نماݨتا ۔ بھگتی۔ مرشدی ۔۔۔۔ اتہاس دے سوجھلے وچ (مشتاق گاݙی)

نماݨتا ۔ بھگتی۔ مرشدی ۔۔۔۔ اتہاس دے سوجھلے وچ

مشتاق گاݙ ی

ستویں صدی عیسوی وچ ٻُدھ مت کوں اپݨی سموری نماݨتا سودھا ہند سندھ کنیں تقریبا نکالا مل چُکیا ہئی۔ گُپتا ایمپائر دے ودھارے پچھوں ٻُدھ مت دی چھیکڑی پناہ گاہ گندھارا ہئی جیڑھا پچھلے کئی صدیں کنیں ٻاہرلے دھاڑیلیں (ایرانیں، یونانیں سکاتھئین، پارتھئین، شاکا، کُشان وغیرہ) دی حکومت وچ رہوݨ پاروں، اپݨی سبھو تہذیبی چمک دمک تے آب تاب باوجود، مقامی بندے کیتے ہک اُپرپ دی جاہ بݨ چُکیا ہئی۔ ٻُدھ مت دی ، نماݨتا، اݨ آتما ( نو۔ سیلف) تے حد کنیں ودھی اَہمسا انہیں ٻاہرلیں حکمرانیں کیتے سود مند ہئی۔ ایں کیتے کئی صدیں دی ایں گندھارا سولائزیشن وچ انہیں ٻاہرلے حکمرانیں ٻُدھ مت کوں اپݨی ریاستی پالیسی وچ اُتم رکھیا۔

ٻُدھ مت تے اوندے ٻاہرلے۔ اوپرے حکمرانیں نال ایں سانجھ سٻدھ دا ہک ری ایکشن وادی سندھ وچ شیوا شکتی تے پشو پتی کلٹ دا ودھارا ہئی۔ ایں ننویں رحجان دی کہیں ݙونگھی فلسفیانہ پرکھ پرچول وچ ڳئے مُتوں ایہو آکھݨ دریہے ہوسی جو ایندا وݙا زور "سیلف" ، "ہووݨ" دے اثبات دے نال جُڑی " شکتی ۔ انرجی" کوں تخلیقی شکل ݙیوݨ ہئی۔ شیوا لنگ تے یونی ایں تخلیقی طاقت دی مادی تے علامتی تجسیم ہئین۔ اینویں تنترا تے "کولا کلٹ" دے خفیہ رسومات وچ ماس مچھی کھاوݨ، مادھورا پیوݨ، میتھݨ (جنسی عمل) دا ورتارا ٻاہمݨ دے ݙڈھپ کوں نہ منݨ دا اعلان ہئی۔

وادی سندھ وچ ٻُدھ مت کوں چھیکڑی دھچکا تݙاں لڳا جݙاں اتھوں دے ٻُدھسٹیں حجاج بن یوسف نال خفیہ ملاقاتاں تے معاہدے کر کنیں محمد بن قاسم دی عرب فوج کوں کہیں بھیڑی مُتوں نیرون تے برہمن آباد دے قلعے دیاں چاٻیاں پیش کر ݙتیاں۔ اوں ویلھے تائیں بُدھسٹیں دی اکثریت تجارت پیشہ تھی چُکی ہئی تے عربیں نال سانجھ سُٻدھ وچ او اپݨے وݨج وپار دا ودھارا ݙیہدے ہئیں۔۔ خیر اے وݨج وپار دا ودھارا تاں نہ تھیا تے ٻُدھ مت ہمیش کیتے پورے ہند سندھ وچ مُک سُتا۔

ہر ٻاہرلی ایمپائر وانگوں عربیں تے وت ترکیں تے مغلیں دا مسئلہ ایہو ریہا جو کیویں او ہک اینجھی تہذیبی وݨت کرن جیندے وچ اتھوں دی مقامی لوکیں دی اکثریت کیتے اوپرلے ݙڈھپ تے راج کوں قابل قبول بݨایا ونڄے ایں پاروں اسلامی صوفی ازم ہک ٹک نسخہ ثابت تھیا۔ انہیں اسلامی صوفیں ٻاہرلے راج سمراج کوں قائم دائم رکھݨ کیتے کئی ننواں حکمت عملیاں بݨایاں۔ پیلھی حکمت عملی تاں اے ہئی جو انہیں اینجھے قصے کہاݨیاں گھنڑیاں جیندے وچ اُنہیں دا اتھوں دے شکتا ۔ سِدھ یوگیں نال مقابلے تے وَت انہیں کوں ہراوݨ شامل ہوندا ہئی (اتھاں میں اسماعیلیں کوں کہیں حد تائیں ٻاہروں رکھساں) تُساں ݙاہویں صدی کنیں گھن پندھرویں صدی دے صوفیں دی اکثریت بارے قصے کہاݨیاں پڑھسو تاں اے ڳالھ سوجھل تھی ویسی۔ ٻیا تے ٻیا ساݙے تونسے دے دین پناہ دیاں وی کئی اینجھاں کہاݨیاں ہن جیندے وچ او ہندو شکتا ۔ سدھ یوگی دے مقابلے وچ کُرے تے ٻیڑی ٹھیل ݙیندے۔ ݙوجھا انہیں صوفیں اتھوں دے سبھے مقدس تے روایتی میلے ٹھیلے دے جاہیں اُتے اپݨیاں خانقاہیں تے مقبرے اُسار کنیں اُنہیں کوں خاص مقبوضہ جاہیں ٻݨا ݙتا۔ شیوستان کوں سیہوݨ شریف بݨا عثمان مروندی دا شہباز قلندر تھیوݨ چھڑی ہک مثال نئیں۔ تریجھی حکمت عملی بادشاہ نال ہک اݨ لکھے معاہدے تحت سیاسی تے انتظامی معاملات وچ ہک وݙا عمل دخل گھنݨ شامل ہئی۔ ہک بادشاہ وانگ صوفی دیاں وی " مفتوحات" ہوندیاں ہئین۔

پندھرویں صدی وچ جݙاں اے تہذیبی وݨت پوری تݨیج ڳئی تاں مُرشدی پیری دے ایں کلٹ کوں ہندو ازم دی بھگتی تحریک نال ہک خاص طرانح دی سانجھ سٻدھ ݙتی ڳئی۔ میں اتھاں ساؤتھ انڈیا دی بھگتی دی مثال نئیں ݙیندا پیا۔ میݙی مراد اتھاں نارتھ انڈیا دی کرشنا بھگتی تحریک ہے جئیں " سیوا" دے وچار کوں اُتم بݨایا تے گُجرات، راجستھان تے سرائیکی وسیب دی "بنیا کلاس" ایندی ٻانہہ ٻیل بݨی۔ ایں بنیا کلاس دا مفاد بادشاہیں کنیں ودھ کنیں ودھ تجارتی رعایتاں گھنݨ ہئی تے وت اپݨے ایں منافع وچوں کُجھ حصہ انہیں سوامیں کوں ݙیوݨ ہئی جیڑھے ایں "سیوا کلٹ" دے وݙے وکیل ہائین۔ سیوا دے ایں وچار تے رسم اُتیں ایتلا زور ݙتا ڳیا جو کرشنا دا ݙینہہ وچ اٹھ واری بھوجن تیار کیتا ویندا ہئی۔ دیرہ غازی خان دے اٹھویں گدی دے سوامی انوی سو ستالی دی ونڈ ویلھے جݙاں بالک کرشنا دی مورتی اپݨے نال انڈیا چاتی ویندے ہئین تاں اُنہیں دی ہک لکھی شکایت اے ہئی جو او سفر دوران مہاراج کرشنا دا اٹھ پہریں دا بھوجن تیار نہن کر سڳدے۔ دلچسپ ڳالھ اے ہے جو انہیں بھگتی گروئیں تے صوفیں وچ کئی اینجھا ٹاکرا ودھ نئیں نظردا جیڑھا ساکوں پیلھوں صوفیں تے شکتا ۔۔ سدھ یوگیں وچالے نظردے۔ ݙوھیں بھگتی، مرشدی تے سیوا دے وچاریں وچ ہکو رویہ رکھدے ہئین تے انہیں وچالے کہیں حد تائیں سانجھ سٻدھ وی ہئی۔

شکتا ۔ سدھ یوگیں نال ایہو رویہ برٹش ایمپائر دا وی ریہے۔ برٹش ایمپائر تاں ایں کنیں ودھ " اورنٹئیلزم" دے تحت اتھوں دی سوسائٹی، کلچر تے مذہب دی ہک ننویں اُساری کر ݙتی ہے جیندا ہک وݙا اظہار ہند سندھ دے اڄوکے "کمیونلزم" دے روپ وچ تھیندا پئے۔ چھیکڑی ڳالھ جو اساں نہ بھلوں جو اے میٹافزکس کنیں ٻاہروں میٹریلزم دی تل وطنی ریت کوں "لوکائیت" ای سݙا ویندا ہئی۔ لوک ریت، لوک ریت آہدیں اساں او میٹیرلیسٹ "لوکائیت" کوں بھل ڳئے ہئیں جیندے مکاوݨ دے پچھوں برہمنیت تے ٻدھ مت دی اتہاس وچ اولڑی سانجھ بݨی۔

کئی دوست پُچھ سڳدے جو ایں سبھ کُجھ دے لکھݨ پچھوں کیا ارتھ ہے؟ لُنڈا جواب اے ہے جو اتہاس وچ کلچر تے آئیڈیالوجی ہمیش کہیں "پولیٹیکل لاجک" دے تحت اُسردے تے وٹیندے ریہن۔ ایہو حال کُجھ " مرشدی ۔ بھگتی" دا وی ریہہ ڳئے تے ہے پیا۔

(اے پوسٹ ہک ری۔ ڈکشنسٹ ڈھنگ ڈھالے نال لکھی ڳئی ہے تے چھڑے تاثرات ہن جیڑھے کُجھ لکھتاں پڑھن نال بنڑن۔ اے کئی نویکلا تھیسس نئیں)