سرائیکی تحریک دی ہک لنڈی پرکھ اتیں کجھ اڄوکے سوال ۔۔۔ شاکا سانگھڑی

سرائیکی تحریک دی ہک لنڈی پرکھ اتیں کجھ اڄوکے سوال

شاکا سانگھڑی

سرائیکی تحریک دے ترائے موٹے دور بݨدن جنہیں دی ونڈ کجھ اینویں ہے

1۔ لینگوئسٹک آئیڈینٹٹی (1960-1980): اے دور انج ٻولی دی سنڄاݨ، اونکوں ہک نویکلا ناں ݙیوݨ، کیونٹی لیول اتیں لینگوئیج پلاننگ (سکرپٹ بݨاوݨ، قاعدے چھاپݨ، رسالے تیں کتاباں چھاپݨ، لکھݨ دا سٹینڈرڈ تے ڈکشن بݨاوݨ) دا اَہر۔ ایں دور وچ مڈل کلاس دا ہکا قدرے نکا جیہاں گروہ سرائیکی ٻولی دی ایں تحریک دا مہاندرا ریہہ ڳئے۔ بنگالی نیشنلزم، بہاولپور ریاست دا پنجاب وچ ضم تھیوݨ تے سندھی لینگوئیج نیشنلزم دے گھیرے وچ انج سرائیکی ٻولی دی اے سرت سنڄاݨ ابھری۔ ایں دور وچ 1970 دا دور، خاص کرذوالفقار علی بھٹو دی حکومت دا عرصہ، سبھ توں وَدھیک پھل دار ہئی۔ ایں دور وچ سکرپٹ تے ناں سانگے سانجھ کرݨ، سرائیکی ریڈیو پروگرامیں دا تھیوݨ تے 1975 وچ سرائیکی ادبی کانفرنس ایں ودھارے دیاں نشانیاں ہئین۔ ایں دور وچ بہاولپور صوبہ محاذ دی سیاسی تحریک دا اُبھرݨ ٻُݙݨ تے بہاولپور ریاست دی سرائیکی سنڄاݨ نال جُڑت۔ ایں دور دے کئی وݙے کردار تے مہاندرے ریہہ ڳئین۔ ریاض انور، مَہر عبدلحق، حسݨ حیدراݨی، مِیر حسان الدین، ریاض ہاشمی، سیٹھ عبیدالرحمان، عمر کمال خان، اسلم رسولپوری، اسماعیل احمداݨی تے اینجھے ٻئے کئی مہاندرے ایکٹو ریہہ ڳئین۔

2۔ کلچرل نیشنلزم (1980-2002): ایں دور وچ سرائیکیں اپݨے اَنج کلچر تے اوندی بݨیاد اتیں انج قوم دی سنڄاݨ ہتھیکی کیتی۔ ایں دور دی خاص ڳالھ ضیاالحق دا مارشل لاء، ذاولفقار علی بھٹو دی پھاہی، افغان جہاد تے امریکی ایمپائر دی فرنٹ لائن سٹیٹ بݨن کنیں گھن ریاست تے سوسائٹی کوں مذہبی بݨیاد پرستی دو گھن ونڄݨ ہک وݙا بیک گراؤنڈ بݨدے۔ضیا دی موت پچھوں لولی لنگڑی ڈیموکریٹک ٹرانزیشن دا آوݨ، نواز شریف تے آئی جے آئی دے جھنڈے تلے اینٹی۔ڈیموکریسی دا ودھارا تے وت چھیکڑ وچ مشرف دے ہتھوں ایں دور دا مکیوا ایں دور دے کجھ وݙے وٹاندرے ریہے۔ ایں دور وچ سرائیکی جوت جڳائی رکھݨ وچ اوں ویلھے دے لیفٹ، پروگریسو، ڈیموکریٹ پارٹیں نال جڑے سیاسی کارکنیں دا وݙا کردار ہے۔ سرائیکی صوبہ محاذ تاں بݨے پر نہ اے کوئی وݙی تحریک چلا سڳے تے نہ ای ایندے لیڈریں کوں الیکش وچ کامیابی ملی ہے۔ 1988 دے الیکشن وچ سئیں تاج لنگاہ کوں کل ݙو سو دے لگ بھڳ ووٹ ملن۔

ایں دور وچ میلیں ٹھیلیں، مشاعریں تے موسیقی دے کٹھ سانگے سرائیکی سنڄاݨ کوں ہیٹھوں لوکیں تائیں کھنڈاوݨ دا ودھ اَہر تھیا۔ ایندے نال سرائیکی شاعری تے لٹریچر وچ ودھارا تھیا۔ سرائیکی سٹوڈنٹس دی سلہاڑ سرائیکی شاگرد سانجھ دا پورے وسیب دے ایجوکیشن دے اداریں وچ ٹھہیجݨ وی ہک قابل ذکر ڳالھ ہئی۔ ایں دور دی ہک وݙی کامیابی پیپلز پارٹی دے دور وچ اسلامیہ یونیورسٹی وچ سرائیکی ڈیپارٹمنٹ دا بݨن تے بہاالدین یونیورسٹی کیتے اینجھے ای ڈیپارٹمنٹ دی منظوری شامل ہئین۔

اے ہک ٻہوں نراش تے بے وَسی دا دور ہئی۔ ایندے وچ جتھاں پورا سرائیکی وسیب ہک اوکھ وچ ہئی تاں سرائیکی وسیب دے روایتی ایلیٹ کلاس وا وی ہولیں ہولیں پاور پالیٹیکس وچ اپݨا حصہ بخرہ سکڑدا ڳیا۔ اَپر پنجاب کنیں نواز شریف تے وت مسلم لیگ (ن) دا اڳوں آوݨ اوندی ہک نشانی ہئی۔ جنرل مشرف دے اقتدار وچ آوݨ نال پنجابی لیڈرشپ پچھوں لڳی ڳئی جیندے نال سرائیکیں کیتے کجھ سیاسی گنجائش نکلی۔

پولیٹیکل نیشنلزم (2002 کنیں اڄاں تائیں ): سرائیکی پولیٹیکل نیشنلزم دی باقاعدہ ابتدا پونم دے ٹھہیجݨ نال تھیندی ہے۔ پاکستان دے مظلوم قومیں (بلوچیں، سندھیں، پختونیں) دی پاسیوں سرائیکی کوں ہک انج پنجویں قومی اکائی منݨ نال سرائیکی پالیٹیکس کوں ودھارا ملے۔ پونم دے پلیٹ فارم کنیں سرائیکیں ٻنہیں قومیں دی نیشلسٹ لیڈرشپ نال ڳانڈھے جوڑے۔ اے ہک وݙا عام گمان ہے جو پونم دے ٹھہیجݨ تے سرائیکی کوں پنجویں قومی اکائی منݨ پچھوں جنرل مشرف دی پنجاب کوں ہیݨا تے کلہا کرݨ دی سیاسی مجبوری دا وی کئی عمل دخل ہئی۔

سرائیکیں پونم دے پلیٹ فارم کوں ٻہوں چنڳے ڈھنگ نال نہ وَرتیا۔ ہک تاں سرائیکی نیشلسٹ لیڈریں دے آپت دے جھیڑے چلدے ریہے۔ حمید اصغر شاہین دی تاج لنگاہ نال نہی ٹھہندی تے اینویں ای ٻنہیں دی حالت ہئی۔ پونم دے نیشلسٹ لیڈر اوں ویلھے اے۔آر۔ڈی دے پلیٹ فارم کنیں دی چلدڑ ڈیموکریٹک موومنٹ کنیں انج پنج ریہے (جیندے کارݨ جنرل مشرف نال ڳٹھ جوڑ پاسیوں اشارہ تھیندا ہئی)۔ اڳوں ونڄ کنیں پونم ہولیں ہولیں ترٹدی ڳئی تے کوئٹہ دے ہک اجلاس وچ حمید اصغر شاہین ہک پریس کانفرنس کیتی تے پونم کنیں نکلݨ تے کالا باغ ڈیم دی حمایت دا اعلان کر ݙتا۔

پولیٹیکل نیشنلزم دے ایں پونم آلے دور وچ سرائیکی نیشلسٹ لیڈرز ٻہوں بری طرانح ناکام ریہے تے کوئی وݙی ہل چل وی نہ مچا سڳے۔ اینویں لڳے نہ انہیں کولہوں کوئی وژن ہے، نہ کوئی وسائل تے سٹریٹجی۔ چھیکڑ وچ پونم دیاکثریت لیڈرشپ لندن وچ نواز شریف دی چھتری تلے اے۔پی۔ڈی۔ایم وچ ٻیٹھی ہئی (جیندے وچ تاج لنگاہ وی شامل ہئی)۔

سرائیکی پولیٹیکل نیشنلزم دا ݙوجھا دور بے نظیر بھٹو دا قتل تے اوندے پچھوں پیپلز پارٹی دی پاسیوں سید یوسف رضا گیلانی دے وزیر اعظم بݨن نال شروع تھیندے۔ ایں دور دی وݙی ڳالھ اٹھارہویں ترمیم دا پاس تھیوݨ ہئی۔ ایندے پچھوں سرائیکی صوبہ کیتے سوبھ دیاں ڳالھیں پنجاب دی ونڈ کیتے صوبائی تے قومی اسمبلی دیاں قرارداداں، ننویں صوبہ کیتے پارلیمانی کمیشن دا ٹھہیجݨ تے اوندی رپورٹ تے سینیٹ کنیں پنجاب دی ونڈ تے ننویں صوبہ دا سینیٹ کنیں آئینی بل پاس تھیوݨ ہئین۔ ایں پروسس وچ تاج لنگاہ تے اکبر انصاری جہیں نیشلسٹ لیڈریں دا کردار ٻہوں پازیٹو تے تعریف دے قابل ریہے۔

2013 دے الیکشن پچھوں سرائیکی صوبہ دا سوال ہک واری وت ٻہوں پچھوں لڳا ڳیا۔ سرائیکی وسیب دا الیکشن مینڈیٹ اوندے الیکٹیبلز دے ہتھوں چوری تھیا تے مسلم لیگ نواز دی حکومت اوندے اتیں مٹی پا ݙتی۔ 2018 دے الیکشن کنیں کجھ مدت پیلھوں ملتان دے جلسے وچ آصف علی زرداری تے بلاول بھٹو دا آوݨ تے پیپلز پارٹی دی پاسیوں سرائیکی صوبہ دا سوال چاوݨ نال ہک واری صوبہ دے حوالے نال ہل چل مچی۔ سرائیکی وسیب دے الیکٹیبلز کوں وت ہک ٹوکری وچ پا کنیں پیلھوں جنوبی پنجاب صوبہ محاذ تے وت پی۔ٹی۔آئی دی جھولی سٹ ݙتا ڳیا۔ ایں پروسس دی چنڳی ڳالھ سرائیکی صوبہ دی ڈیمانڈ دا الیکشن وچ مین سٹریم تھیوݨ ہئی۔ پی۔ٹی۔آئی تے پیپلز پارٹی پاسیوں صوبہ کوں اپݨے اپݨے الیکشن مینی۔فیسٹو وچ شامل کرݨ ہئی۔ سرائیکی وسیب دا الیکشن الیکٹیبلز ہتھوں ایں واری وی چوری تھیا پر اے سارا اَڄایا نہ ڳیا۔ سرائیکی وسیب دے پلو سو ݙینہہ وچ ترائے ڈویشن دا ننواں صوبہ ٹھہاوݨ دا کوڑا کچا وعدہ آیا۔ایں وعدے کوں پورا نہی تھیوݨا تے ایندے بدلے جبوبی پنجاب دے ناں نال ہک انج انتظامی سیکریٹریٹ دا اَہر اڳوں آیا۔

سرائیکیں پونم دے پلیٹ فارم کوں ٻہوں چنڳے ڈھنگ نال نہ وَرتیا۔ ہک تاں سرائیکی نیشلسٹ لیڈریں دے آپت دے جھیڑے چلدے ریہے۔ حمید اصغر شاہین دی تاج لنگاہ نال نہی ٹھہندی تے اینویں ای ٻنہیں دی حالت ہئی۔ پونم دے نیشلسٹ لیڈر اوں ویلھے اے۔آر۔ڈی دے پلیٹ فارم کنیں دی چلدڑ ڈیموکریٹک موومنٹ کنیں انج پنج ریہے (جیندے کارݨ جنرل مشرف نال ڳٹھ جوڑ پاسیوں اشارہ تھیندا ہئی)۔ اڳوں ونڄ کنیں پونم ہولیں ہولیں ترٹدی ڳئی تے کوئٹہ دے ہک اجلاس وچ حمید اصغر شاہین ہک پریس کانفرنس کیتی تے پونم کنیں نکلݨ تے کالا باغ ڈیم دی حمایت دا اعلان کر ݙتا۔

پولیٹیکل نیشنلزم دے ایں پونم آلے دور وچ سرائیکی نیشلسٹ لیڈرز ٻہوں بری طرانح ناکام ریہے تے کوئی وݙی ہل چل وی نہ مچا سڳے۔ اینویں لڳے نہ انہیں کولہوں کوئی وژن ہے، نہ کوئی وسائل تے سٹریٹجی۔ چھیکڑ وچ پونم دیاکثریت لیڈرشپ لندن وچ نواز شریف دی چھتری تلے اے۔پی۔ڈی۔ایم وچ ٻیٹھی ہئی (جیندے وچ تاج لنگاہ وی شامل ہئی)۔

سرائیکی پولیٹیکل نیشنلزم دا ݙوجھا دور بے نظیر بھٹو دا قتل تے اوندے پچھوں پیپلز پارٹی دی پاسیوں سید یوسف رضا گیلانی دے وزیر اعظم بݨن نال شروع تھیندے۔ ایں دور دی وݙی ڳالھ اٹھارہویں ترمیم دا پاس تھیوݨ ہئی۔ ایندے پچھوں سرائیکی صوبہ کیتے سوبھ دیاں ڳالھیں پنجاب دی ونڈ کیتے صوبائی تے قومی اسمبلی دیاں قرارداداں، ننویں صوبہ کیتے پارلیمانی کمیشن دا ٹھہیجݨ تے اوندی رپورٹ تے سینیٹ کنیں پنجاب دی ونڈ تے ننویں صوبہ دا سینیٹ کنیں آئینی بل پاس تھیوݨ ہئین۔ ایں پروسس وچ تاج لنگاہ تے اکبر انصاری جہیں نیشلسٹ لیڈریں دا کردار ٻہوں پازیٹو تے تعریف دے قابل ریہے۔

2013 دے الیکشن پچھوں سرائیکی صوبہ دا سوال ہک واری وت ٻہوں پچھوں لڳا ڳیا۔ سرائیکی وسیب دا الیکشن مینڈیٹ اوندے الیکٹیبلز دے ہتھوں چوری تھیا تے مسلم لیگ نواز دی حکومت اوندے اتیں مٹی پا ݙتی۔ 2018 دے الیکشن کنیں کجھ مدت پیلھوں ملتان دے جلسے وچ آصف علی زرداری تے بلاول بھٹو دا آوݨ تے پیپلز پارٹی دی پاسیوں سرائیکی صوبہ دا سوال چاوݨ نال ہک واری صوبہ دے حوالے نال ہل چل مچی۔ سرائیکی وسیب دے الیکٹیبلز کوں وت ہک ٹوکری وچ پا کنیں پیلھوں جنوبی پنجاب صوبہ محاذ تے وت پی۔ٹی۔آئی دی جھولی سٹ ݙتا ڳیا۔ ایں پروسس دی چنڳی ڳالھ سرائیکی صوبہ دی ڈیمانڈ دا الیکشن وچ مین سٹریم تھیوݨ ہئی۔ پی۔ٹی۔آئی تے پیپلز پارٹی پاسیوں صوبہ کوں اپݨے اپݨے الیکشن مینی۔فیسٹو وچ شامل کرݨ ہئی۔ سرائیکی وسیب دا الیکشن الیکٹیبلز ہتھوں ایں واری وی چوری تھیا پر اے سارا اَڄایا نہ ڳیا۔ سرائیکی وسیب دے پلو سو ݙینہہ وچ ترائے ڈویشن دا ننواں صوبہ ٹھہاوݨ دا کوڑا کچا وعدہ آیا۔ایں وعدے کوں پورا نہی تھیوݨا تے ایندے بدلے جبوبی پنجاب دے ناں نال ہک انج انتظامی سیکریٹریٹ دا اَہر اڳوں آیا۔

کجھ اڳونہے سوال

1۔ قوم پرستی دی بند ڳلی یا مین سٹریم ڈیموکریٹک پالیٹکس: سرائیکیں کیتے اے طے کرݨے جو انہیں کوئی قوم پرستی دی سیاست دی بند ڳلی وچ پھسݨے یا مین سٹریم ڈیموکریٹک پالیٹیکس نال جڑ کنیں ٻنہیں قومیں دی امداد نال پارلیمنٹ وچ اپݨی سٹرگل کوں گھن ونڄݨے۔ ایں سوال دا جواب ٻہوں نشابر ہے۔ ہر بندہ جیڑھا زمینی حقائق تے ابجیکٹو رئیلٹی کوں سمجھدے، او اے اندازہ کر سڳدے جو سرائیکی پولیٹیکل نیشنلزم ٻہوں ڈھلا ہے۔ ایندی بݨیاد اتیں اڄاں کئی الیکشن نئیں جیتا ونڄ سڳدا۔ سرائیکیں دی کئی تکڑی نیشلسٹ پولیٹیکل پارٹی وی نئیں۔ جیڑھے چھوٹے چھوٹے نیشلسٹ گروہ ہن، انہیں کولہوں نہ کوئی کیڈر ہے، نہ ریسورسز ہن تے نہ کوئی اینجھا پروگرام جیندے نال او سرائیکی وسیب دے لوکیں کوں وݙے پیمانے اتیں موبلائز کر سڳن۔ پاکستان دے ٻنہیں نیشلسٹ لیڈریں وانگ او یا تاں ریاستی گودیں دے دم چھلے ودھ ہن۔ انہیں دا کیڈر کنفیوز وی ہے تے رائٹ ونگ دے نظریات کنیں ودھ متاثر ہے۔

ایں ساری صورتحال وچ سرائیکیں کوں مین سٹریم ڈیموکریٹک پالیٹکس دی راہ ای گھنݨی ہے۔ اوں راہ کیڑھی پارٹی نال ودھیک جڑت کر کنیں اڳوں ودھݨے، اے ہک وݙا سوال ہے۔

2۔ الیکشن کنیں پیلھوں صوبہ کیتے تحریک: اتلے سوال دا جواب ہیٹھلے سوال نال ودھ جڑیا ہوئے۔ پولیٹیکل نیشنلزم دی ہسٹری ݙسیندی ہے جو کوئی وی نیشلسٹ سٹرگل ہووے، او اپݨی عملی راہ کہیں تحریکی تجربے وچوں گذر کنیں بݨیدی ہے۔ سرائیکی پولیٹیکل نیشنلزم اپݨے ٻلپݨ وچ ہے، وسائل متوں ہے، ایندی ریت کمزور ہے، ایں کیتے اتھاں کہیں ماڑی مندی سیاسی تحریک دا کئی تجربہ نئیں۔ جے الیکشن کنیں پیلھوں کوئی اینجھی تحریک چلدی ہے تاں ٹھیک جتاں ودھ امکان ایہو ہے جو الیکٹیبلز دے پراݨے فارمولے موجب ہک واری وت سرائیکی چھڑا ہک کارڈ ہوسی جینکوں ریاستی گودے کہیں تلی واٹویں راہیں اپݨی مرضی نال ٻہوں سوکھے ڈھنگ وچ ورتیسن۔

پولیٹیکل نیشنلزم اپݨی جون کہیں سیاسی تحریک دے تجربے وچوں ای وٹا سڳدے۔ کیا سرائیکی نیشنلزم ایں مرحلے دو کݙاھیں ویسی؟ آواز چاوݨ تے موبلائزیشن داں کیا شکلاں ہوسن؟ ایندے کیتے کوئی تیاری، وسائل؟ اے سبھے سوال اپݨا جواب منگدن۔

3. ہک پوائنٹ ایجنڈہ (مِنی۔مَم کنسیَنس): نیشنلزم دے تحت کوئی سیاسی تحریک اوں ویلھے چلدی ہے جݙاں اوندے وچ شامل انجو انج گروہ کوئی ہک پوائنٹ ایجنڈہ کوں گھن کنیں کٹھے تھیندن تے اڳوں وَدھدن۔ ایندے کیتے لمبا چوڑا ڈسکورس چاہیدا ہوندے۔ کیا سرائیکی کہیں اینجھے ہک پوائنٹ ایجنڈے نال اتفاق کر سڳدن۔ سرائیکیں کوں صوبہ ڈیمانڈ وچ ونڈݨ کیتے کئی فیکٹرز ہن جیویں جو ناں کنیں جغرافیہ تے حدود دا مسئلہ۔ ہک پوائنٹ ایجنڈہ چھڑا ہکو تھی سڳدے تے او اے ڈیمانڈ جو پارلیمنٹ وچ ننویں صوبہ دا بل پیش تھیوے تے اوندے اتیں پوری کھل کنیں بحث تھیوے۔ جیویں تاج لنگاہ اپݨے چھیکڑی ویلھے آکھا جو انہیں مسائل دا حل پارلیمنٹ کڈھݨے تے اونکوں کڈھݨ ݙیو۔ سرائیکی تحریک دا ہکو ایجنڈہ پوائنٹ ہووے جو سرائیکی صوبہ دی بحث کیتے پارلیمنٹ دے در دروازے کھولے ونڄن۔ سرائیکی گروہ تے مین سٹریم پارٹیں دے سرائیکی کارکن ایں ہک پوائنٹ اتیں راضی تھی الیکشن کنیں پیلھوں انہیں اڳلے ݙو سالیں وچ کوئی تحریک چلا سڳسن؟ اے ملین ڈالر دا سوال ہے۔