زبان، سرائیکی قومی جماعتاں تے پالیسی دے اصول
مالک اُشتر
انسان اپنی لمبی اتہاس وچ جیرھے گنڑ، چمتکاریاں ، اڈاریاں تے قابل_تعریف موومنٹس وچوں جیرھیاں سماجی جہد تے ہڈ ورتیاں کیتئن ، انھیں وچوں "زبان " سبھ توں وڈا کرشمہ ہے۔ اے انڑ مل تے انڑ کھٹ خزانہ ہے، جیندے نال انسان دی زندگی بدل گئی اے۔سماجی رشتے وجود وچ آئین، تے خیالات تے تصورات کوں اظہار دا ذریعہ نصیب تھئے۔ ابتدائی اشاریں تے علامتیں توں گھن اج دے گھنڑیں سیاسی،سائینسی تے تیکنیکی علوم ایں زبان دے مرہون_منت ہن۔
دنیا بہوں درگھی اے، ساڈی سوچ تے مشاہدے توں وی بہوں وسیع ہے۔ لیکن انسان اپنی زبان دے تحت ایکوں اپنی مٹھی وچ قابو کرنڑ دی کوشش وچ ہے،تے اپنی اکھ تلے رکھنڑ دے چکر وچ۔ خیر آکھیا ویندے ہک دنیا وچ جتلیاں زباناں ہن، اتنیاں دنیاواں / ڈیس ہن۔جیکوں اساں اپنی سہولت کیتے خطے آہدے ہئیں۔اے بر / خطے زبان دی بنیاد تے ونڈئے پئین۔تے زبان ہی انھیں دی پیلھی تے بنیادی سنجانڑ بنڑدی ہے۔
زبان دے ڈو وڈے میڈئم (medium ) ہوندن۔گالھ مہاڑ تے گفتگو کوں تکلمی اوازاں آکھیا ویندے،کیوں جو سماعت دا تعلق سنڑنڑ نال ہوندے، تہوں ایکوں "سمعی میڈئم" آہدن۔ زبان دے اظہار دا ڈوجھا ذریعہ تحریر ہے، جیکوں پڑھ تے کجھ حاصل کیتا ویندے، پڑھنڑ کیتے دید لاونی پوندی اے تہوں ایکوں "بصری میڈئم" آہدن۔ اے زبان دے بنیادی میڈئم ہن جیندے نال اوندا ڈھانچہ (structure) مکمل تھیندے۔
لیکن زبان دے ایں سمعی بصری ڈھانچے دے نال کجھ پیچ در پیچ اوازیں دے سلسلے وی موجود ہوندن، جنھیں دے مخصوص مخارج ہوندن، اے پیدائشی / فطری طور تے مخصوص / متعلقہ خاندان، برادری، قبیلہ تے قوم وچ بولئے تے سمجھے ویندن۔ انھیں دے بولنڑ تے گویائی کیتے خاص فطری عطیہ یا وظیفہ (function ) درکار ہوندے، جیندے وچ جبھ، جبڑے، تالو، حلق، نرخڑے، تھوڈ ، گچی تے سر دیاں رگاں تے عضلات استعمال تھیندئین۔ اے ہک طبعی یا طبعیاتی مرحلے دا متھاج عمل ہے۔ انھیں دی ادائیگی دے مخصوص اوازیں کوں ساڈے ماہرین لسانیات "بچکار اوازیں" دا ناں ڈیندن۔تے سرائیکی انھائیں بچکار اوازیں نال اپنی انج سنجانڑ بنیندی اے۔اے ساڈی زبان دی انفرادیت ہے۔ایں دنیا وچ ہک قدیم تہذیب وادئ سندھ دی وی ہے۔ جیندے وچ قدیم دور توں اج تائیں کئی بولیاں، پراکرتاں، بھاشائیں تے زباناں وجود وچ آئن۔ اے بولیاں تے زباناں ہک ڈوجھے توں اکھریں، شبدیں، علامتیں، شکلیں، ورتاویں، اوازیں تے بچکاریں دی مدد نال حد بندی کریندئین ۔ سندھ دریا دا واہند ابھے لمے ہے۔ تے اے تھوڑی بہوں جغرافیائی تبدیلی نال ہمیشاں توں ابھے لمے ہی واہندا وگدا پئے۔ ایندے شمالی پہاڑی سرے توں سمندری ڈیلٹا تائیں جیرھیاں قوماں اباد ہن انھیں دی بولی،زبان تے کلچر وچ جیرھی مماثلت پاتی ویندی اے او کہیں لمبے عرصے ، وڈے تانے پیٹے تے درگھئے ہوئے مربوط خطے دی شاند ڈیندی اے۔جیکوں سویلائزیشن آف انڈس ویلی (civilizations of Indus valley )دا ناں ڈتا گئے۔ ہندوستان وچ انگریز دے آنونڑ نال ایں خطے وچ جتھاں غلامی دا کلچر ودھئے، اتھاں زبانیں تے قومیں دا نواں جنم وی تھئے۔ مغل انڈیا دی ترٹ بھج دے نال بہوں ساریں ریاستیں ، ذیلی خطیں، قومیں تے قبیلیں اندر مزاحمت دا لاوا پکے ۔ جتھوں قومیت ، مذہب، ثقافت تے زبان دی بنیاد تے بھڑاندیں دا اغاز تھئے ۔ تے اتھاں راجے،مہاراجے، رانیاں، لکشمیاں، قلعے ،حویلیاں، چاردیواراں، عبادت گاہیں ، عقائد، حب الوطنی، نسلی ، خاندانی تے قبائلی عصبیت دی راہ تے نکے نکے ونڈارے تھئے۔جیندے وچ شخصی، ذاتی پوجا /پرستی (worshipping ) ودھی اے، تے ایں پوجا، پرستی ، بعد وچ سیاسی قوم پرستی تے زبان دے خطے دے جم پل کیتے شکم_مادر دا کم کیتے۔
پارٹیشن دے بعد موجودہ پاکستان وچ ایں خطے دی قومی،سیاسی ،سماجی تے جغرافیائی صورتحال یک لخت تبدیل تھی گئی۔
جتھاں ہر معاملہ گنڑجا ہویا دھاگہ تھیندا گیا، اتھاں قومی زبان دا مسئلہ وی بہوں نازک ریہا،تے اج تک حل نہ تھی سگیا۔ شروع توں ریاست دی سوچ ہئی جو عوام وچ اجتماعی سوچ،قومی ذہنیت، تے یکجہتی پیدا کرنڑ کیتے ہک قومی زبان دا ہوونڑ ضروری ہے ۔تے قائداعظم دی ڈھاکہ دی تقریر دا موجب وی شئت ایہا سوچ ہئی۔ جیڑھی بعد وچ ناکام تھئی تے آزاد بنگال دی تحریک جنم گھدا ۔انت چار نینگر طالبعلماں دی شہادت دے بعد بنگلہ دیش بنڑ گیا۔
ایں ویلھے تائیں بنگالیں دے نال سندھیں، بلوچیں تے پٹھانڑیں دی قومی تحریک وی زوریں تے پج چکی ہئی ۔
جیندے پچھوں زبان، کلچر، شناخت تے وسائل دی تقسیم دے معاملات ہن۔ اے تحریکاں خالص سیاسی ہن، جیندے وچ پرائیویٹ عسکریت، انتہاپسندی، تشدد، اسلحہ، مذہبی یلغار، بندوقاں تے غیر جمہوری ہتھکنڈے سروں کئے نہ ہن۔
حالانکہ پاک آرمی دی طرفوں کھلم کھلا کئی دفعہ بلوچستان وچ فوجی آپریشن تھی چکئے ہن۔ تے کئی دفعہ سندھی،بلوچی تے پشتون سیاسی رہنماویں کوں قید وی کیتا گیا ہئی ۔
ذوالفقار علی بھٹو نے جڈاں 1973 وچ متفقہ آئین ڈتا ، تاں نویں آئین وچ اے مسئلہ حل کرنڑ دی کوشش کیتی۔بنگلہ دیش سمیت ہر پاسوں قومی تے لسانی تحریکاں دا زور ہئی۔ انھیں ایں نازک صورتحال وچ ہک متفقہ آئین ہر صوبے تے وفاق توں پاس کرایا، اوندے مطابق آرٹیکل 251 وچ اے لچک رکھ چھوڑی جو پاکستان دی قومی زبان اردو ہوسی، لیکن صوبائی اسمبلیں کوں اے اختیار حاصل ہے، اگر او چاہن تاں اردو دے علاوہ صوبے دی(کوئی وی ) زبان کیتے قانون بنڑا سگدن،جیندے وچ اوندی ترقی،تعلیم ،ترویج تے استعمال شامل ہن، انھیں کوں پورا حق حاصل ہے جو او قانون دی حدود وچ راہندیں ہوئیں ایں مقصد کیتے ادارے وی قائم کر سگدن تے زبان دا قانونی ورتارا کر سگدن۔
ایں آرٹیکل دے تحت پنجاب، سرحد تے بلوچستان دی صوبائی اسمبلیں اردو دی قرارداد پاس کیتی تے سندھ اسمبلی سندھی اختیار کرنڑ دا فیصلہ کیتا۔ سندھ ایں معاملے وچ پہلے وی تکڑا ہا، تے ہنڑ تاں قانونی طور تے تعلیمی،سرکاری، سیاسی،سماجی تے عوامی سطح تک سندھی زبان کوں رائج کرنڑ دا حق حاصل کر گھدا ۔ اج اوندے سڑکیں توں ایوانیں تائیں، ریڑھی بانیں توں یونیورسٹیں تائیں، مزدوریں توں حکمرانیں تائیں ہر طبقہ سندھی زبان تے کلچر دے ورتارے تے ودھارے دا بے لوث ورکر ہے۔قومی، سیاسی تے جمہوری شعور سندھ دا سبھ توں اتے ہے۔ او انگریزیں توں گھن موجودہ اسٹیبلشمنٹ تے ملٹری یلغار تے مذہبی گماشتیں نال اج تائیں بھڑدے آندن۔
میکسم گورکی دے بقول "انسان سڈاونڑ دے قابل صرف اوہے لوک ہوندن، جیرھے اپنی زندگی انسانی ذہن کوں زنجیریں توں ازاد کراوںڑ کیتے وقف کر ڈیندن"۔
سرائیکی قوم پرستی دا وجود تاں ہنڑ دی گالھ اے، یا ایں آکھوں جو ابتدائی نینگر قوم پرست ہنڑ بڈھیپے دی فصل تئیں پجئن۔ یعنی اجاں پیلھی پیڑی ہے،تے چار چدھاروں کم توں کم ترئے پیڑیاں ایں دشت وچ گزار گئین ۔لہذا جیکوں اساں مثال نہ بنڑاووں تاں، مطالعہ تاں کر سگدے ہئیں، کجھ انھیں دی سیاسی درک بھج تے لٹریچر پڑھ تے سکھ سگدے ہئیں۔ لیکن اساڈے ملک وچ سیاست، تاریخ تے ثقافت دے حوالے نال جیرھی مسلسل غلط بیانی، تے کوڑ دی ہوا چلدی آئی اے،او لوکیں دے اندر رچ وس گئی اے۔بد قسمتی نال ایکوں سرکاری ،نصابی تے اخباری سرپرستی حاصل رہی اے۔(ہنڑ تک الیکٹرونک میڈیا دا پروپیگنڈہ ڈیکھ گھنو، کوئی سرائیکی، سندھی،بلوچی ، پشتون تے کہیں بی مقامی زبان دی نمائندگی ڈکھا ڈیوو )
ایں خطے دی صدیں توں مقامی (90% )ابادی تے زبانیں بارے اج وی کہیں ٹی وی چینل دے ڈاہ فیصد آبادی تے زبان بولنڑ والے اینکرز انھیں کوں گنوار ( un civilized ) آہدے بیٹھے راہندن ۔
ایہو جھئیں صورتحال ڈیکھ تے سرائیکیاں دی اکثریت اپنی زبان، کلچر تے سنجانڑ بارے احساس کمتری تے شرمندگی دا شکار تھی گئی اے۔ تے حالی تک ایندے وچوں نکل نئیں سگی ۔ ڈوجھا قومیت بغیر مذہب دے ورتاونڑ وی کجھ بندے گناہ گار تھیونڑ دے نفسیاتی مرض دا شکار ہن۔ حالانکہ مذہبی جماعتاں جیویں پورے ملک دا بیڑا غرق کر چکئین ،سرائیکی تحریک دا وی اوہو حشر کریسن ۔
موجودہ ویلھے سرائیکی بطور زبان بولنڑ تے لکھنڑ اپنی الگ سنجانڑ دے کئی مراحل طے کر گئی اے۔ لٹریچر، سیاست، یونیورسٹیں تے اسمبلیں تک اے پاکستانی زبانیں وچ انجھ حیثیت رکھدی اے۔ ایندے باوجود اجاں تائیں لکھنڑ پڑھنڑ دا مکمل ورتارا نئیں تھیا۔ قومی جماعتاں سڈاونڑ کیتے تاں درجناں ہن، لیکن شعوری طور تے زبان دے ورتاوے تے رائج کرنڑ دی پالیسی کیندے منشور دا حصہ ہے۔ اجاں تک سوائے ہک ادھ دے سرائیکی قوم پرستیں دیاں لکھتاں، اخباری کالم، پیڈ، پینافلیکس، بینرز ، میسج تے فیس بک دا استعمال اردو وچ تھیندے۔ انھیں دا شاید اے کمپلیکس ہے جو سرائیکی وچ گھٹ لوک پڑھ سگدن یا سمجھدن، اردو وچ ساڈا پیغام ڈھیر لوکیں تائیں پجدے۔ ایندے پچھوں زبان تے اپنی سنجانڑ کوں کتنا نقصان تھیندے، ایندا اندازہ انھیں کوں کئے نیں، ایں عمل نال انھیں دا سیاسی تے شعوری پندھ بہوں مٹھا(slow ) تھی ویندے۔ ایں پاروں (معذرت نال ) سوائے سرائیکی لوک سانجھ تے ہک ادھ کوئی بی پارٹی دے کیرھی سرائیکی قومی جماعت ہے جئیں سرائیکی زبان لکھنڑ، پڑھنڑ ،بولنڑ تے ورتاونڑ دے کوئی اصول وضع کیتے ہونون، یا انھیں دے لیڈر(اونویں ہر کوئی ورکر ہوندے، سنجانڑ کیتے )توں ورکر تائیں ہر بندہ اپنے لٹریچر تے سیاسی سماجی ورتاوے وچ سرائیکی لکھدا ہووے۔ کارل مارکس دے بقول " جاہل طبقہ وی ہک قسم دی دشمن دی فوج ہوندی اے" جیرھا کم دشمن کرنا ہوندےاو ساڈے اندرو دے کجھ کم فہم دوست آپ کر کھڑدن ، ول دشمن کوں کیہاں مات ہے۔ زبان خود ابلاغ دا ذریعہ ہوندی اے، تے اپنے ودھارے تے ترقی کیتے وی ابلاغ دے سارے ذرائع منگدی اے۔جیکر زبان دی ترقی کیتے اوں زبان وچ لکھت دے ورتاوے نہ ہونون تاں زبان کیویں ترقی کریسی۔
سرائیکی قومی جماعتاں تے انھیں دے لیڈر تے ورکرز کوں گزارش ہے جو او اپنے کجھ اصول مقرر کرن، اندھا دھند شور شرابے، دھابے دھوڑے، دھاڑ پٹ، ہلا غلا تے بے یقینی دی فضا کے تک چلسی؟ بغیر مطالعے تے سیاسی شعوری عمل دے ہک ذمہ دار ورکر کیویں پیدا تھیسی؟
پاکستان وچ قوم پرستی ہک جمہوری عمل تے شعور نال ودھ سگدی اے، ایندے بارے تمام مقامی قومیں (natives )دیاں مثالاں تے دلیلاں ڈتیاں ونج سگدئین۔ایں ویلھے تائیں سوائے لوک سانجھ دے (کوئی بی ہے تاں میڈی معلومات اچ کئے نیں ) ہر سرائیکی پارٹی غیر پارلیمانی سیاست دی قائل ہے، یا ہک ادھ اپنی واضح پوزیشن نہ ہونون دے باوجود الیکشن کیتے تیار ہن۔ اے وی بغیر اگوال دی سنجیدہ پالیسی دے ، انڑ جانڑی ،ہٹ دھرمی، بے فائدہ تے ہتھوں خسارے دا عمل ہے۔ اللہ امان ڈیوے اے کوئی شک شبہے والی گالھ وی نئیں، ہر نویں پرانی جماعت اپنی طرفوں خلوص نال کم کریندی پئی اے۔ کجھ نہ کجھ ودھارا ضرور تھیندا پئے۔لیکن سیاست وچ ہر کہیں دا ہر عمل کامل اکمل نئیں ہوندا، البتہ جتھاں زیادہ فائدہ، پاور، شعور تے بہتری نظر آوے، اوں فیصلے،نظریے، نتیجے،عمل،شخص،رہنما تے پارٹی دی ٹیک گھنیندی اے۔ تے نقصان والی جاہ تے وپار کوں چھوڑ ڈویندے ۔ بندہ بھانویں کلہا ہووے،یا جماعت نال پندھ تے ویلھے نال سکھدے ۔
پالیسی دے اصول آئیندہ دا لائحہ عمل ہوندن، اے پارٹی دا وژن تے شعور واضح کریندن۔ اے کوئی الہامی تے عدالتی قانون نئیں ہوندے۔ پالیسی دے اصول لچکدار ہوندن، تے انھیں کوں کوئی ابدی حیثیت حاصل نئیں ہوندی، وقت تے حالات دے نال اے بدلدے رہ ویندن، انھیں دی مدد نال پارٹی تے ملک دے سیاسی مقاصد تے معاملات کوں اسانی نال سمجھ سگیندے۔ اے اپنے ورکرز، سٹوڈنٹس تے آنونڑ والی نسلیں دی رہنمائی کریندن ۔زبان دا کم از کم اپنے خطے/مجوزہ صوبے وچ جتلے تائیں بولنڑ دے نال لکھنڑ دا مکمل طریقہ کار رائج نہ ہووے اتلے تائیں ادھوری گالھ کوں چمبڑئے راہسوں ، شاہریں (nation) وچ تحریری زبان تے سیاسی قومی شعور کوں ہیٹھ ( grand roots ) تائیں پچانونڑ کیتے ہوائی قلعیں توں نکلنڑاں پوسی تے کجھ پولیٹیکل اصول اپناونے پوسن۔ پاکستان سمیت دنیا دے اکثر ملکیں دے آئین وچ وی پالیسی دے اصول شامل ہن۔
