چھیویں لَڑی ۔۔۔ اُستاد فداحسین گاݙی ۔۔۔۔۔۔ کھنڈرے پُنڈرے یادیں دے ٹوٹے ݙلاں

اُستاد فدا حسین گاݙی

(کھنڈرے پُنڈرے یادیں دے کُجھ ٹوٹے ݙلاں)

مشتاق گاݙی

ہر کلچر وچ یاری تے سنگت دے آپݨے آپݨے رنگ  روپ تے ڈھنڳ ڈھالے ہوندن۔ کلچر گنگ دے پاݨی وانگ ہکی جاہ نئیں کھڑا رَہندا، ویلھے تے جاہ دے حساب نال وٹیندا ریہے ویندا۔ جیڑھے ویلھے تے جاہ دا جو کلچر ہوندے، اوندے سوجھلے وچ یاری، سنگت، پریم، آدر ماݨ، شرم حیا تے ٻئی ہر کرت کار کوں چنڳے مَندے اَرتھ پوائے ویندن۔ جیویں تے جیڑھے پیرائے وچ اَڄ ذوالفقار علی بھٹو جونئیر دے "کووئیر" ہووݨ کوں ݙٹھا، سمجھیا تے آکھیا ویندا پئے، ایندے وچ اَڄ دے ویلھے دے وچار، جانچ تے احساس دیاں جھالاں ݙٹھیا ونڄ سڳدن۔ اَساں اونکوں جیتلا چنڳا مندا آکھوں پر انہیں وچاریں تے لائف سٹائل کیتے اونکوں آسکر وائلڈ وانگ کال کوٹھڑی نئیں سٹیا ونڄ سڳدا۔ او آسکر وائلڈ جئیں اُنہوویں صدی دے چھیکڑی ݙہاکے امپیریل وکٹورین انگلینڈ دے ساہ تَم کرݨ آلیں ریتیں رسمیں دے خلاف لکھیا تے اَلایا۔ جئیں سقراط وانگ سچ دی سزا وچ زہر دا پیالہ پیتا۔ جئیں اوں ویلھے دی دوغلی "وکٹورین سوسائٹی" دے اَڳوں اے آکھݨ دی جُرات کیتی جو  چھڑا "ہیٹرو سیکشوئیلٹی" مانس دی فطرت نئیں۔ جݙاں اوندے اُتیں "چھوہر بازی" دا جڳ مشہور مقدمہ لندن وچ چلدا پیا ہئی تاں اوں کورٹ وچ قدیم یونان دے کلچر تے فلسفے دے حوالے ݙتے۔ اوں اپݨی کرت کار نال ساکوں اے ݙسایا جو سیکس مانس دی جبلت دا او پُکھ ہے جیندی پاتال وچ لاوے ݙکے لُکے کھڑے ہوندن، جیڑھے نئیں ڄاݨ کݙاں، کیویں تے کیڑھے رنگ روپ تے ڈھنگ ڈھالے وچ آتش فشاں بݨ پَھٹ پوون۔ 

یادیں دے آپݨے رولے بُھلیکے ہوندن۔ میکوں آسکر وائلڈ اِتھاں کیوں یاد آڳئے؟ کوئی وی یاد ہووے اوندا کوئی ناں کوئی حوالہ ساݙے چیتے دے کہیں کونے کُھدرے یا بھورے وچ ہرو بھرو ہوندے۔  اصل وچ آسکر وائلڈ میݙے پیو دے جگری یار سنگتی عزیز جاوید دا او من بھاوݨا لکھاری ہئی جیندے جیل وچوں لکھے خطیں پتریں کوں اوں ٹرانسلیٹ کرݨ دی ترلا کیتی رکھا۔ ایویں ہوندے تے ݙٹھا وی ڳئے جو یاری سنگت وچ ساݙی پسند ناپسند سانجھی تھی ویندی ہے۔ 

لڳدے قصہ کہاݨی وت میں بُھلدا وینداں۔           

جیڑھے ویلھے لطیف خان گاݙی، عزیز جاوید تے میݙے پیو دی تونسے دے ہائی سکول وچ گھاٹی ٻٹ یاری بݨی او تریہہ دے ݙہاکے دا چھیکڑ تے چالیہہ دے ݙہاکے دا پیلھا پارٹ ہوسی۔ اُننہیں وچالے او "فرینڈ شپ" نہی جیندی تعریف وچ قدیم یونان دے سٹائکس تے ایپی کیورئین غرق ہئین۔ اے ہند سندھ دی یاری آپݨا نویکلا روپ رنگ رکھدی ہئی۔ اوں ویلھے یاری لاوݨ توڑ نبھاوݨ پیر فرید دی ݙس ہئی۔ اوں پیر فرید دی ݙس جئیں خدا تے بھگوان کوں چھڑا یار دے روپ وچ ݙٹھا۔   

اُنہیں دی یاری کیا ہوسی، ہر ویلھے دی ہک ٻئے نال ساتھ سنگت ہوسی۔ اُنہیں دا جیرا وچھوڑے دے ملال تے ملݨ دی تانگھ وچ ریہہ ویندا ہوسی۔ ہر ہک آپݨے آپ کوں ݙوجھے دے شیشے وچ ݙیہدا تے سُچیندا ہوسی۔ تریہے دمان دے وسوں دے ماہݨو ہئین۔ تریہے بلا دے پڑھاکو ہئین۔ جذبیں تے احساسیں دے نال نال کتاب تے سوچ وچار دی سانجھ اینجھی یاری دی بݨیاد ہوندی ہے۔

جو ہئی، جیویں ہئی، جینجھا ہئی پر اے سنگت یاری وݙی مُدت چلدی ریہا۔ جݙاں اے تونسے دے ہائی سکول وچ ہوندے ہئیں تاں اوں ویلھے تائیں اُنہیں کٹھے لٹریچر، ہسٹری تے فلاسفی دے سبجیکٹس اُتیں ٻہوں کُجھ پڑھ گیدھا ہئی۔

میݙے پیو میٹرک باد اوں ویلھے تھیوݨ والے جونئیر سینئر دا امتحان پاس کیتا۔ ایں امتحان کیتے اونکوں تونسے کنیں ݙیرہ غازی خان پیریں دا پندھ کرݨا پیا۔ نئیں ڄاݨ ایں پندھ اوندے چیتے اُتے کینجھے چھاپے چھاپن جو ایندی ڳالھ او کݙاھیں ناں کݙاھیں کڈھ ای آندا ہئی۔ ہک تاں اوں ویلھے دا پیریں دا پندھ اڄ دے سفریں کنیں انج انو بھئو (تجربہ) ہئی۔ ایندا اوکھ اپݨی جاہ پر ایندے نال بندے دی آپݨی وسوں تے اوندی گُذراݨ نال ݙونگھی ڄاݨ سُنڄاݨ تے اَݨ مٹ جُڑت بݨدی ہئی۔ تھی سڳدے ایں پندھ نال اوں آپݨے دمان دی وسوں، اوندے وستیں واہڑیں، قصبیں، جھر جنگلیں، ٻنیں ریخیں، پاڑیں نالیں، ذاتیں قومیں کوں ودھ نَجھا تے نویکلی اکھ نال ݙٹھا ہووے۔ دَمان دے سوہݨپ اوندے مَن کوں خوش تے اپݨی وَسوں دی لاچاری اونکوں اوکھا مونجھا کیتا ہووے۔ تھی سَڳدے اوں پندھ وچ کہیں راہ ویندی دے پیریں کنڈا پݙا ہووے جیندی پیڑھ اوندے مَن دی مُندری مُندر گیدھی ہووے۔  کہیں سانولی سلوݨی کھو کھاݙے ٻیٹھی دا نکوہاں کھنگورا بھانویں مَن موہݨی کَھل اوندے کَنیں  سُر سنگیت وڄائے ہوون۔  کہیں اَدھ بھالی، لاتکی دید دا جادو چلیا ہووے۔ اے عمرانہہ ہوندی تاں ایویں ای ہے۔

ایں اَݨ مٹ یاد پچھوں ہک ڳالھ اے وی ہے جو اوں ویلھے گاݙیں دی ہک نکی جہیں وستی دے نینگر چھوہر کیتے ڈیرہ غازی خان شاہر ونڄݨ ہک انوکھا انو بھئو (تجربہ) ہوسی ۔ اے او ڈیرہ غازی خان  نہی جیڑھا کُجھ ݙہاکیں پیلھوں سندھو دی مَݨ اُتیں آباد شاد پُھلیں دا سہرا ہئی۔ جیویں ہمیش کنیں تھیندا آندے ہک ݙینہہ او شاہر سندھو دیوتا دی ڈھاہ رنگی کاوڑ نال دھڑ تھی ڳیا۔ اے او ڈیرہ غازی خان نہی جیندے چار چودھاروں کھجیں تے اَمبیں دے باغ تے چَھتے ہوئے بازار ہئین۔ اے او ڈیرہ غازی خان نہی جیندے وچ سندھو کنیں نکھتی پُراݨی ماݨکا نہر وہندی ہئی جیندے کنارے اوں شاہر دے چھوٹے وݙے واسی دھاندے تے ساوݨی منیدے ہئین۔ اے او ڈیرہ غازی خان وی نہی جیندے ڈاک بنگلیں وچ شام کوں 'سَنڈے مین' وہسکی دا پیگ ہتھیں پا اوندے ہولے ہولے گُھُٹ بھریندا ' گریٹ گیم' دی شطرنج اُتیں سوچ وچار کریندا ہئی۔ کہیں کہیں ویلھے اوندے نال اوندا نائب ہتو رام وی اَن ٻہہ ہئی تے او مل کنیں بلوچ قبیلیں تے اُنہیں دے سرداریں کوں ہتھیکا رکھݨ دے پلان ڈسکس کریندے ہوسن۔

میݙا پیو تاں اوں ݙیرہ غازی خان ڳیا ہئی جیڑھا ڈھاہ دے باد سندھو دریا کنیں پچھادھوں ہٹاواں کر کنیں انگریز حاکمیں سَن 1910 وچ ننویں سروں آپݨی یوروپئین سٹائل دی 'سِٹی پلاننگ' نال بݨایا ہئی۔ اے تاں اے، بی، سی، ڈی بلاکیں آلا ڈیرہ غازی خان ہئی جتھاں پیوݨ کیتے ٻاڑا پاݨی ملدا ہئی۔ ایندے وچ چھاؤݨی تے سینما گھر ہئی، سکولز تے کالجز ہئین۔ ریلوے ٹیشن ہئی۔ کُجھ مقامی اخبار اُتھائیں چھپدے ہئین تے ودھ سرکولیشن دے وݙے تے مشہور اَخبار لہوروں آندے ہئین۔ اُوں ویلھے دے ڈیرہ غازی خان دے کراڑیں وچ "آریا سماج" دا طوطی ٻولݨ لڳ پیا ہئی تے مُسلمان کُجھ ودھ مُسلمان بݨدے ویندے ہئین۔ آکھݨ میں اے چاہنداں جو اوں ویلھے دا ڈیرہ غازی خان ہک " لیٹ کالونئیل ماڈرنیٹی" دا شاہر ہئی جتھاں برٹش ایمپائر دے ڈھلدے پچھاویں ݙٹھے تے جانچے ونڄ سڳدے ہئین۔

صدیں دے کلہیپے وچ رَہندی وستی گاݙیں دے پڑھاکو نینگر چھوہر کوں اُوں شاہر کیتلا تے کینجھے ڈھنڳ دا متاثر کیتا ہوسی، ایندا سمجھݨ ڄاݨن ودھ اوکھا نہی۔ ایہو کارݨ ہئی جو او ڈیرہ غازی خان دے ایں پیریں پندھ تے وت شاہر وچ اپݨے رہوݨ ٹکݨ دا حال آنوں بہانوں چا ٻاہندا ہئی۔

میٹرک پاس کرݨ پچھوں اے تریہے جگری سنگتی۔ لطیف خان گاݙی، عزیز جاوید دُرانی تے میݙا پیو۔ انٹر میڈیت کرݨ کیتے ڈیرہ غازیخان دے ڈگری کالج ایڈمیشن گھن ہک ٻئے نال وت کٹھے تھی ڳئے۔ اُتھاں ہک ݙو لیکچررز ایہو جہیں ہئین جنہیں دے اے ودھیک کولہوں ہئین۔ اُنہیں وچوں ہک تاں فلاسفی دا ٹیچر پیرزادہ ہئی۔ ایں پیرزادہ دا میں کئی واری آُپݨے پیو دے مونہوں ذکر سُݨے۔ ہک حوالہ تاں میکوں اَڄاں وی یاد ہے۔ کہیں ݙینہہ اُنہیں متھیا جو فورٹ منرو ویندے ہئین۔ اَڄ وانگ اوں ویلھے وی فورٹ منرو ہک ٹھڈی ٹورسٹ جاہ ہئی تے لوک اُتھاں گرمیں وچ ویندے ریہے ویندے ہئین۔ فورٹ منرو دی جیڑھی ڳالھ او سُݨیدا ہئی او اوندے ٹیچر پیرزادہ دا بلوچیں بارے ہک آکھݨ ہئی۔ پیرزادہ تل وطنی نہی ایں سانگے اوندے کیتے فورٹ منرو بلوچیں نال میل جول، اُنہیں دا رہوݨ سہوݨ، رکھ رکھاؤ تے قدراں ودھ دلچسپی دا کارݨ ہوسن۔ اوندا آکھݨ ہئی جو "اِتھاں میں ہر بلوچ کوں مُچھاں وَٹیندیں اے آہدا سُݨے جو میں غیرت مند آں۔ نال ہر بلوچ اے وی آہدے جو میݙی ٻلاݨی وی ہے۔" بلوچ رہݨ سہݨ، سوچ وچار تے کرت کار دے ایں اُپٹھ کوں اوندے ٹیچر پیرزادہ جیڑھی اَکھ تے دید نال وی ݙٹھا پر اوندا اے آکھݨ میݙے پیو کوں ہمیش کیتے یاد ریہے ڳیا۔ اُنہیں ترئیں یاریں دا ہک ٻیا اُستاد جیلانی ہئی۔ او انگلش لٹریچر دا ٹیچر ہئی۔ اوندے نال وی انہیں دی ڳالھ مُہاڑ، ٻٹ کڑاک، علمی جھیڑے چلدے رہندے ہئین۔

تہاکوں پڑھدیں ہوئیں کہیں کہیں ویلھے اے ڄاپسی جو اِنہیں یادیں دی کوئی واڳ مُہار نئیں۔ اصل وچ تاں میں آپ وی انہیں یادیں کوں ٹوٹے پرچھیں دے روپ وچ سُݨیا ہوئے۔ ساݙے گھر وچ سِجھ اُبھرے اُٹھݨ دا رواج ہئی۔ جیڑھا ٻال سویل نال نہ اُٹھے ہا تاں میݙا پیو گݙوا چا اوندے مُنہہ تے پاݨی دے ترونکے سَٹے ہا۔ ہر پُراݨے ویلھے دے ماہݨو وانگ اونکوں ٻالیں دا دیر تائیں سُمہݨ سروں نہی بھاندا۔ سبھے ٻالیں دی کیا ڳالھ کریجے اے تاں میں ای ہوندا ہم جیڑھا ایں آپریشن دا شکار تھیندا ہم۔ ہالی میں اکھیں ںوٹی ادھا نندرایا، ادھا سُڄاکا ہوندا ہم تاں میݙی اَماں دا ہوکا میݙے کنیں پووے ہا، "منظری دا پیو آ اے شاکا ہالی سُتا پئی۔" اے سُݨدے میݙی جان تے پیلھے ای کنڈیر چڑھݨ لڳ پوندی ہئی۔ سیالے وچ تاں  کوسی کوسی سَوڑ کنیں نکلݨ سروں مَن نہی آہدا۔ پر سیالے دی ہک اینجھی چَس ہئی جیڑھی میکوں اَچݨ چیتی اُٹھا ݙیندی ہئی۔ ساݙے تونسے دے گھر دے پچھوں کچن ہئی۔ سویلے سویلے میݙا پیو کاٹھیاں، ڳوہے، ککھر کلنجر تے کہیں ویلھے اخبار دے ٹوٹے کٹھے کر کنیں بھا ٻَلیندا ہئی۔ رِدھا پکا تاں میݙی اَماں سوکھا اوکھا کر گھندی ہئی پر اے بھا ٻالݨ اونکوں اوکھا کم ڄاپدا ہئی۔ اے وی تھی سڳدے میݙے پیو کوں آپ بھا ٻالݨ دی چَس آندی ہووے تے اوں میݙی اَماں کوں اے عادت پوا ݙتی ہووے۔ ہئی تاں اوہو جئیں آپݨا قلمی ناں "سوجھل ٻروچل" رکھیا ہویا ہئی۔ سجھ، بھا، ڳوہے، ݙیوے نال اوندا ہک نویکلا سمبندھ تے رومانس ہئی۔ آہدا میں اے پیا ہم جو بھا ٻالݨ باد چنڳی دیر اساں اوں کچن وچ ٻہہ ڳالھیں کروں ہا۔ ڳالھیں کیا ہونداں ہئین، چھڑے میں لَوتے دے سوالیں دی ہک بوچھاڑ ہوندی ہئی۔ اوں ویلھے میں ٻولݨ اَلاوݨ کنیں تھکدا نہم۔ اے پیو دے یادیں دے ٹٖوٹے ݙلاں میݙے اوں ویلھے دیاں سُݨیاں سُݨایاں یاداں ہن۔ کہیں کہیں ویلھے اَساں تونسے دے بازار محمود نظامی سئیں دے سیاسی دربار کٹھے ونڄوں ہا تاں رَستے وچ ڈھڳ ڳالھیں کریندے ہاسے۔ اینجھے ڳالھیں دا موقع اوں ویلھے وی ٻہوں ملدا ہئی جݙاں میں آپݨے پیو نال تونسے کنیں ٻاہرو ویندا ہم۔ بس وچ ہکی سیٹ تے کٹھے ٻہہ، دھکے دھوڑے تے لوݙے کھاندیں ڳالھیں دی ہک آپݨی چَس ہوندی ہئی۔ اے اوں ویلھے دی ودھ ڳالھ ہے جݙاں سرائیکی لوک سانجھ بݨی ہوئی ہئی تے اوندے میٹنگز وچ میں وی کݙاھیں کݙاھیں ویندا ہم۔ کُجھ یاداں او وی ہن جیڑھاں میں باد وچ اپݨے بھراویں تے پیو دے سنگتیں کنیں سُݨن۔ اے ڈیرہ غازی خان دے ڈگری کالج تے اِنہیں تریہیں سنگتیں دی یاری دا پریتی حال میکوں لطیف خان گاݙی دے پُتر محمد سعید اختر سُݨائے۔

یادیں دی مُہار ولا موڑوں تے چنڳا ہوسی۔

ڈیرہ غازی خان دے ڈگری کالج وچ اِنہیں تریہیں دے فلسفہ، سائیکالوجی، ہسٹری، لٹریچر، انگلش مین سبجیکٹس ریہے ڳئے۔ اوں ویلھے اے فلسفے وچ ہیگل، سپینوزا، شوپن ہائر، مارکس، برنارڈ شا دے ڄاݨوں سُنڄاپوں تھی چُکے ہئین۔ انگلش تے پرشئین لٹریچر وی اُنہیں چنڳا بھلا کھنگالا ہویا ہئی۔  انگلش لٹریچر دے شوق دا ہک چھوندا حال میں محمد سعید اختر دی زبانی سُݨیا ہوئے جینکوں اے حال آپݨے پیو لطیف خان گاݙی ݙتا ہویا ہئی۔ اے اُݙاں دی ڳالھ ہے جݙاں میݙے پیو دی آپݨی پیلھی ذال جندن نال کھٹ پَٹ چلدی پئی ہئی۔ اوں ویلھے او ڈیرہ غازی خان دے کالج پڑھدے ہئین۔ چُھٹیاں ہوسن جو اے ݙوھیں سنگتی گاݙیں آئے ہوئے ہئین تے میݙے پیو دی طلاق دی ڳالھ مہاڑ چلدی پئی ہئی۔ اُنہیں دے ہتھیں اوں ویلھے امریکہ دی ناولسٹ مارگریٹ مِچل دا ننواں ننواں چھپیا جڳ مشہور ناول "گَون وِد دا وِنڈ" لڳ ڳیا۔ میݙی آپݨی اَڄوکی پرکھ پرچول موجب اے ناول سَن 1936 وچ چھپیا ہئی۔ ایں ناول اُتیں اڳوں ونج 1939  وچ ریکارڈ تروڑ فلم بݨی۔ اے ناول ہک "ایپک ہسٹاریکل رومانس" دا پلاٹ رکھدے۔ ایندا تاریخی پچھوکڑ امریکہ دی چار وریہیں (1861-1865) دے وچالے تھیوݨ آلی او خانہ جنگی تے بھیڑی ہے جیڑھی ابراہم لنکن دے صدر دے چُݨاؤ باد اوں ویلھے اُبھے تے لَمے امریکہ وچ چھڑ ڳئی جݙاں غلامی دے مُکارے دا باقاعدہ اعلان تھیا۔ لَمے امریکہ دے سَت ریاستیں جتھاں اَڄاں غلامی دا رواج تے معشیت ٻہوں تکڑی ہئی، اُنہیں ہک کنفیڈریشن بݨا آپݨی علیحدگی دا دعوی کر ݙتا۔ ایں ناول دے کردار وریجینا دی ریاست نال سمبندھ رکھدن۔ ایں اہم تاریخی سیاسی پچھوکڑ دے نال نال ایں ناول دے کرداریں وچ زبردست رومینٹک افئیرز وی چلدے پئے ہوندن جیندے وچ پیار محبت، شادیاں پرنیوے ، یقین بے یقینی، رنج غم، جلن حسد، مردانگی تے شیویلری سبھے رولے رَپے تے رنگ ہوندن ۔

اے ݙوھیں سنگتی وستی گاݙیں ہئین تے ناول دی ہکا کاپی انہیں دے ہتھیکے ہئی۔ ݙوھیں چاہندے ہن جو کہیں تانگھ مُتوں اے ناول پڑھ گھنن۔ صلاح اے بݨی جو ایں ناول دے ݙو ٹوٹے کر ݙویجن۔ ناول دا پیلھے آلا پارٹ میݙے پیو گھن گیدھا جݙاں جو ݙوجھا پارٹ لطیف خان گاݙی دے ہتھیں آیا۔ لامحالہ شام کوں کہیں وساخ ٻہہ یا کہیں بندڑے دی لٹھ ڈگری اُتیں ٹُردیں پھردیں آپݨے روز دے پڑھے پڑھائے دا حال حویلہ وی تھیندا ہوسی۔ جیویں میں پیلھوں ݙسائے اوں ویلھے میݙے پیو دی پیلھی ذال جندن دا ہک امیرزمیندار ٻُڈھے نال وی سانگا جُڑ چُکیا ہئی تے اوندا روز طلاق دا تقاضا ہوندا ہئی۔ ایں پچھوکڑ وچ اوں ناول دے کرداریں دے رومینٹک افئیرز، رقابت، جھیڑے جھڳڑے، یقین شک، جلن حسد بارے پڑھدیں او کیا سوچیندا تے محسوس کریندا ہوسی، میں ایندا چھڑا اندازہ ای لا سڳداں۔ اِݙوں ناول مُکیا، اُݙوں میݙے پیو آپݨی پیلھی ذال کوں طلاق لکھ ݙتی تے وت دھتورا پی، ڳادھی گھڑیندیں او کیڑھے جڳ جہان پھردا گھومدا ریہا، اے حال اوندے نال ای مَر سُتے۔
(جاری اے)