پنجویں قسظ ۔۔۔۔ اُستاد فداحسین گاݙی ۔۔۔۔۔۔۔۔۔ کھنڈرے پُنڈرے یادیں دے ٹوٹے ݙلیاں ۔۔۔۔۔۔۔

اُستاد فدا حسین گاݙی

(کھنڈرے پُنڈرے یادیں دے کُجھ ٹوٹے ݙلاں۔۔ پنجویں قسط)

مشتاق گاݙی

جے ہک پاسیوں ݙکھ، درد، اَلم بندے کوں بَھن تروڑ چُورا چُورا کر سٹیندن تاں اے کݙاھیں کݙاھیں اوندی جیوݨ مُکتی دا سامان وی بݨدن۔ ہزاراں وریہیں پیلھوں شاکیہ مَنی لارڈ ُٻدھا دا نروان ایں ݙکھ درد دی بَھئو بَھاونا تے ایندے گیان دھیان کنیں ای تاں نکلدے۔ جتھاں ٻُڈھیپا، بیماری تے جیوݨ مرݨ جہیں سُولیں سیتے سوالیں راجکمار سِدھارتھ کوں اپݨے پیو دے سُکھالے محل کنیں کڈھ جَھر جنگلیں تے بَربریانیں رُلایا، تپسیا کروایس، اُتھاں بنارس شاہر دے کولہوں گنگا میا تے وَرون دریا دے سَنگم اُتیں ہرݨ پارک وچ بھکشوئیں دے سامہݨے اوندی پیلھی اَلاوݨی جیوݨ ݙکھ تے اوندے نرودھ بارے ای ہئی۔

آپݨے ایں پیلھے سُترا وچ تتھاگت کُجھ ایں آہدے:

"جمݨ ݙکھ ہے۔ ودھݨ پلݨ ݙکھ ہے۔ موت ݙکھ ہے۔ آشا نراشا ݙُکھ ہے۔ اَݨ بھاوݨے نال جُڑت ݙکھ ہے۔ بھاوݨے نال وچھوڑا ݙکھ ہے۔ جیندی چاہ ہووے اوندا نہ ملݨ ݙکھ ہے۔ پنج سکھنڈ آپ ݙُکھ ہن۔"

تتھاگت اڳوں ݙسیندےجو ݙکھ دا کارݨ موہا ہے۔۔۔۔ راڳ نال موہا، کام نال موہا، جیوݨ نال موہا، مرݨ نال موہا۔۔۔ مُکدی مُکاؤں اے مَن موہا ݙکھ ہے۔ ایں ݙُکھ دا نرودھ اݨ موہے تھیوݨ وچ ہے۔ شُنیا ۔۔ شُنیا ۔۔۔ شُنیا ۔۔ شُنیا ۔۔ صفر ۔۔ صفر ۔۔۔ صفر۔۔۔صفر

میں نئیں آہدا بھگوان گوتم ٻدھ سَت دا اَتت کڈھے۔ پورے جڳ جہان تے قدیم ہند سندھ دی ریت وچ ݙُکھ نرودھ دے کئی راہ رَستے ہن۔ جتھاں ٻُدھ مَت وچ اݨ موہا تے شُنیا تھیوݨ نروان سَواں ہے، اُتھاں بَھگتی ریت وچ مَن موہن ہووݨ جیوݨ مُکتی دا دَڳ ہے۔ جے ہک پاسیوں ٻاہمݨ ' کامے' کوں کالے کرم ݙسیندن تاں ٻئی پاسیوں تنترک آہدن جو 'کامے' دا درست ورتارا ہک شکتی ہے۔ کُجھ آہدن "آہم" ساݙی مُکتی وچ ݙک ٹھل ہے تے ٻنہیں کیتے ' آہم'  اَست دا سَت ہے۔ ہوند دا سرچشمہ ہے۔ اینویں جے اَساں پچادھ دی سوچ وچار تے فلسفے دی ریت کوں پھرولوں تاں اوندے آپݨے ول ولانگے تے بھول بھلیاں ہن۔

راہ رستہ تے دڳ جو وی ہووے پر جے تائیں ݙکھ درد دی بھئو بھاونا کوں سُرت دی سوئی تے ڄاݨ سُنڄاݨ دے دھاگے نال تروپے نہ مارے ونڄن اوں ویلھے تائیں اے پَھٹ سِویندے نئیں۔ بندے وچ دِھرتا تے ویرتا نئیں آسڳدی۔ اے آکھݨ وچ وی حرج نئیں جو اے سُرت دی سوئی تے ڄاݨ سُنڄاݨ دے دھاڳے کہیں "ازم" نال نئیں ملدے۔ ایندے کیتے ہر "ازم" وچوں دَھاں دھو کنیں وادھوں تھیوݨا پوندے۔ سبھ کُجھ ہووݨ تے کُجھ نہ ہووݨ، ڄاݨ وند تے اݨ جاݨ تھیوݨا پوندے۔  

اے اوں ویلھے تھیندے جݙاں اساں اَندھارےسوجھلے، چنڳپ گندپ، یقینی بے یقینی دے وچالے کھڑے تھی ویندے ہئین۔ میکوں ڄاپدے وادی سندھ دے او رَشی منی جیڑھے ہزاراں وریہیں پیلھوں سندھو دی مݨ اُتیں ٻہہ جݙاں ہوند تے اݨ ہوند اُتیں گیان دھیان کریندے ٻیٹھے ہئین تاں اُنہیں وی ایہو ای سَت کڈھا ہئی۔ جیویں رڳ وید دے اݨ ہووݨ کنیں ہووݨ دے منڈل 'ناسادیا سکتا ' وچ لکھیا ہوئے:

"پیلہوں پہل ہووݨ اݨ ہووݨ کُجھ وی نہی۔ اُݙاں نہ آکاش ہئی نہ اوں کنیں اُتوں اَسمان ہئی۔ نہ مرتیو ہئی نہ اݨ مرتیو ہئی۔ ݙینہہ رات دا کوئی وکھرپ نہی۔چھڑا ساہ مُتوں ہک ساہ ہئی۔ ٻیا کُجھ وی نہی۔   پیلہوں پہل اَندھارا اَندھارے وچ ولہیٹا ہویا ہئی۔ سبھ پاݨی ای پاݨی ہئی۔ جیوت اپݨے نہ ہووݨ وچ لُکی ہوئی ہئی۔ او پاݨی دے تپ وچوں نکھتا۔ اوندے وچ کامنا اُبھری جیڑھی جو مَنس دا پیلھا بیج ہئی۔ کوَی جیڑھے وید دی ڳول وچ ہئین اُنہیں ایں ہووݨ اݨ ہووݨ دی ڳنڈھ لبھی۔ اے ڳنڈھ چار چوپھیروں ہئی۔ ہیٹھوں ہئی؟ اُتوں ہئی؟ اَتھاں کُجھ بیج ونڈݨ ہار ہئین تے کُجھ شکتیاں ہئین۔ ہٹھوں تݙ پوندی ہئی، اُتوں کُجھ اُبھردا ہئی۔ اے کوں ڄاݨ سڳدے؟ اے کون اَلوا سڳدے؟ اے سبھ کݙاں بݨیا؟ اے سبھ کݙاں ستریجا؟ دیوتا ایں ہووݨ دی ستریج دے پچھوں آندن۔ وت اے کون ڄاݨ سڳدے جو اے سبھ کُجھ کݙاں تھئے ؟ اے ستریج کݙاں بݨی ؟ شیت اے آپݨے آپ وچوں بݨی ہے۔ شیت اینویں نہی۔ جیڑھا ایں سبھ کوں اُتوں ٻہہ ݙیہدا ٻیٹھا ہئی، او سبھ ڄاݨدے، شیت او وی نئیں ڄاݨدا[1]۔"

وادی سندھ دے انہیں رَشیں مَنیں دی اے کینجھی چیتا کاری ہئی، کینجھے وچار ہئین جیندے وچ برہما سبھ ڄاݨدے، شیت او وی نئیں ڄاݨدا۔

میکوں لڳدے میں وت اپݨی کہاݨی کنیں ہٹ ڳیاں۔ ٻہوں پریں وچاریں دی اݨ موہݨی دنیا وچ لڳا ڳیا۔ پر ایں سبھ کُجھ پچھوں ݙسݨ اے چاہندا ہم جو میں ہمیش آپݨے پیو کوں وچالے کھڑا پاتا۔ اندھارے تے سوجھلے، ڄاتی تے اݨ ڄاتی، ہوند تے اݨ ہوند دے وچالے۔ اے ٻئی ڳالھ ہے ایں وچالے کھڑ او سوجھلے، ڄاݨ وندی تے ہوند دو تانگھدا ریہے۔ باقی سبھے لیبلز جنہیں نال او ڄاݨا سُنڄاتا ویندے، او ٹھیک ہن، شیت ٹھیک نئیں۔ 

میکوں ہُݨ اے وہم تھی ڳئے میں تہاݙی کہاݨی دی چُس سروں ونڄا ݙتی ہے۔ کہیں ٻئی وادھوں ڳالھ مُتوں میں آپݨے پیو دے ٻلپݨ، جوانی تے پڑھائی لکھائی دا حال چھیڑ ݙیواں تاں چنڳا ہوسی۔

جیویں او ݙسیندا ہئی او اَٹھویں تائیں ساݙی وستی دے پچھادھو سوکڑ دے قصبے پڑھدا ریہا۔ جݙاں او ہالی ٻہوں چھوٹا ہئی تاں اوندا پیو سردار خان اونکوں روز مونڈھے چا سکول گھن ویندا ہئی۔ میݙا ݙاݙا کݙاھیں وستی ول آوے ہا، کݙاھیں او سوکڑ آپݨے کہیں سنگتی دی وساخ ٻہہ ݙوپہرا بھنے ہا۔ جݙاں کُجھ وݙے تھئے تاں گاݙیں وچ اپݨے سنگتی تے کلاس فیلو لطیف خان گاݙی نال آپ سوکڑ لڳے ونڄن ہا۔ اوں ویلھے سوکڑ تے گاݙیں دے وچالے جوار باجھریں نال بھرے بند ہوندے ہئین، وچوں نائیں دے کئی پاڑے تے جھر جنگل۔ اُنہیں پاڑیں تے جھر جنگلیں کوں جھاڳݨ سوکھا نہی ہوندا۔ گیڈر، نہر تے ٻیاں کئی بلائیں اُتھاں پھرداں ریہے وینداں ہئیں ۔ بندے کوں ݙانڳ ݙنڳوری ہتھیں رکھݨی پوندی ہئی۔

اے اوں ویلھے دی ڳالھ ہے جݙاں انگریزی راج اَڄاں ہئی پیا تے کراڑ ساݙے وسبے کنیں نَہن نکھتے۔ اوں ویلھے ایجوکیشن دا سٹینڈرڈ اَڄ کنیں ٻہوں سارا چنڳاں تے اُچا ہئی۔ باد وچ مہاجر کالے انگریزیں پڑھائی لکھائی نال کیا کیتا تے کینویں شاگرد دولے شاہ دے چوہے بݨدے ڳئے، اے ٻہوں سارا ساݙے اڳوں نُشابر ہے۔ پُراݨے ویلھے دے پنجویں پاس ساݙے اڄ دے وݙے ڈگریں گیدھیں  کنیں تکڑے نکلدن۔ اوں ویلھے اڄ دی وانگ ٹیوشن دا عذاب وی نہی آیا تے نہ اُستاد کوئی ہَٹی کھولی ٻیٹھے ہئین۔ اوں ویلھے اَڄاں قدیم ہند سندھ دی پڑھائی لکھائی دی ٻاہمݨ دی بݨائی گرو چیلے دی بھنی ترُٹی، ٹوٹے پرچھے تھئی ریت چلدی پئی ہئی۔  اے درست ہے جو پُراݨے ویلھے دے اُستاد کُراڑے تے کہیں حد تائیں گھمنڈی ہوندے ہئین۔ شاگردیں دی مار کُٹائی وی کریندے ہئین۔ ایندے پچھوں اُنہیں دی اِچھا ہوندی ہئی جو اُنہیں دے شاگردیں دا نتیجہ چنڳا آوے۔ ایندے نال اُنہیں دا ماݨ ودھدا ہئی۔ اویں تاں بندہ بانو بان دی مخلوق ہے جیندے وچ پُراݨے ننویں اُستاد وی آندن۔

نصاب دی ایجوکیشن دے چنڳے مَندے ہووݨ وچ اپݨی ہک انج تے نویکلی جاہ ہے۔ پُراݨے ویلھے دے اَٹھویں ݙاہویں دے نصاب وچ تاریخ، ادب، جغرافیہ، سائنس دے سبجیکٹس دریگھے، اوکھے تے اُچے معیار دے ہوندے ہئین۔ اَڄ تاں تاریخ تے جغرافیہ چھڑا مطالعہ پاکستان بݨ ڳئے تے جݙاں دا ضیا الحق مذہب، ریاست تے سیاست کوں ہک ٻئے نال  ودھیک جوڑے تاں سائنس چھڑی مُلاں دی بانگ ریہہ ڳئی ہے۔ آہدا میں اے پیاں ہم جو اوں ویلھے دی پڑھائی پڑھائی ہوندی ہئی، چھڑا ڈگری گھنݨ نہی ہوندا۔ شاگرد دا جیوݨ ہک برہمچاری وانگ ہوندا ہئی۔

پنجویں یا اَٹھویں جماعت ہئی، ایندا میکوں نئیں پک پر میݙے پیو کوں ہک واری وظیفہ وی ملیا جیندے نال اوندی پڑھائی دا خرچہ بھرݨ سوکھا تھی ڳیا۔  اَٹھویں کلاس دے باد او تونسے دے ہائی سکول لڳا ڳیا۔ اپݨی وستی کنیں اوندا پُراݨا کلاس فیلو لطیف خان گاݙی اوندے ہک ہمزاد وانگ اوندے نال ہوندا ہئی تے ݙوھیں رَل کنیں پڑھائی کریندے ہئین۔ کہیں ویلھے میݙا پیو وستی ول آوے ہا تے کہیں ویلھے سکول دے بورڈنگ وچ ریہہ پوندا ہئی۔ امتحانیں وچ بورڈنگ ٹکݨ دی اے روٹین پکی ہوندی ہئی۔ جݙاں او تونسے ٹکدا ہئی تاں میݙا ݙاݙا سردار خان وستی کنیں پندھ کریندا اونکوں کھاوݨ ونڄ پچیندا ہئی۔ جیویں ݙسیا ویندے اوں ویلھے میݙی ݙاݙی مر چُکی ہئی۔ میݙا ݙاݙا منہ اندھارے سجھ اُبھرݨ کنیں پیلھوں مٹی وُلڑیندا ہئی۔ مکھݨ دی چُوری بݨا آپݨے پُتر کوں تونسے سکول ونڄ ݙیوے ہا جیڑھی اوندا ݙینہہ تے رات ݙوھیں دا کھاجا ہوندی ہئی۔   

جیویں لطیف خان گاݙی دے پُتر محمد سعید اختر میکوں ݙسائے تاں تونسے دے ہائی سکول وچ عزیز جاوید دُرانی (کھیتراݨ) وی اُنہیں دے نال رَل آیا ہئی جئیں میݙے پیو دے جیوݨ دے ہر رنگ ڈھنڳ کوں اپݨی سنگت تے وچاریں نال مُتاثر کیا۔ اصل وچ تاں لطیف خان گاݙی، عزیز جاوید دُرانی تے میݙے پیو دی ہک "ٹرائیکا" بݨ ڳئی جیڑھی ٻہوں مُدت چلدی ریہی۔ اُنہیں دی ہک ٻئے نال ہر تراویں دی سانجھ ریہے ڳئی۔ پڑھائی لکھائی، سوچ وچار، پالیٹکس کنیں گھن جذبیں تے احساسات دے گُھمر گھیریں تائیں اںہیں اپݨے جیوݨ کوں ٻہوں مُدت تائیں سانجھا رکھیا۔

(جاری اے)

---

[1]  اے  "ناسدیا سکتا منڈل" رڳ وید دی زبان سنسکرت وچ ہے جیندی سدھی ٹرانسلیشن میݙے کیتے اوکھی ہئی۔ میں انگلش تے رومن وچ لکھی سنسکرت ݙوھیں کوں پڑھ کنیں ایندے وچ وٹا پھیرا کیتے۔ اینکوں معتبر ٹرانسلیشن نہ سمجھیا ونڄے۔ تھی سڳدے احسن واگھا سئیں جہیاں "لینگوئسٹ" ایندی معتبر ٹرانسلیشن ساکوں کݙاھیں کر کنیں ݙیوے