کوّی، کویتا، کلچر اتیں قومیت ... امجد نزیر

 

کوّی، کویتا، کلچر اتیں قومیت

امجد نزیر ۔ 15 مئی 2021

گُزشتہ ݙُو ترائے ہفتئیں اِچ سوشل میڈیا تے اے بحث چِھڑی رہ ڳئی ہے جو کیا شاعریں دا قومی شناخت دی تشکیل یا تحریک اِچ کوئی کردار ھوندے یا نہی ھوندا ؟ اے سوال ھِک سنجیدہ ڳول پرچول یا پہلوُ شناسی دا مُتقاضی ہے ۔

پیلہی ڳالھ اِے ھے جو اگر کہیں سماجی گروہ دی وکھری سنڄاݨ اُوندی وکھری زبان تے کھڑی ھووے، اتیں زبان کہیں تہذیب وّ ثقافت (ماضی بشمول حال) دا استعارا ھووے اور شاعر اُوں زبان دے طاقتور ترین اظہار تے قدرت رکھدا ھووّے، وَسوں وسیب دا جغرافیہ، ماحول، درخت، درٻھ، پکھی زناور، دریا دمان، بندے حیاتی دی سُونہہ سنڄاݨ دا ساہ سَواد گِھدی ودا ھووٓے تاں نثری اِظہار دی کہیں شکل (ناول، افسانے، مضمون) یا تقریرگری دی لَٹھ بازی کنوں سینکڑاں بلکہ ھزاراں سال پہلے صرف شاعری ہئی ـ کوّیتا ایہو جہیں صِنف ہوندی اے یا کوّی ایہوجِہاں کردار ہوندے جہڑا زبان یا ٻولی کوں زندہ تابندہ رکھی کھڑا ھوندے ۔ اتیں نظری طور تے اگر سنڄاݨ ٻولی دے دُھرے تیں ٹِکی کھڑی ھے تاں وَت سنڄاݨ یا قومی سنڄاݨ کوں وی صِرف شاعر ہی حیاتی بخشی کھڑا ھوندے. ـ

دُنیا اِچ کئی زباناں ایہو جہاں ہن جہڑیاں مَر مُک ستئین پَراُِنہاں دی راہندی سَہندی شاعری اِنہاں ٻولیاں دا ساہ چَلیندی کھڑی اے ۔ کُیوں جو آپݨے ردیف قافیے تے رَو رِدم اِچ بند پابند ٻولی اسانی نال وٹیڄ نہیں سڳدی بلکہ نمونہ بطور 'پریزروّ' تھی ویندی اے ۔ مثلا" اسرائیل مُوئی مُکی عِبرانی ٻولی کُوں صحائف اَتیں شاعری دے قَقنَس تے ولا کھڑا کر ݙِتے یا اساݙی آپݨی ہمسئی سنسکرت اَڄ دے ہندوستان اِچ ٻول چال دی زبان کائینی، ایندا وجود صرف وَیدیں، کُجھ بَھجنیں تے اَشلوُکیں تے باقی ھے اَتے بھجن، وید، اَشلوُک شاعری دی ہک ونکی وانگُر ہن ۔ افریقہ دے کئی قبائلی زبانا سرف شاری اچ باقی ہِن ـ وغیرہ وغیرہ ۔

یانی شاعر آپݨی قادر الکلامی دے باعث نہ صِرف کوئی ٻولی یا زبان تخلیقی یا بدعتی انداز اِچ اِستمال کریندن بلکہ اُوندے اَندر نوٓیں نوّیں اَکھر شَبد، اِظہار مُحاورے یا روز مرہ دا اضافہ کرکے ہِکی ٻولی کوں مُسلسل ولا ولا تخلیق کریندے رہ ویندن تاکہ او نوُیاں نوّیاں ڳالہیں کرݨ (تغزل یا تاثر) دے قابل بݨ سڳے ۔ آسو پاسو اڑوس پڑوس دے لوظ اکھاݨ چاء اپݨا کے شاعر اِیویں استمال کریندِن جو ٻہوں تھولے وقت اِچ او سارے اَکھر ایں ٻولی دا تَل وطنی حصہ جُسہ بݨ ویندن ۔

ہرزبان آلی کار سرائیکی وی کئی زبانیں دا مرکب ھے جیندے وچ ایندا اپݨا وݙا ذخیرہ تے صَوتاں، ایندے آپݨے یونیک 'لیکسیکان' دے علاوہ چوندے چوندے ہِندی، فارسی، عربی، اردو، سنسکرت، پالی، بلوچی، پشتو، پنجابی، سندھی وغیرہ وغیرہ دے اَکھر شبد عام شامل ہِن ۔کہیں زبان اِچ عام آدمی، عورتیں یا تاجر مُسافر دے علاوہ وݙا کمال شاعراں دا وی ھوندے جو او ماء پیو تے وسیب کنوں وصُول شدہ (ریسیوڈ) ٻولی دے نال نال قصد"، ضرورتا" رعایتا" یا بے خیالی اچ سرا ئیکی زبان (یاکہیں وی زبان جیندے اچ او کویتائیں لِکھدن) بݨیدے ٹُریندے وی رہ ڳَین ۔ لٰہٰزا شناختی تحریک ترویج اِچ اِنہاں دا 'فنڈامینٹل کانٹریبیوشن' نظر انداز نہی کیتا ونڄ سگدا ۔ سندھی اَساݙے وفاق دی مضبوط ترین قومی اکائی تیں سنڄاݨ دی تحریک دے بانی مَبانی ہِن، اَتے سندھی لوک شاہ لطیف کنوں شیخ ایاز تائیں شاعراں تے شاعری کو سِندھ تے سندھی زبان دا سَت ستون سمجھیندن ۔

یادش بخیر ۔ 1930 دی گول میز کانفرنس (لندن) اچ علامہ اقبال کوں وی مدعُوع کیتا ڳیا ۔ ساری کانفرنس اچ اوں صیب ہِک اکھر وی نہ الوّایا ۔ جہڑ ویلے ݙو جھی کانفرنس 1931 اچ ستری ڳئی تاں اقبال کوں دعوت نامہ بھڄݨ کنوں پہلے کہیں وائسرائے یا اوندے ڈپٹی کُوں آکھیا جو علامہ صیب کوں سݙݨ بے سُود اے جو او پچھلی سڄی کانفرنس اِچ دَم سادھ چُپ چاپ ٻیٹھا رہ ڳیا ھا ۔ وائسراے یا اوندے ڈپٹی وَلدا ݙتا جو"علامہ دے بُت اِچ مسلماناں دی دِل دھڑکدی اے، او مسلمانیں دی سیاسی وجزباتی اُمنگیں دا ترجمان اے، آَلاوے یا چپ سادھ ٻہوے اُوندی ذات بذاتِ خود ہک نمائندگی ھے" ۔ گویا خموشی وی علامہ دی قوتِ گویائی (یانی شاعری) دا دَبدبہ ہائی. ـ

خیر ہݨ اساں ایں بحث دی ݙوجھی پَرت کُھلیندے ھیں جو کیا شاعر کہں قومی تحریک اچ کوئی سیاسی کردار ادا کر سڳدے؟۔ ایندا جواب "ھا" تے "ناں" ݙوہیں اچ ھے ۔ "ھا" کنوں مراد اے ھے جو سیاسی شعور رکھݨ آلا ہر شاعرخاص خاص سیاسی جذباتی تحریکی موبلائزیشن کوں انتہائی طاقتور نعرے مِصرے ݙے کے مہمیز کر سڳدے یا ایڑی لا سڳدے ۔ لوکاں کوں مُتحَسس، مُجتمع، مُتحرک یا مُشتعل کر سڳدے جیویں اے کردار خواجہ فرید، عاشق بزدار، اشولال، رفعت، اقبال سوکڑی یا عزیز شاھد یا ٻئے کئی شاعراں سرائیکی اِچ ادا کیتے ۔ اردو اچ ایہو کردار اقبال، ظفرعلیخان، حسرت موھانی، فیض، جوش، فراز، حبیب جالب وغیرہ ادا کیتے ۔

لیکن اکثر اوقات اکثراء شاعراں واسطے اے ممکن نہیں ہوندا یا اُنہاں دا قلب خَمیر ایہو جہاں نہیں ھوندا جو او انتہائی پیچیدہ، اَفادی اتے کئی جِہتی سیاسی دھارے دا رُخ مُتعیّن کر سڳِن ایں میدان اِچ بہ لفظِ سادہ روز نوٓیں دُشمن پیدا تھیندن تے روز دوستاں کوں دوبارا اعتماد اچ گِھنڑاں پوندے ۔ تمام نہیں مگر اکثر کوٓی تاریخی سیاسی اسباب، پس منظر، پیش منظر تے شعور کنوں وی نا بلد ھوندِن ۔ ہِیں واسطے بطور لیڈر یا حکمران (بہادر شاہ ظفر کنوں واجپائی تک) ناکام رہ ویندن ۔ سیاسی ٹیکٹیکس یا سٹریٹجی بݨاوݨ یا وٹاوݨ یا کوڑ سچ نال کٹھے نبھاوݨ وی اُنہاں دے وَس دا روڳ نہیں ھو ندا ۔ عمومی طور تے اچھے سیاستدان دے جزبات عقل تے عملیت دے تابع ھوندن جبکہ اچھے شاعر دی عقل جزبات تے نفسی کیفیات دی تابع ھوندی اے ، ورنہ او شاعری نہی کر سڳدا ۔ شاعر آپݨی تخلیق تنہائی اِچ کرکے عوام کنوں دادوتحسین دا مُتمنی ھوندے اَتے سیاستدان عوامی تقریراں اچ ای خاص زاویاں اشاریاں یا خطرات دا خیال رکھدے ۔ مزاکرات یا مشاورت دی میز تے ٻہہ معاملات طے کریندے، ݙے گِھن کریندے، ٻانہہ مرڑیندے دے یا سمجھوتے کریندے ۔ اُوندا عملی تے مفاداتی ھووݨ اُوندی مجبوری ھے جو عوام دے عمل، اِحساس، تے ردعمل، حمایت یا مخالفت کوں وی اَکھ اچ رکھدے ۔ اُوندی عزت وی ݙاڈھی تھیندی ھے (جان نثار بے شمار) تے او سرِِ بازار رسوّا تھیوݨ کیتے (ھائے ھائے) کیتے وی ظاہر یا بباطِن تیار راہندے یا اوکوں راہوݨا چاہیدا ھے وگرنہ او جرنیل یا بادشاہ تھے سڳدے سیاستدان نہی تھی سڳدا ۔ سیاستدان دی ہݙی سخت ہوندی اے تے شاعر رٻڑ دا پُتلا ـ لہٰذا شاعر تے سیاستدان نال نال تُر تاں سڳدن پر اِک مِک نہیں تھے سڳدے ۔ ݙوھاں کوں آپݨا آپݨاحاضر تے پوٹینشل کردار سمجھݨا چاھیدا ھے تاکہ منزل مارݨ آسان تھیوے ۔

تاہم سیاستدان یا سیاسی تجزیہ کار، صلاح کار، مشیر وزیر، سٹریٹیڄسٹ یا اڳواݨ سوجھواݨ کوں ہر دلعزیزیا مقبولِ و معروف شاعراں دی کُھلےعام تضحیک، توحین یا بونا گَری کنوں باز راہوݨا چاہیدا اے کیونکہ او عوامی جزبات کوں غیرمعمولی، تے غیر عوامی انداز اِچ ریشمی یا فولادی زبان اِچ بیان کرݨ دا ہنر ڄاݨدے تے ایسا کلام اعتراض قومی سنڄاݨ یا تحریک واسطے ' کاونٹر پروڈکٹو" تھی سڳدے.

ـ