڄ بر ہکلاں مارݨ تے مجبور کریندی اے۔ عاشق خان، اے کلہا تُہاݙا ݙکھ نئیں۔ اساں ساریاں دا اے ݙکھ سانجھا اے۔ تُساں ول ہمت کیتی ہے جو ہکل ماری ہے۔ اساں تاں قابوس دی زد اچ ہئیں، ساݙی تاں آواز وی نئیں نکلدی بھاویں جو ایویں لڳدے جو کوئی ساݙے سینے تے چڑھ کے خنجر ماری ویندے۔

"سُنڄاݨ" دے مطابق عاشق خان بزدار دا پیلھا سوال تے میݙے نزدیک شک ایہہ اے جو "سرائیکی لوک سانجھ دے مُہاندریں صلاح کر کے سرائیکی لوک سانجھ دے میلے دا بائیکاٹ کر ݙتونے۔" جیکر میں وی اُنہیں مُہاندریں اچ شامل ہاں تاں میں ایں مشورہ کنیں قطعی لاعلم ہاں۔ اے ڳالھ ایویں نئیں تھی سڳدی جو لوکاں رل کے کہیں بائیکاٹ دا فیصلہ کیتا ہووے۔ میݙے نزدیک ایں طرانح دے کہیں فیصلے دی کوئی وجہ وی نئیں۔ لوک سانجھ دے پُراݨے سنگتی کہیں نہ کہیں حوالے نال میلے اچ شریک تھیندے رہن۔ کݙاہیں زیادہ، کݙاہیں گھٹ۔ میݙے خیال اچ ایندے پچھوں کہیں 'صلاح مشورے' دی بجائے او حالات ہن جیڑھے میلے اچ سنگتیں دی شرکت اچ رکاوٹ بݨے تے انہاں حالات اچ مختلف سیاسی نقطہ نظر وی تھی سڳدن۔ خاص طور تے 1988 دے الیکشن دے بعد دے مُلکی سیاسی حالات وی تھی سڳدن جیندے بارے لوک سانجھ دے سنگتیاں ( جنہاں اچ اُستاد فدا گاݙی وی شامل ہَن) دا خیال ہائی جو مارشل لا دے خاتمے تے عام مُلکی سیاست شروع تھیوݨ کنوں بعد سرائیکی تحریک دی اوں وقت دی اُٹھاݨ کوں ہک دھچکہ لڳ سڳدے۔ بے نظیر بھٹو دی پیلھی حکومت، بعد دے سیاسی حالات، سرائیکی جماعتاں تے اُنہیں دی بھن تروڑ کُجھ سرائیکی دوستاں دی مایوسی تے بےعملی وی وجہ بݨ سڳدی اے۔

عاشق خان! جدوجہد تعلق دل تے دماغ ݙوہیں نال اے۔ دل تاں کُجھ کرݨ دا کریندا پیا ہووے پر دماغ نہ مَنے یا دماغ منے پر دل ناں کرے تاں نتیجہ اے نکلدے جو بندہ کُجھ وی نئیں کریندا۔ میں خود ایندی ہک مثال ہاں۔ تُساں سالانہ پوسٹر اچ سارے سنگتیاں دے ناں لکھدے ہوے۔ تُساں چنڳے لوک ہاؤ، چنڳا کم کریندے ہاؤ۔ میں بھیڑا ہاں، میلے تے نمہی آسڳدا یا تُہاݙے لفظاں اچ نمہی آندا۔ چنڳے لوک بھیڑیاں کوں نال گھیل کے ٹُردن۔ پچھلے ویہہ سالاں اچ تُساں کݙاں میݙے کنوں (یا شاید ٻنہاں دوستاں کنوں وی) پُچھیا اے جو تُساݙے نال کیا بݨی؟ ٻیاں لوکاں کنوں سچ کوڑ سُݨ کے نتیجے کڈھݨ سیاݨے لوکاں دا کم نئیں۔ تُساں دل تے ھتھ رکھ کے ݙسو جو اساں کلہے ایں لائق ہائیں جو پوسٹر تے ناں چھاپ ݙتا ونڄے تے ٻس؟ تُساݙا ساݙا ایہو تعلق اے؟ تُساں کݙاں چھڑا میکوں فون چا کیتا ہووے جو میلے اچ ضرور آوݨا اے۔ اگر اساں میلے اچ نئیں آندے تاں ایندی ہک وجہ ایہہ وی ہے جو اُتھاں کوئی ساݙی تانگھ وی نئیں کریندا پیا ہوندا۔ میلے اچ آوݨ یا نہ آوݨ دی ݙو وجوہات تھی سڳدیاں ہن، ذاتی تے سیاسی۔ ذاتی ڳالھ میں کر ݙتی اے، سیاسی ڳالھ تے بحث تھی سڳدی اے۔

عاشق خان آہدے جو "سانجھ دے دوستاں دی بے پرواہی کنوں ٻیاں تنظیماں میلے دیاں ٻانہہ ٻیل بݨ ڳیاں ہَن۔" اے تاں چنڳی ڳالھ اے جو ٻئے لوک وی سانجھ دے نال آرلے ہن۔ اے تُساں دوستاں دی محنت اے، تُساں دوستاں دا سچ اے جو لوک آرلدن۔ سندھ دریا اچ کیتلے ندی نالے آرلدن تے کتنے پاڑے بݨ کے وکھ تھیندن۔ واہݨ اینکوں آہدن۔ ایہو قدرت دا نظام اے، ایہو ای سچ اے۔ میلے اچ کیتلے لوک آ رلدن تے کیتلے نکھڑدن، کوئی ڳیݨ تھوڑی کریندے۔ دریا وہندے رہندن، میلے لڳدے رہندن۔

عاشق خان لکھدن جو "لوک سانجھ دے دوستاں اپݨی صلاحیتاں این جی اوز دے لیکھے لا ݙتن۔" اڄ کل اے ڳالھ شاید ٻہوں عام ہے۔ این جی اوز کیا ہَن؟ کیوں ہَن؟ کیا کریندیاں ہَن؟ اے ہک لمبی ڳالھ اے۔ اساں این جی اوز اچ صرف نوکری کریندے ہائیں۔ اے ٻئی ڳالھ اے جو پچھلے ویہہ سالاں اچ ملکی تے عالمی سطح تے سیاست اچ اُتھل پٹھل دے نتیجے اچ قوم پرستاں، بائیں بازو آلیاں تے ترقی پسند دانشوراں دی اکثریت این جی اوز دی نظر تھی ڳئی اے۔این جی اوز اچ نوکری کرݨ ایویں ہے جیویں میں امروز یا فرنٹئیر پوسٹ نوکری کریندا ہَم۔ فوج، بیوروکریسی (حکمرانی)، عدالتاں، صحافت اے سبھ انسان دشمن پیشے ہَن۔ انیویں این جی اوز اچ نوکری وی ہک پیشہ اے۔ چنڳے لوک او ہوندن جیڑھے بُرائی مَن کے کریندن، اوندے حق اچ دلیلاں نئیں ݙیندے۔ آپݨے آپ کوں منصور یا سقراط بݨاوݨ دی کوشش نئیں کریندے۔

سئیں رفعت آہدے:

اساں رب کوں آپ سُنڄاݨدے ہائیں

اوندی ڄاݨ سُنڄاݨوں تھیآئے ہائیں

رفعت پتہ نئیں کیڑھے رب دی ڳالھ کریندے، صوفیاں دی ڳالھیں سمجھݨ ایݙا سوکھا نئیں ہوندا پر این جی اوز اچ نوکری کرݨ دا ہک فائدہ اے تھئے جو اساں اڄ دے خداواں دے سُنڄاݨوں بݨ ڳئے ہئیں۔ عالمی بینک ہووے یا بھانویں کوئی ٻیا بینک، امریکہ ہووے یا پاکستانی جرنیل، 'سبھ پاݨی ہے میاں پاݨی ہے' اوں میکنزم دی ݙاݙھی سمجھ آئی ہے جیڑھا کیپیٹلزم دنیا تے کنٹرول کرݨ کیتے بݨایا اے۔ میں عادت دے طور چُپ رہنداں۔ کوئی کاوڑ وی کرے تاں ولدا نمہی ݙیندا۔ عاشق خان دے پیار دا دڑکا وی پی ڳیا ہَم۔ پر اتھاں سنگتیاں مجبور کیتا جو کُجھ تاں آکھاں۔ ڳالھ شروع تھئی اے تاں ٻہوں کُجھ آکھݨ کوں دل آہدے۔ عاشق خان گِلے دی شکل اچ جیڑھے سوال چاتن، او ہک ننویں بحث منگدن۔ میݙا خیال اے پوری سرائیکی تحریک کوں طے کرݨ تے کون کیا کریندا ودے، اینکوں ننویں سروں ݙیکھݨ تے سمجھݨ دی لوڑھ اے۔ ویہہ سالاں بعد اتنی لمبی بحث دی ضرورت اے جتنی سرائیکی لوک سانجھ بݨاوݨ کنوں پیلھوں کیتی ڳئی ہائی۔ ایہہ کم کون کریسی، پتہ نئیں۔ ڳالھ لمبی تھی ڳئی اے تے سُنڄاݨ آلے پتہ نئیں کیتلا چھپیندن۔ ایں کیتے ڳالھ اتھائیں مُکیندا پیاں۔  

                 

کھڑی ݙیندی آں سنہڑا۔۔۔۔

(عاشق خان بزدار)

[اے لکھت سُنڄاݨ دی پنجوی لڑی مئی۔2004 اچ چھپی ہئی)

1986 دی او شام یاد ہے جݙاں بنگلہ کورائی اچ سرائیکی لوک سانجھ بݨی ہئی، جیندی مونڈھی ستاویز "اعلانِ بنگلہ کورائی" دے ناں نال جاری کیتی ڳئی۔ اوں رات سرائیکی کانفرش تھئی۔ جُھمر، ڳالھ مُہاڑ اتے ڳاوݨ دا پروگرام کیتا ڳیا ہا۔ سنگت دے کیا جذبے ہن جو سخت سردی دے باوجود کٹھی تھئی۔۔۔ول ݙوجھے سال ݙو ݙیہاڑے دا سرائیکی ادبی ثقافتی میلہ  مہرے والہ اچ شروع تھیا جیندے وچ سرائکی وسیب دے سب معتبر مُہاندرے کٹھے تھئے۔صدراتی ایوارڈ یافتہ سفرنامہ "پیت دے پندھ" اتے ناول "چھولیاں دے سرائیکی دے نامور لکھاری سئیں محمد اسماعیل احمداݨی اپݨی تریجھی کتاب "امر کہاݨی" اچ لکھیا ہا جو سرائیکی اسمان دے سب ستارے مہرے والے دی سرزمین تے لتھے ہن۔ پندھ ہا تھیندا پیا ہا' مقصد دی ہائی ودھدی پئی ہائی۔

ول پتہ نئیں کیا تھیا جو سرائیکی لوک سانجھ دے مُہاندریں صلاح کر کے سرائیکی لوک سانجھ دے میلے دا بائیکاٹ کر ݙتونے لیکن سرائیکی لوک سانجھ راجݨ پور دی سنگت سرائیکی میلے دی روایت کوں جیندا رکھیا۔ ایں نومبر اَٹھارواں ݙو روزہ سرائیکی ادبی ثقافتی میلہ منعقد تھیا جیندے اچ ڳالھ مُہاڑ، سرائیکی مشاعرہ، سرائیکی لوک تماشا دی طرفوں سرائیکی ڈعامی، سوانگ، جُھمر، سرائیکی لوک موسیقی، کتابیں دی نمائش اتے سرائیکی کھیݙیں دے پروگرام پیش کیتے ڳئے۔ سرائیکی میلے دے پوسٹر اچ ہُݨ تائیں سرائیکی لوک سانجھ دی پُراݨی اتے ننویں سنگت دے ناں لکھئے ویندن پئین توڑیں جو او سنگت شرکت نئیں کریندی۔ نہ وت سنگت کݙاہیں خط پتر لکھئے یا کہیں رسالے اچ معذرت دی شکل وچ اپݨے آوݨ، نہ آوݨ بارے کُجھ ݙسائے۔ جے کُجھ لکھیا ݙسیا ونڄے ہا تاں چنڳی ڳالھ ھئی۔ ہو سڳدے کوئی ساݙا طریقہ اݨ بھاوݨاں ہووے ہا تاں اَساں اونکوں بھاوݨاں بݨاؤں ہا۔ دانشور دوست جیڑھا کُجھ سمجھن اساں مطمئین ہوں جو خواجہ فرید سرائیکی ادبی ثقافتی میلہ دا فنکشن ٹھیک کھڑے کریندوں اتے خود ایں پڑ وچ کھڑ تے علاقے وچ سرائیکی شعور دی راند رسائی کھڑوں۔

سرائیکی لوک سانجھ دے دوستیں دی بے پرواہی دی وجہ کنوں ٻیاں تنظیماں سرائیکی لوک سانجھ دیاں ٻانہہ ٻیل بݨ تے میلے کوں وݙا بݨائی کھڑن۔ سرائیکی لوک سنگت اپݨیاں صلاحیتاں این جی اوز دے لیکھے لاݙتن۔ اللہ کرے او اپݨیں ننویں ذمہ واریاں کوں نبھاوݨ وچ کامیاب تھیون۔ کوئی اعتراض نئیں۔ پتہ ہے جو اے سنگت NGOs دے پلیٹ فارم توں تے سرائیکی سانگے کم پئی کریندی ہووے۔ پتہ اے ساکوں کلہا کرݨ اچ سنگت حق بجانب ہہوے۔ کاش کوئی سنگتی ساکوں اصل صورتحال کنوں باخبر کرے۔ بے شک ساکوں خط نہ لکھے پر "سُنڄاݨ" وچ مضمون لکھ چھوڑے۔ اساں پڑھ کے اوندا جواب لکھسوں۔ شیت دوری دا مسئلہ مُک ونڄے۔ اساں ول سارے کٹھے تھی ونڄوں اتے ننویں سفر دے پاندھی بݨ ونڄوں۔ باقی سُنڄاݨ بھیڄݨ اتے مجلس ادرات وچ شامل کرݨ دا شکریہ

سنگت وید (سرائیکی تحریک فدا حسین گاݙی دیاں کُجھ یادواشتاں دے سوجھلے وچ)

سنگت وید

(سرائیکی تحریک فداحسین گاݙی دیاں کُجھ یادواشتاں  دے سوجھلے وچ)

ساݙے  عام تجربہ وچ   ویلھا  ساندوراند (مسلسل) وڳدے۔ اے ونکو  ونک دے واقعات ہوندن جٰیڑھے ایں ویلھے (زمان) دی وِتھ بݨدن۔واقعات دا تعلق ساݙی یادواشت نال ہوندے۔ یادواشت دا  ہک اصول ہے جو جذباتی طور صدمہ ݙیوݨ آلے واقعات دا نقش  ایندے کیتے اَݨ مِٹ ہوندے۔ اینجھے واقعات دی مثال ساݙے کیتی بَتی یا فلیش بلب دی کار ہوندی ہے۔ جݙاں وی اینجھے واقعہ نال سلہڑے اِشارے یا حوالے ساݙے سامہݨے آسن تاں او  واقعہ اپݨی اڳلی پچھلی تمام تفصیل نال ساݙے اڳوں سوجھل تھی ویسی۔

اُنوی (19) جنوری دا ݙیہاڑا میݙی یادواشت دا ہک اینجھا فلیش بلب ہے جیڑھا  ایں تاریخ کوں فوت تھئے میݙے    پیو اتَے اُستاد فدا حسین گاݙی کوں ولا جِیندا  کر پورا میݙے سامہݨے اَن کھڑیندے۔ ماضی چِتا دی اندھی گوروں نکل سُوجھلا بݨ ویندے۔وت اے تھی نئیں سڳدا جو اُستاد فدا حسین گاݙی دا خیال آوے تاں مَیں سرائیکی سنگت اتے تحریک بارے سوچ وچار نہ کراں۔

اے ضیائی مارشل لا دے شروع دے ݙیہاڑے ہئین۔ میں ہالی سکول وچ پڑھدا ہَم تاں او   ٹیچر ریٹائرڈ تھی سرائیکی تحریک وچ سرگرم تھئے۔ساݙے گھر وچ یا کم از کم میݙے کیتے وت سبھ کُجھ سرائیکی سرائیکی تھی ڳیا۔ سرائیکی لوک سانجھ دی میٹنگ ہے؛ سرائیکی شاگرد سانجھ دا کٹھ ہے؛ مہرے آلے دا میلہ ہے؛ لیفٹ پالیٹکس وچ سرائیکی  کوں گھُساوݨے؛   پیپلز پارٹی کوں آکھوں جو سرائیکی ثقافتی فرنٹ بݨاوے؛ سندھی، بلوچ اتے ٻنہیں قوم پرستیں نال سرائیکی قومی سُنڄاݨ دی ڳالھ کرݨی ہے؛ سُنڄاݨ رسالہ چھپواؤں؛  سرائیکی تریمت سانجھ بݨاؤ؛ سرائیکی ٹیچر فورم ہووݨا چاہیندا ہے؛ سرائیکی وچ ناٹک یا لوک تماشا دی کوئی ریت بݨے۔  اینجھیاں اݨ گݨت ڳالھیں ساݙےروز مرہ دے  جیوݨ دا حصہ بݨدیاں ڳیاں۔

اَسی دے ݙہاکے وچ اپݨی ݙکھالی ݙے  وَت سرائیکی تحریک ݙیوے کار ٹمٹماوݨ لڳ پئی۔ ضیا دے طیارے دا حادثہ تھیا۔ اَدھی ادھوری ڈیموکریسی آئی اتے سرائیکی تحریک (خاص کر لوک سانجھ) ککھ کُلنجر تھئی ڳئی۔ سبھ کھیڈ اینجھی سنگت نال ہئی جیڑھی ݙیہاڑیں وچ ہک ٻئے کنیں اوپری تھی اپݨی ذات دی ݙݙھ سلھی مسیت بݨا اپݨے آپ کوں پوجݨ لڳ پئی۔ رَسدی راند ترٹ پئی، کھیڈ مُک ڳئی۔اے  سبھ کُجھ ہک اذیت ناک جذباتی تجربہ ہئی۔بے شک اے تجربہ داخلی اتے شخصی ہئی پر ایندے نال سرائیکی تحریک اتے اوندے وچ شامل سنگت دا وی کُجھ سوجھلا تھیندے۔

ایں تجربے دی اذیت دا جتھاں میں آپ گواہ ہاں، اُتھاں اُنہیں دے اوں ویلھے دے  احسن واگھا کوں لکھیں کُجھ خطیں نال ودھیک اندازہ تھیندے۔ مثال کیتے:

"سرائیکی سرائیکی تاں کھیݙی ویندی پئی ہے۔ اے ایں علاقے دی اڄ دی ڳالھ ہے، پر تبدیلی وچ کِتلی موثر ہے، اے ٻیا سوال ہے۔ جیڑھے سنگتی ساتھی سرائیکی دی کھیݙ وچ نال ہئین، اکثر اُنہیں وچوں کھنبیں وچ سر ݙتی ٻیٹھن یا اُنہیں دے راہ بدلیج ڳئین۔"

"سرائیکی سرائیکی چودھار تھیندی پئی ہے، ہک بانگ ہے ݙتی ویندی پئی ہے پر ایندا اثر چم کنیں زیادہ ݙونگھا نئیں۔"

"سرائیکی ݙیس وچ ہک ترتیب جیڑھی بݨی ہائی، او کھنڈ ڳئی ہے۔ مظہر عارف فرنٹیر پوست وچ مصروف ہے تے کُجھ ہلکا جھیاں احساس، ہک ہلکی جھئیں ہیل سرائیکی دی محسوس تھیندی ہِس۔ مظہر نواز ہک جیندے جاڳدے بُت دیں اُٹھدیں لَہندیں لہریں وچ گُم تھیا ݙسدے۔ رفیق دکان کنیں جے فارغ تھی ونڄے تاں اپݨی آواز وچ گُم تھیوݨ دی کوشش کریندے۔ اوندا ہارمونیم رہ ڳئے۔ فراز لورالائی ملازمت تے لڳا ڳئے۔ اشو لال اپݨی ذات تے لفظیں وچ گُم ہے۔ زمان شادی کر گیدھی ہے، لنگاہ تے سیاست دا رنگ چوکھا چڑھا ہوئے، او سیاسی صورت وچ دُکھدا پئے۔"

"سانجھ تے سنجھ ہے۔ ایندے وچ شریک مڈل کلاس تھک ڳئی ہے۔ کُجھ شوں شاں ہئی تاں اوں ویلھے دوستیں کوں شُغل ملیا ہویا ہا۔ ہک ٻئے دی جنگھ چھکݨ دا شغل۔ جے میݙی ذات دے نغارے نوبتاں نئیں وڄداں تاں ٻئے دی ذات دے حوالے کہیں جاہ تے کیوں ہوون۔ جے میݙے گوݙیں وچ ساہ نئیں، جے میں نہمی اُٹھی سڳدا تاں ٻیا کیوں اُٹھے۔ اساں جݙاں ذاتی مُراداں نہسے پا سڳدے تاں اساں جیڑھے ٹولے دے ہمراہ ہوندے ہئیں، جے کہیں کوں بامُراد سمجھݨ لڳ ونڄوں تاں اصولیں، ضابطیں تے اخلاق دی آڑ وچ اُنہیں کوں اپݨی نفرت دا نشانہ بݨیدے ہئیں۔ میݙی اے خواہش راہندی ہے جو میں نہمی تاں میݙی ڄاݨ سُنڄاݨ والا وی نہ ہووے۔ خضر حیات دے پیو  والی صورت شاید ٻہوں وݙی خواہش تے عادت دے بعد ونڄ تھیوے تاں تھیوے۔ آدمی آپ بالکونی وچ ٻہہ کنیں ٻئے کوں کریندا ݙیکھے۔ تُساں آکھ سڳسو جو اے بلیو پرنٹ وی تاں خواہش دے پورے تھیوݨ دی ٹواݨے والی شکل ہے۔ شئیت میݙے خیال وچ اے اینویں نئیں۔ اتھاں تاں ݙوہیں فریق ڄاݨ سُنڄاݨ والے نئیں ہوندے۔ جے ہوون وی تاں جیوݨ تے زندگی دا او تعلق نئیں ہوندا جیڑھا ڄاݨ سُنڄاݨ نال رل کے گُذارݨ دا ہوندے۔"

جھوک فنا دی ہے۔ انہیں خطیں دے  کُجھ ای عرصہ بعد اُستاد فدا حسین گاݙی فوت تھی ڳئے۔   

ہندو  / ٻدھ مت وچ  عقیدہ ہے جو کہیں شے دی جون اوندے کرمیں نال بدلدی ہے۔ جےہکے کرم رہون تاں اوہا صورت ول ول پیدا تھیندی ہے۔ جے اساں عقیدے کوں چھوڑ  ایں دلیل دی منطق اُتے غور کروں تاں اے کُجھ غلط نئیں نظردی۔ سرائیکی تحریک اتے ایندے وچ شریک سنگت ایندی ہک مثال بݨدی ہے۔

جنرل مُشرف دے ہاں سوڑ دور وچ وت ہک واری سرائیکی سرائیکی کھیݙیجݨ شروع تھئی۔ وݙے عرصے بعد وسیب دا ہک وݙا کٹَھ   مُلتان تھیا۔ سویل بݨی۔ رفعت عباس سئیں دے سر  اُتے پڳ ٻدھی ڳئی۔ وت نہ پتہ لڳیا جو ایندے نال کیا تھیا۔ سویل دی جیڑھی کونسل بݨی، اوندا کوئی ہک کٹھ نہ تھیا۔ اُݙدی اُݙدی خبر ملی جو پڳ ہُݨ بدل ڳئی ہے۔ ذات پرستی اتے گروہ بندی دے اصولیں اُتے چلدیں کُجھ سنگتیں سیاست اتے کلچر  دے کم وچ فرق دا پُراݨا راڳ الاپݨ شروع کیتا۔ سویل کنیں انج ہک بے اثر، روح کنیں خالی سرائیکی لوک پارٹی بݨائی ڳئی۔ پڳوں ودھدیاں ڳیا، وسوں اتَے وسیب  چھوٹے اتے ہِیݨے تھیندے ڳئے۔۔نتیجہ اے نکھتا جو   جیرھلےتاریخ اتے وقت دے دھارے سرائیکی سوال کوں مُلکی سٹیج اُتے گھن آ کنیں پارلیمانی سوال بݨایا تاں نہ کوئی بانگ ہئی نہ کوئی کئو ہئی۔

لڳدے اڄ ایں ہاں سوڑ، ݙݙھپ اتے جبر نال بھرے  دور وچ جݙاں جو سرائیکی وسیب دی اڳلے درجہ دی کالونائزیشن اتے انجینرنگ تھیندی پئی ہے تاں ضروری کتھارسس / اینستھیزیا کیتے وت سرائیکی سرائیکی دی لوڑھ بݨدی پئی ہے۔ اڄ وت غلامی دی نفسیات کوں ننواں روپ رنگ ݙیوݨے۔

فینن فرانز  کالونائزیشن دے نتیجے وچ وُݨی غلامی دی ایں نفسیات دی سُنڄاݨ کرݨ آلا پیلھا بندہ ہئی۔ اوں اپݨی کتاب Black Man, White Mask  وچ ساکوں ݙکھایا جو کیویں غلامی دا تجربہ، اپݨی ہوند کنیں ہک ݙر بھئو بݨیدے اتے کالے بندے وچ چٹا تھیوݨ دی اِچھا پیدا تھیندی ہے۔ جے تائیں کالا بندہ اپݨی غلامی دی تحلیل نفسی نہ کریسی، اوں ویلھے تائیں کرچی کرچی آئینہ وچ اپݨی وڳڑی شکل کوں ہی اپݨا آپ سمجھیندا رہسی۔