چھیویں لَڑی ۔۔۔ اُستاد فداحسین گاݙی ۔۔۔۔۔۔ کھنڈرے پُنڈرے یادیں دے ٹوٹے ݙلاں

اُستاد فدا حسین گاݙی

(کھنڈرے پُنڈرے یادیں دے کُجھ ٹوٹے ݙلاں)

مشتاق گاݙی

ہر کلچر وچ یاری تے سنگت دے آپݨے آپݨے رنگ  روپ تے ڈھنڳ ڈھالے ہوندن۔ کلچر گنگ دے پاݨی وانگ ہکی جاہ نئیں کھڑا رَہندا، ویلھے تے جاہ دے حساب نال وٹیندا ریہے ویندا۔ جیڑھے ویلھے تے جاہ دا جو کلچر ہوندے، اوندے سوجھلے وچ یاری، سنگت، پریم، آدر ماݨ، شرم حیا تے ٻئی ہر کرت کار کوں چنڳے مَندے اَرتھ پوائے ویندن۔ جیویں تے جیڑھے پیرائے وچ اَڄ ذوالفقار علی بھٹو جونئیر دے "کووئیر" ہووݨ کوں ݙٹھا، سمجھیا تے آکھیا ویندا پئے، ایندے وچ اَڄ دے ویلھے دے وچار، جانچ تے احساس دیاں جھالاں ݙٹھیا ونڄ سڳدن۔ اَساں اونکوں جیتلا چنڳا مندا آکھوں پر انہیں وچاریں تے لائف سٹائل کیتے اونکوں آسکر وائلڈ وانگ کال کوٹھڑی نئیں سٹیا ونڄ سڳدا۔ او آسکر وائلڈ جئیں اُنہوویں صدی دے چھیکڑی ݙہاکے امپیریل وکٹورین انگلینڈ دے ساہ تَم کرݨ آلیں ریتیں رسمیں دے خلاف لکھیا تے اَلایا۔ جئیں سقراط وانگ سچ دی سزا وچ زہر دا پیالہ پیتا۔ جئیں اوں ویلھے دی دوغلی "وکٹورین سوسائٹی" دے اَڳوں اے آکھݨ دی جُرات کیتی جو  چھڑا "ہیٹرو سیکشوئیلٹی" مانس دی فطرت نئیں۔ جݙاں اوندے اُتیں "چھوہر بازی" دا جڳ مشہور مقدمہ لندن وچ چلدا پیا ہئی تاں اوں کورٹ وچ قدیم یونان دے کلچر تے فلسفے دے حوالے ݙتے۔ اوں اپݨی کرت کار نال ساکوں اے ݙسایا جو سیکس مانس دی جبلت دا او پُکھ ہے جیندی پاتال وچ لاوے ݙکے لُکے کھڑے ہوندن، جیڑھے نئیں ڄاݨ کݙاں، کیویں تے کیڑھے رنگ روپ تے ڈھنگ ڈھالے وچ آتش فشاں بݨ پَھٹ پوون۔ 

یادیں دے آپݨے رولے بُھلیکے ہوندن۔ میکوں آسکر وائلڈ اِتھاں کیوں یاد آڳئے؟ کوئی وی یاد ہووے اوندا کوئی ناں کوئی حوالہ ساݙے چیتے دے کہیں کونے کُھدرے یا بھورے وچ ہرو بھرو ہوندے۔  اصل وچ آسکر وائلڈ میݙے پیو دے جگری یار سنگتی عزیز جاوید دا او من بھاوݨا لکھاری ہئی جیندے جیل وچوں لکھے خطیں پتریں کوں اوں ٹرانسلیٹ کرݨ دی ترلا کیتی رکھا۔ ایویں ہوندے تے ݙٹھا وی ڳئے جو یاری سنگت وچ ساݙی پسند ناپسند سانجھی تھی ویندی ہے۔ 

لڳدے قصہ کہاݨی وت میں بُھلدا وینداں۔           

جیڑھے ویلھے لطیف خان گاݙی، عزیز جاوید تے میݙے پیو دی تونسے دے ہائی سکول وچ گھاٹی ٻٹ یاری بݨی او تریہہ دے ݙہاکے دا چھیکڑ تے چالیہہ دے ݙہاکے دا پیلھا پارٹ ہوسی۔ اُننہیں وچالے او "فرینڈ شپ" نہی جیندی تعریف وچ قدیم یونان دے سٹائکس تے ایپی کیورئین غرق ہئین۔ اے ہند سندھ دی یاری آپݨا نویکلا روپ رنگ رکھدی ہئی۔ اوں ویلھے یاری لاوݨ توڑ نبھاوݨ پیر فرید دی ݙس ہئی۔ اوں پیر فرید دی ݙس جئیں خدا تے بھگوان کوں چھڑا یار دے روپ وچ ݙٹھا۔   

اُنہیں دی یاری کیا ہوسی، ہر ویلھے دی ہک ٻئے نال ساتھ سنگت ہوسی۔ اُنہیں دا جیرا وچھوڑے دے ملال تے ملݨ دی تانگھ وچ ریہہ ویندا ہوسی۔ ہر ہک آپݨے آپ کوں ݙوجھے دے شیشے وچ ݙیہدا تے سُچیندا ہوسی۔ تریہے دمان دے وسوں دے ماہݨو ہئین۔ تریہے بلا دے پڑھاکو ہئین۔ جذبیں تے احساسیں دے نال نال کتاب تے سوچ وچار دی سانجھ اینجھی یاری دی بݨیاد ہوندی ہے۔

جو ہئی، جیویں ہئی، جینجھا ہئی پر اے سنگت یاری وݙی مُدت چلدی ریہا۔ جݙاں اے تونسے دے ہائی سکول وچ ہوندے ہئیں تاں اوں ویلھے تائیں اُنہیں کٹھے لٹریچر، ہسٹری تے فلاسفی دے سبجیکٹس اُتیں ٻہوں کُجھ پڑھ گیدھا ہئی۔

میݙے پیو میٹرک باد اوں ویلھے تھیوݨ والے جونئیر سینئر دا امتحان پاس کیتا۔ ایں امتحان کیتے اونکوں تونسے کنیں ݙیرہ غازی خان پیریں دا پندھ کرݨا پیا۔ نئیں ڄاݨ ایں پندھ اوندے چیتے اُتے کینجھے چھاپے چھاپن جو ایندی ڳالھ او کݙاھیں ناں کݙاھیں کڈھ ای آندا ہئی۔ ہک تاں اوں ویلھے دا پیریں دا پندھ اڄ دے سفریں کنیں انج انو بھئو (تجربہ) ہئی۔ ایندا اوکھ اپݨی جاہ پر ایندے نال بندے دی آپݨی وسوں تے اوندی گُذراݨ نال ݙونگھی ڄاݨ سُنڄاݨ تے اَݨ مٹ جُڑت بݨدی ہئی۔ تھی سڳدے ایں پندھ نال اوں آپݨے دمان دی وسوں، اوندے وستیں واہڑیں، قصبیں، جھر جنگلیں، ٻنیں ریخیں، پاڑیں نالیں، ذاتیں قومیں کوں ودھ نَجھا تے نویکلی اکھ نال ݙٹھا ہووے۔ دَمان دے سوہݨپ اوندے مَن کوں خوش تے اپݨی وَسوں دی لاچاری اونکوں اوکھا مونجھا کیتا ہووے۔ تھی سَڳدے اوں پندھ وچ کہیں راہ ویندی دے پیریں کنڈا پݙا ہووے جیندی پیڑھ اوندے مَن دی مُندری مُندر گیدھی ہووے۔  کہیں سانولی سلوݨی کھو کھاݙے ٻیٹھی دا نکوہاں کھنگورا بھانویں مَن موہݨی کَھل اوندے کَنیں  سُر سنگیت وڄائے ہوون۔  کہیں اَدھ بھالی، لاتکی دید دا جادو چلیا ہووے۔ اے عمرانہہ ہوندی تاں ایویں ای ہے۔

ایں اَݨ مٹ یاد پچھوں ہک ڳالھ اے وی ہے جو اوں ویلھے گاݙیں دی ہک نکی جہیں وستی دے نینگر چھوہر کیتے ڈیرہ غازی خان شاہر ونڄݨ ہک انوکھا انو بھئو (تجربہ) ہوسی ۔ اے او ڈیرہ غازی خان  نہی جیڑھا کُجھ ݙہاکیں پیلھوں سندھو دی مَݨ اُتیں آباد شاد پُھلیں دا سہرا ہئی۔ جیویں ہمیش کنیں تھیندا آندے ہک ݙینہہ او شاہر سندھو دیوتا دی ڈھاہ رنگی کاوڑ نال دھڑ تھی ڳیا۔ اے او ڈیرہ غازی خان نہی جیندے چار چودھاروں کھجیں تے اَمبیں دے باغ تے چَھتے ہوئے بازار ہئین۔ اے او ڈیرہ غازی خان نہی جیندے وچ سندھو کنیں نکھتی پُراݨی ماݨکا نہر وہندی ہئی جیندے کنارے اوں شاہر دے چھوٹے وݙے واسی دھاندے تے ساوݨی منیدے ہئین۔ اے او ڈیرہ غازی خان وی نہی جیندے ڈاک بنگلیں وچ شام کوں 'سَنڈے مین' وہسکی دا پیگ ہتھیں پا اوندے ہولے ہولے گُھُٹ بھریندا ' گریٹ گیم' دی شطرنج اُتیں سوچ وچار کریندا ہئی۔ کہیں کہیں ویلھے اوندے نال اوندا نائب ہتو رام وی اَن ٻہہ ہئی تے او مل کنیں بلوچ قبیلیں تے اُنہیں دے سرداریں کوں ہتھیکا رکھݨ دے پلان ڈسکس کریندے ہوسن۔

میݙا پیو تاں اوں ݙیرہ غازی خان ڳیا ہئی جیڑھا ڈھاہ دے باد سندھو دریا کنیں پچھادھوں ہٹاواں کر کنیں انگریز حاکمیں سَن 1910 وچ ننویں سروں آپݨی یوروپئین سٹائل دی 'سِٹی پلاننگ' نال بݨایا ہئی۔ اے تاں اے، بی، سی، ڈی بلاکیں آلا ڈیرہ غازی خان ہئی جتھاں پیوݨ کیتے ٻاڑا پاݨی ملدا ہئی۔ ایندے وچ چھاؤݨی تے سینما گھر ہئی، سکولز تے کالجز ہئین۔ ریلوے ٹیشن ہئی۔ کُجھ مقامی اخبار اُتھائیں چھپدے ہئین تے ودھ سرکولیشن دے وݙے تے مشہور اَخبار لہوروں آندے ہئین۔ اُوں ویلھے دے ڈیرہ غازی خان دے کراڑیں وچ "آریا سماج" دا طوطی ٻولݨ لڳ پیا ہئی تے مُسلمان کُجھ ودھ مُسلمان بݨدے ویندے ہئین۔ آکھݨ میں اے چاہنداں جو اوں ویلھے دا ڈیرہ غازی خان ہک " لیٹ کالونئیل ماڈرنیٹی" دا شاہر ہئی جتھاں برٹش ایمپائر دے ڈھلدے پچھاویں ݙٹھے تے جانچے ونڄ سڳدے ہئین۔

صدیں دے کلہیپے وچ رَہندی وستی گاݙیں دے پڑھاکو نینگر چھوہر کوں اُوں شاہر کیتلا تے کینجھے ڈھنڳ دا متاثر کیتا ہوسی، ایندا سمجھݨ ڄاݨن ودھ اوکھا نہی۔ ایہو کارݨ ہئی جو او ڈیرہ غازی خان دے ایں پیریں پندھ تے وت شاہر وچ اپݨے رہوݨ ٹکݨ دا حال آنوں بہانوں چا ٻاہندا ہئی۔

میٹرک پاس کرݨ پچھوں اے تریہے جگری سنگتی۔ لطیف خان گاݙی، عزیز جاوید دُرانی تے میݙا پیو۔ انٹر میڈیت کرݨ کیتے ڈیرہ غازیخان دے ڈگری کالج ایڈمیشن گھن ہک ٻئے نال وت کٹھے تھی ڳئے۔ اُتھاں ہک ݙو لیکچررز ایہو جہیں ہئین جنہیں دے اے ودھیک کولہوں ہئین۔ اُنہیں وچوں ہک تاں فلاسفی دا ٹیچر پیرزادہ ہئی۔ ایں پیرزادہ دا میں کئی واری آُپݨے پیو دے مونہوں ذکر سُݨے۔ ہک حوالہ تاں میکوں اَڄاں وی یاد ہے۔ کہیں ݙینہہ اُنہیں متھیا جو فورٹ منرو ویندے ہئین۔ اَڄ وانگ اوں ویلھے وی فورٹ منرو ہک ٹھڈی ٹورسٹ جاہ ہئی تے لوک اُتھاں گرمیں وچ ویندے ریہے ویندے ہئین۔ فورٹ منرو دی جیڑھی ڳالھ او سُݨیدا ہئی او اوندے ٹیچر پیرزادہ دا بلوچیں بارے ہک آکھݨ ہئی۔ پیرزادہ تل وطنی نہی ایں سانگے اوندے کیتے فورٹ منرو بلوچیں نال میل جول، اُنہیں دا رہوݨ سہوݨ، رکھ رکھاؤ تے قدراں ودھ دلچسپی دا کارݨ ہوسن۔ اوندا آکھݨ ہئی جو "اِتھاں میں ہر بلوچ کوں مُچھاں وَٹیندیں اے آہدا سُݨے جو میں غیرت مند آں۔ نال ہر بلوچ اے وی آہدے جو میݙی ٻلاݨی وی ہے۔" بلوچ رہݨ سہݨ، سوچ وچار تے کرت کار دے ایں اُپٹھ کوں اوندے ٹیچر پیرزادہ جیڑھی اَکھ تے دید نال وی ݙٹھا پر اوندا اے آکھݨ میݙے پیو کوں ہمیش کیتے یاد ریہے ڳیا۔ اُنہیں ترئیں یاریں دا ہک ٻیا اُستاد جیلانی ہئی۔ او انگلش لٹریچر دا ٹیچر ہئی۔ اوندے نال وی انہیں دی ڳالھ مُہاڑ، ٻٹ کڑاک، علمی جھیڑے چلدے رہندے ہئین۔

تہاکوں پڑھدیں ہوئیں کہیں کہیں ویلھے اے ڄاپسی جو اِنہیں یادیں دی کوئی واڳ مُہار نئیں۔ اصل وچ تاں میں آپ وی انہیں یادیں کوں ٹوٹے پرچھیں دے روپ وچ سُݨیا ہوئے۔ ساݙے گھر وچ سِجھ اُبھرے اُٹھݨ دا رواج ہئی۔ جیڑھا ٻال سویل نال نہ اُٹھے ہا تاں میݙا پیو گݙوا چا اوندے مُنہہ تے پاݨی دے ترونکے سَٹے ہا۔ ہر پُراݨے ویلھے دے ماہݨو وانگ اونکوں ٻالیں دا دیر تائیں سُمہݨ سروں نہی بھاندا۔ سبھے ٻالیں دی کیا ڳالھ کریجے اے تاں میں ای ہوندا ہم جیڑھا ایں آپریشن دا شکار تھیندا ہم۔ ہالی میں اکھیں ںوٹی ادھا نندرایا، ادھا سُڄاکا ہوندا ہم تاں میݙی اَماں دا ہوکا میݙے کنیں پووے ہا، "منظری دا پیو آ اے شاکا ہالی سُتا پئی۔" اے سُݨدے میݙی جان تے پیلھے ای کنڈیر چڑھݨ لڳ پوندی ہئی۔ سیالے وچ تاں  کوسی کوسی سَوڑ کنیں نکلݨ سروں مَن نہی آہدا۔ پر سیالے دی ہک اینجھی چَس ہئی جیڑھی میکوں اَچݨ چیتی اُٹھا ݙیندی ہئی۔ ساݙے تونسے دے گھر دے پچھوں کچن ہئی۔ سویلے سویلے میݙا پیو کاٹھیاں، ڳوہے، ککھر کلنجر تے کہیں ویلھے اخبار دے ٹوٹے کٹھے کر کنیں بھا ٻَلیندا ہئی۔ رِدھا پکا تاں میݙی اَماں سوکھا اوکھا کر گھندی ہئی پر اے بھا ٻالݨ اونکوں اوکھا کم ڄاپدا ہئی۔ اے وی تھی سڳدے میݙے پیو کوں آپ بھا ٻالݨ دی چَس آندی ہووے تے اوں میݙی اَماں کوں اے عادت پوا ݙتی ہووے۔ ہئی تاں اوہو جئیں آپݨا قلمی ناں "سوجھل ٻروچل" رکھیا ہویا ہئی۔ سجھ، بھا، ڳوہے، ݙیوے نال اوندا ہک نویکلا سمبندھ تے رومانس ہئی۔ آہدا میں اے پیا ہم جو بھا ٻالݨ باد چنڳی دیر اساں اوں کچن وچ ٻہہ ڳالھیں کروں ہا۔ ڳالھیں کیا ہونداں ہئین، چھڑے میں لَوتے دے سوالیں دی ہک بوچھاڑ ہوندی ہئی۔ اوں ویلھے میں ٻولݨ اَلاوݨ کنیں تھکدا نہم۔ اے پیو دے یادیں دے ٹٖوٹے ݙلاں میݙے اوں ویلھے دیاں سُݨیاں سُݨایاں یاداں ہن۔ کہیں کہیں ویلھے اَساں تونسے دے بازار محمود نظامی سئیں دے سیاسی دربار کٹھے ونڄوں ہا تاں رَستے وچ ڈھڳ ڳالھیں کریندے ہاسے۔ اینجھے ڳالھیں دا موقع اوں ویلھے وی ٻہوں ملدا ہئی جݙاں میں آپݨے پیو نال تونسے کنیں ٻاہرو ویندا ہم۔ بس وچ ہکی سیٹ تے کٹھے ٻہہ، دھکے دھوڑے تے لوݙے کھاندیں ڳالھیں دی ہک آپݨی چَس ہوندی ہئی۔ اے اوں ویلھے دی ودھ ڳالھ ہے جݙاں سرائیکی لوک سانجھ بݨی ہوئی ہئی تے اوندے میٹنگز وچ میں وی کݙاھیں کݙاھیں ویندا ہم۔ کُجھ یاداں او وی ہن جیڑھاں میں باد وچ اپݨے بھراویں تے پیو دے سنگتیں کنیں سُݨن۔ اے ڈیرہ غازی خان دے ڈگری کالج تے اِنہیں تریہیں سنگتیں دی یاری دا پریتی حال میکوں لطیف خان گاݙی دے پُتر محمد سعید اختر سُݨائے۔

یادیں دی مُہار ولا موڑوں تے چنڳا ہوسی۔

ڈیرہ غازی خان دے ڈگری کالج وچ اِنہیں تریہیں دے فلسفہ، سائیکالوجی، ہسٹری، لٹریچر، انگلش مین سبجیکٹس ریہے ڳئے۔ اوں ویلھے اے فلسفے وچ ہیگل، سپینوزا، شوپن ہائر، مارکس، برنارڈ شا دے ڄاݨوں سُنڄاپوں تھی چُکے ہئین۔ انگلش تے پرشئین لٹریچر وی اُنہیں چنڳا بھلا کھنگالا ہویا ہئی۔  انگلش لٹریچر دے شوق دا ہک چھوندا حال میں محمد سعید اختر دی زبانی سُݨیا ہوئے جینکوں اے حال آپݨے پیو لطیف خان گاݙی ݙتا ہویا ہئی۔ اے اُݙاں دی ڳالھ ہے جݙاں میݙے پیو دی آپݨی پیلھی ذال جندن نال کھٹ پَٹ چلدی پئی ہئی۔ اوں ویلھے او ڈیرہ غازی خان دے کالج پڑھدے ہئین۔ چُھٹیاں ہوسن جو اے ݙوھیں سنگتی گاݙیں آئے ہوئے ہئین تے میݙے پیو دی طلاق دی ڳالھ مہاڑ چلدی پئی ہئی۔ اُنہیں دے ہتھیں اوں ویلھے امریکہ دی ناولسٹ مارگریٹ مِچل دا ننواں ننواں چھپیا جڳ مشہور ناول "گَون وِد دا وِنڈ" لڳ ڳیا۔ میݙی آپݨی اَڄوکی پرکھ پرچول موجب اے ناول سَن 1936 وچ چھپیا ہئی۔ ایں ناول اُتیں اڳوں ونج 1939  وچ ریکارڈ تروڑ فلم بݨی۔ اے ناول ہک "ایپک ہسٹاریکل رومانس" دا پلاٹ رکھدے۔ ایندا تاریخی پچھوکڑ امریکہ دی چار وریہیں (1861-1865) دے وچالے تھیوݨ آلی او خانہ جنگی تے بھیڑی ہے جیڑھی ابراہم لنکن دے صدر دے چُݨاؤ باد اوں ویلھے اُبھے تے لَمے امریکہ وچ چھڑ ڳئی جݙاں غلامی دے مُکارے دا باقاعدہ اعلان تھیا۔ لَمے امریکہ دے سَت ریاستیں جتھاں اَڄاں غلامی دا رواج تے معشیت ٻہوں تکڑی ہئی، اُنہیں ہک کنفیڈریشن بݨا آپݨی علیحدگی دا دعوی کر ݙتا۔ ایں ناول دے کردار وریجینا دی ریاست نال سمبندھ رکھدن۔ ایں اہم تاریخی سیاسی پچھوکڑ دے نال نال ایں ناول دے کرداریں وچ زبردست رومینٹک افئیرز وی چلدے پئے ہوندن جیندے وچ پیار محبت، شادیاں پرنیوے ، یقین بے یقینی، رنج غم، جلن حسد، مردانگی تے شیویلری سبھے رولے رَپے تے رنگ ہوندن ۔

اے ݙوھیں سنگتی وستی گاݙیں ہئین تے ناول دی ہکا کاپی انہیں دے ہتھیکے ہئی۔ ݙوھیں چاہندے ہن جو کہیں تانگھ مُتوں اے ناول پڑھ گھنن۔ صلاح اے بݨی جو ایں ناول دے ݙو ٹوٹے کر ݙویجن۔ ناول دا پیلھے آلا پارٹ میݙے پیو گھن گیدھا جݙاں جو ݙوجھا پارٹ لطیف خان گاݙی دے ہتھیں آیا۔ لامحالہ شام کوں کہیں وساخ ٻہہ یا کہیں بندڑے دی لٹھ ڈگری اُتیں ٹُردیں پھردیں آپݨے روز دے پڑھے پڑھائے دا حال حویلہ وی تھیندا ہوسی۔ جیویں میں پیلھوں ݙسائے اوں ویلھے میݙے پیو دی پیلھی ذال جندن دا ہک امیرزمیندار ٻُڈھے نال وی سانگا جُڑ چُکیا ہئی تے اوندا روز طلاق دا تقاضا ہوندا ہئی۔ ایں پچھوکڑ وچ اوں ناول دے کرداریں دے رومینٹک افئیرز، رقابت، جھیڑے جھڳڑے، یقین شک، جلن حسد بارے پڑھدیں او کیا سوچیندا تے محسوس کریندا ہوسی، میں ایندا چھڑا اندازہ ای لا سڳداں۔ اِݙوں ناول مُکیا، اُݙوں میݙے پیو آپݨی پیلھی ذال کوں طلاق لکھ ݙتی تے وت دھتورا پی، ڳادھی گھڑیندیں او کیڑھے جڳ جہان پھردا گھومدا ریہا، اے حال اوندے نال ای مَر سُتے۔
(جاری اے)

پنجویں قسظ ۔۔۔۔ اُستاد فداحسین گاݙی ۔۔۔۔۔۔۔۔۔ کھنڈرے پُنڈرے یادیں دے ٹوٹے ݙلیاں ۔۔۔۔۔۔۔

اُستاد فدا حسین گاݙی

(کھنڈرے پُنڈرے یادیں دے کُجھ ٹوٹے ݙلاں۔۔ پنجویں قسط)

مشتاق گاݙی

جے ہک پاسیوں ݙکھ، درد، اَلم بندے کوں بَھن تروڑ چُورا چُورا کر سٹیندن تاں اے کݙاھیں کݙاھیں اوندی جیوݨ مُکتی دا سامان وی بݨدن۔ ہزاراں وریہیں پیلھوں شاکیہ مَنی لارڈ ُٻدھا دا نروان ایں ݙکھ درد دی بَھئو بَھاونا تے ایندے گیان دھیان کنیں ای تاں نکلدے۔ جتھاں ٻُڈھیپا، بیماری تے جیوݨ مرݨ جہیں سُولیں سیتے سوالیں راجکمار سِدھارتھ کوں اپݨے پیو دے سُکھالے محل کنیں کڈھ جَھر جنگلیں تے بَربریانیں رُلایا، تپسیا کروایس، اُتھاں بنارس شاہر دے کولہوں گنگا میا تے وَرون دریا دے سَنگم اُتیں ہرݨ پارک وچ بھکشوئیں دے سامہݨے اوندی پیلھی اَلاوݨی جیوݨ ݙکھ تے اوندے نرودھ بارے ای ہئی۔

آپݨے ایں پیلھے سُترا وچ تتھاگت کُجھ ایں آہدے:

"جمݨ ݙکھ ہے۔ ودھݨ پلݨ ݙکھ ہے۔ موت ݙکھ ہے۔ آشا نراشا ݙُکھ ہے۔ اَݨ بھاوݨے نال جُڑت ݙکھ ہے۔ بھاوݨے نال وچھوڑا ݙکھ ہے۔ جیندی چاہ ہووے اوندا نہ ملݨ ݙکھ ہے۔ پنج سکھنڈ آپ ݙُکھ ہن۔"

تتھاگت اڳوں ݙسیندےجو ݙکھ دا کارݨ موہا ہے۔۔۔۔ راڳ نال موہا، کام نال موہا، جیوݨ نال موہا، مرݨ نال موہا۔۔۔ مُکدی مُکاؤں اے مَن موہا ݙکھ ہے۔ ایں ݙُکھ دا نرودھ اݨ موہے تھیوݨ وچ ہے۔ شُنیا ۔۔ شُنیا ۔۔۔ شُنیا ۔۔ شُنیا ۔۔ صفر ۔۔ صفر ۔۔۔ صفر۔۔۔صفر

میں نئیں آہدا بھگوان گوتم ٻدھ سَت دا اَتت کڈھے۔ پورے جڳ جہان تے قدیم ہند سندھ دی ریت وچ ݙُکھ نرودھ دے کئی راہ رَستے ہن۔ جتھاں ٻُدھ مَت وچ اݨ موہا تے شُنیا تھیوݨ نروان سَواں ہے، اُتھاں بَھگتی ریت وچ مَن موہن ہووݨ جیوݨ مُکتی دا دَڳ ہے۔ جے ہک پاسیوں ٻاہمݨ ' کامے' کوں کالے کرم ݙسیندن تاں ٻئی پاسیوں تنترک آہدن جو 'کامے' دا درست ورتارا ہک شکتی ہے۔ کُجھ آہدن "آہم" ساݙی مُکتی وچ ݙک ٹھل ہے تے ٻنہیں کیتے ' آہم'  اَست دا سَت ہے۔ ہوند دا سرچشمہ ہے۔ اینویں جے اَساں پچادھ دی سوچ وچار تے فلسفے دی ریت کوں پھرولوں تاں اوندے آپݨے ول ولانگے تے بھول بھلیاں ہن۔

راہ رستہ تے دڳ جو وی ہووے پر جے تائیں ݙکھ درد دی بھئو بھاونا کوں سُرت دی سوئی تے ڄاݨ سُنڄاݨ دے دھاگے نال تروپے نہ مارے ونڄن اوں ویلھے تائیں اے پَھٹ سِویندے نئیں۔ بندے وچ دِھرتا تے ویرتا نئیں آسڳدی۔ اے آکھݨ وچ وی حرج نئیں جو اے سُرت دی سوئی تے ڄاݨ سُنڄاݨ دے دھاڳے کہیں "ازم" نال نئیں ملدے۔ ایندے کیتے ہر "ازم" وچوں دَھاں دھو کنیں وادھوں تھیوݨا پوندے۔ سبھ کُجھ ہووݨ تے کُجھ نہ ہووݨ، ڄاݨ وند تے اݨ جاݨ تھیوݨا پوندے۔  

اے اوں ویلھے تھیندے جݙاں اساں اَندھارےسوجھلے، چنڳپ گندپ، یقینی بے یقینی دے وچالے کھڑے تھی ویندے ہئین۔ میکوں ڄاپدے وادی سندھ دے او رَشی منی جیڑھے ہزاراں وریہیں پیلھوں سندھو دی مݨ اُتیں ٻہہ جݙاں ہوند تے اݨ ہوند اُتیں گیان دھیان کریندے ٻیٹھے ہئین تاں اُنہیں وی ایہو ای سَت کڈھا ہئی۔ جیویں رڳ وید دے اݨ ہووݨ کنیں ہووݨ دے منڈل 'ناسادیا سکتا ' وچ لکھیا ہوئے:

"پیلہوں پہل ہووݨ اݨ ہووݨ کُجھ وی نہی۔ اُݙاں نہ آکاش ہئی نہ اوں کنیں اُتوں اَسمان ہئی۔ نہ مرتیو ہئی نہ اݨ مرتیو ہئی۔ ݙینہہ رات دا کوئی وکھرپ نہی۔چھڑا ساہ مُتوں ہک ساہ ہئی۔ ٻیا کُجھ وی نہی۔   پیلہوں پہل اَندھارا اَندھارے وچ ولہیٹا ہویا ہئی۔ سبھ پاݨی ای پاݨی ہئی۔ جیوت اپݨے نہ ہووݨ وچ لُکی ہوئی ہئی۔ او پاݨی دے تپ وچوں نکھتا۔ اوندے وچ کامنا اُبھری جیڑھی جو مَنس دا پیلھا بیج ہئی۔ کوَی جیڑھے وید دی ڳول وچ ہئین اُنہیں ایں ہووݨ اݨ ہووݨ دی ڳنڈھ لبھی۔ اے ڳنڈھ چار چوپھیروں ہئی۔ ہیٹھوں ہئی؟ اُتوں ہئی؟ اَتھاں کُجھ بیج ونڈݨ ہار ہئین تے کُجھ شکتیاں ہئین۔ ہٹھوں تݙ پوندی ہئی، اُتوں کُجھ اُبھردا ہئی۔ اے کوں ڄاݨ سڳدے؟ اے کون اَلوا سڳدے؟ اے سبھ کݙاں بݨیا؟ اے سبھ کݙاں ستریجا؟ دیوتا ایں ہووݨ دی ستریج دے پچھوں آندن۔ وت اے کون ڄاݨ سڳدے جو اے سبھ کُجھ کݙاں تھئے ؟ اے ستریج کݙاں بݨی ؟ شیت اے آپݨے آپ وچوں بݨی ہے۔ شیت اینویں نہی۔ جیڑھا ایں سبھ کوں اُتوں ٻہہ ݙیہدا ٻیٹھا ہئی، او سبھ ڄاݨدے، شیت او وی نئیں ڄاݨدا[1]۔"

وادی سندھ دے انہیں رَشیں مَنیں دی اے کینجھی چیتا کاری ہئی، کینجھے وچار ہئین جیندے وچ برہما سبھ ڄاݨدے، شیت او وی نئیں ڄاݨدا۔

میکوں لڳدے میں وت اپݨی کہاݨی کنیں ہٹ ڳیاں۔ ٻہوں پریں وچاریں دی اݨ موہݨی دنیا وچ لڳا ڳیا۔ پر ایں سبھ کُجھ پچھوں ݙسݨ اے چاہندا ہم جو میں ہمیش آپݨے پیو کوں وچالے کھڑا پاتا۔ اندھارے تے سوجھلے، ڄاتی تے اݨ ڄاتی، ہوند تے اݨ ہوند دے وچالے۔ اے ٻئی ڳالھ ہے ایں وچالے کھڑ او سوجھلے، ڄاݨ وندی تے ہوند دو تانگھدا ریہے۔ باقی سبھے لیبلز جنہیں نال او ڄاݨا سُنڄاتا ویندے، او ٹھیک ہن، شیت ٹھیک نئیں۔ 

میکوں ہُݨ اے وہم تھی ڳئے میں تہاݙی کہاݨی دی چُس سروں ونڄا ݙتی ہے۔ کہیں ٻئی وادھوں ڳالھ مُتوں میں آپݨے پیو دے ٻلپݨ، جوانی تے پڑھائی لکھائی دا حال چھیڑ ݙیواں تاں چنڳا ہوسی۔

جیویں او ݙسیندا ہئی او اَٹھویں تائیں ساݙی وستی دے پچھادھو سوکڑ دے قصبے پڑھدا ریہا۔ جݙاں او ہالی ٻہوں چھوٹا ہئی تاں اوندا پیو سردار خان اونکوں روز مونڈھے چا سکول گھن ویندا ہئی۔ میݙا ݙاݙا کݙاھیں وستی ول آوے ہا، کݙاھیں او سوکڑ آپݨے کہیں سنگتی دی وساخ ٻہہ ݙوپہرا بھنے ہا۔ جݙاں کُجھ وݙے تھئے تاں گاݙیں وچ اپݨے سنگتی تے کلاس فیلو لطیف خان گاݙی نال آپ سوکڑ لڳے ونڄن ہا۔ اوں ویلھے سوکڑ تے گاݙیں دے وچالے جوار باجھریں نال بھرے بند ہوندے ہئین، وچوں نائیں دے کئی پاڑے تے جھر جنگل۔ اُنہیں پاڑیں تے جھر جنگلیں کوں جھاڳݨ سوکھا نہی ہوندا۔ گیڈر، نہر تے ٻیاں کئی بلائیں اُتھاں پھرداں ریہے وینداں ہئیں ۔ بندے کوں ݙانڳ ݙنڳوری ہتھیں رکھݨی پوندی ہئی۔

اے اوں ویلھے دی ڳالھ ہے جݙاں انگریزی راج اَڄاں ہئی پیا تے کراڑ ساݙے وسبے کنیں نَہن نکھتے۔ اوں ویلھے ایجوکیشن دا سٹینڈرڈ اَڄ کنیں ٻہوں سارا چنڳاں تے اُچا ہئی۔ باد وچ مہاجر کالے انگریزیں پڑھائی لکھائی نال کیا کیتا تے کینویں شاگرد دولے شاہ دے چوہے بݨدے ڳئے، اے ٻہوں سارا ساݙے اڳوں نُشابر ہے۔ پُراݨے ویلھے دے پنجویں پاس ساݙے اڄ دے وݙے ڈگریں گیدھیں  کنیں تکڑے نکلدن۔ اوں ویلھے اڄ دی وانگ ٹیوشن دا عذاب وی نہی آیا تے نہ اُستاد کوئی ہَٹی کھولی ٻیٹھے ہئین۔ اوں ویلھے اَڄاں قدیم ہند سندھ دی پڑھائی لکھائی دی ٻاہمݨ دی بݨائی گرو چیلے دی بھنی ترُٹی، ٹوٹے پرچھے تھئی ریت چلدی پئی ہئی۔  اے درست ہے جو پُراݨے ویلھے دے اُستاد کُراڑے تے کہیں حد تائیں گھمنڈی ہوندے ہئین۔ شاگردیں دی مار کُٹائی وی کریندے ہئین۔ ایندے پچھوں اُنہیں دی اِچھا ہوندی ہئی جو اُنہیں دے شاگردیں دا نتیجہ چنڳا آوے۔ ایندے نال اُنہیں دا ماݨ ودھدا ہئی۔ اویں تاں بندہ بانو بان دی مخلوق ہے جیندے وچ پُراݨے ننویں اُستاد وی آندن۔

نصاب دی ایجوکیشن دے چنڳے مَندے ہووݨ وچ اپݨی ہک انج تے نویکلی جاہ ہے۔ پُراݨے ویلھے دے اَٹھویں ݙاہویں دے نصاب وچ تاریخ، ادب، جغرافیہ، سائنس دے سبجیکٹس دریگھے، اوکھے تے اُچے معیار دے ہوندے ہئین۔ اَڄ تاں تاریخ تے جغرافیہ چھڑا مطالعہ پاکستان بݨ ڳئے تے جݙاں دا ضیا الحق مذہب، ریاست تے سیاست کوں ہک ٻئے نال  ودھیک جوڑے تاں سائنس چھڑی مُلاں دی بانگ ریہہ ڳئی ہے۔ آہدا میں اے پیاں ہم جو اوں ویلھے دی پڑھائی پڑھائی ہوندی ہئی، چھڑا ڈگری گھنݨ نہی ہوندا۔ شاگرد دا جیوݨ ہک برہمچاری وانگ ہوندا ہئی۔

پنجویں یا اَٹھویں جماعت ہئی، ایندا میکوں نئیں پک پر میݙے پیو کوں ہک واری وظیفہ وی ملیا جیندے نال اوندی پڑھائی دا خرچہ بھرݨ سوکھا تھی ڳیا۔  اَٹھویں کلاس دے باد او تونسے دے ہائی سکول لڳا ڳیا۔ اپݨی وستی کنیں اوندا پُراݨا کلاس فیلو لطیف خان گاݙی اوندے ہک ہمزاد وانگ اوندے نال ہوندا ہئی تے ݙوھیں رَل کنیں پڑھائی کریندے ہئین۔ کہیں ویلھے میݙا پیو وستی ول آوے ہا تے کہیں ویلھے سکول دے بورڈنگ وچ ریہہ پوندا ہئی۔ امتحانیں وچ بورڈنگ ٹکݨ دی اے روٹین پکی ہوندی ہئی۔ جݙاں او تونسے ٹکدا ہئی تاں میݙا ݙاݙا سردار خان وستی کنیں پندھ کریندا اونکوں کھاوݨ ونڄ پچیندا ہئی۔ جیویں ݙسیا ویندے اوں ویلھے میݙی ݙاݙی مر چُکی ہئی۔ میݙا ݙاݙا منہ اندھارے سجھ اُبھرݨ کنیں پیلھوں مٹی وُلڑیندا ہئی۔ مکھݨ دی چُوری بݨا آپݨے پُتر کوں تونسے سکول ونڄ ݙیوے ہا جیڑھی اوندا ݙینہہ تے رات ݙوھیں دا کھاجا ہوندی ہئی۔   

جیویں لطیف خان گاݙی دے پُتر محمد سعید اختر میکوں ݙسائے تاں تونسے دے ہائی سکول وچ عزیز جاوید دُرانی (کھیتراݨ) وی اُنہیں دے نال رَل آیا ہئی جئیں میݙے پیو دے جیوݨ دے ہر رنگ ڈھنڳ کوں اپݨی سنگت تے وچاریں نال مُتاثر کیا۔ اصل وچ تاں لطیف خان گاݙی، عزیز جاوید دُرانی تے میݙے پیو دی ہک "ٹرائیکا" بݨ ڳئی جیڑھی ٻہوں مُدت چلدی ریہی۔ اُنہیں دی ہک ٻئے نال ہر تراویں دی سانجھ ریہے ڳئی۔ پڑھائی لکھائی، سوچ وچار، پالیٹکس کنیں گھن جذبیں تے احساسات دے گُھمر گھیریں تائیں اںہیں اپݨے جیوݨ کوں ٻہوں مُدت تائیں سانجھا رکھیا۔

(جاری اے)

---

[1]  اے  "ناسدیا سکتا منڈل" رڳ وید دی زبان سنسکرت وچ ہے جیندی سدھی ٹرانسلیشن میݙے کیتے اوکھی ہئی۔ میں انگلش تے رومن وچ لکھی سنسکرت ݙوھیں کوں پڑھ کنیں ایندے وچ وٹا پھیرا کیتے۔ اینکوں معتبر ٹرانسلیشن نہ سمجھیا ونڄے۔ تھی سڳدے احسن واگھا سئیں جہیاں "لینگوئسٹ" ایندی معتبر ٹرانسلیشن ساکوں کݙاھیں کر کنیں ݙیوے 

چوتھی قسط ۔۔۔ اُستاد فدا حسین گاݙی ۔۔۔۔ کھندرے پُنڈرے یادیں دے ٹوٹے ݙلاں ۔۔۔۔۔۔

اُستاد فدا حسین گاݙی

(کھنڈرے پُنڈرے یادیں دے کُجھ ٹوٹے ݙلاں۔ چوتھی قسط)

مشتاق گاݙی

منگروٹھہ دی او نینگر ترمیت پار ہئی بھانویں اروار ہئی، یار ہئی بھانویں دلدار ہئی، سہیلی ہئی بھانویں ٻیلی ہئی، او جو کُجھ وی ہئی پر چھیکڑ وچ مݨاں مݨ مٹی ہیٹھوں دفنیڄ  خواب خیال تے وہم بݨ ڳئی۔ اینویں ڄاپدے جیویں مُکتی، فنا اتیں وچھوڑے دا مہا نربھاڳی ݙکھ میݙے پیو دی ہمیش تاک وچ رہندا ہئی۔ او آہدا ہئی وچھوڑا او جیندے وچ ملݨ دی کوئی آس اُمید نہ رہوے۔

جݙاں او آپ جیوݨ مُکت تھیا تاں اوندے سوڳ وچ اشو لال دی لکھی اے نظم ایویں ڄاپدے جیویں او آپ ہولیں ہولیں اشو دے کنیں ٻول ڳیا ہووے:

"موت دا ݙکھ نئَیں

اصل ݙکھ وچھوڑے دا ہے

جیکر کہیں اݨ چتی اڳوں

اَساں ساریاں

ہکے ݙینہہ جے مرݨا ہُوندا

اَڄ مر ویندے"

(گوتم نال جھڑا ۔۔۔ صفحہ 87)

او جیتلا وچھوڑے کنیں پِچی پوندا ہئی، وٻلاندا ہئی، اُتلا ای اے ݙکھ ہک لُوت ٻوٹی وانگ اونکوں ولھڑدا چمبڑدا ہئی۔

جݙاں ہالی او چھوہرہئی تاں اوندی اُدھلی، وچھوڑے ماری اَماں اونکوں چُھوہرا بݨا ایں جڳ جہان کنیں ہمیش کیتے ٹر ڳئی۔ اڄاں او آپ جوان ہئی تاں اوندے کلہے چھوٹے ڳبھرو بھرا منظور حسین کوں ابڑغتی ٹائیفائڈ تھیا تے تھولی مُدت ݙُکھالا ریہہ اوندا انتم سمسکار تھی ڳیا۔ اے چھڑے ݙو بھرا ہئین تے انہیں دی کوئی بھیݨ کائیں نہی۔

ساݙا چاچا میݙے پیو کنیں ہک ٻہوں انج تے نویکلا ماہݨو ہئی۔ اوندا وݙا بھرا تاں چھوٹے سَن وچ ای لکھائی پڑھائی وچ پئے ڳیا۔ او وچاریں دی دنیا وچ غرق ریہہ ویندا ہئی ۔ ہک جوڳی وانگ اپݨے وسیب وسبے دا ہوندیں ہوئیں ہک اُپرپ دا چولا چا پاتُس۔ جݙاں جو ساݙا چاچا منظور ویہویں صدی دے وچالے دی دَمانی وَسوں دی ہک جیندی جاڳدی مورت ہئی۔ او وݙے وݙے چوݨے رکھدا ہئی۔ ہتھیں ڳانے، انڳلیں مُندرے پیندا ہئی۔ نت ننویں چولے ݙیہݙے پاوݨ اوندا شوق ہئی۔ او ٻہوں چنڳا گھوڑ سوار ہئی تے اوندے کول ہک ݙو گھوڑے گھوڑیاں ہر ویلھے ریہہ ویندے ہئین۔ او گھرٻہوں گھٹ تے جھوک اُتے اپݨا ویلھا ودھ گُزریندا ہئی۔ اوندی بݨائی ہوئی جھوک مَیں ݙٹھی ہوئی ہے۔ اے جھوک گاݙیں دی اُبھی تے لمی وستی دے وچالے ساݙے ہک رکݨی ناں دے بَند اُتیں ہوندی ہئی۔ اُتھاں اوندے گھوڑے ٻدھݨ دی جاہ، سُمھݨ دا کھٹڑا تے ٻیا سامان وی پیا رہندا ہئی۔

میݙے ݙاݙے کوں اپݨے چھوٹے پُتر نال  ٻہوں اُنس پیار ہئی۔ میݙا پیو تاں چھوٹی عمرانہہ وچ وستی چھوڑ ڳیا۔ پڑھائی تے لُڳ پھرݨ دی چاہ اونکوں ہک اینجھا پندھیڑو بݨا ݙتا جیندےکیتے اوندی وستی ویندیاں دا راہ تے آندیاں دی جھوک بݨ ڳئی۔ جݙاں جو میݙا چاچا اپݨے پیو دی تݙ تے ماݨ ہئی۔ اوندے ہر وسیبی کم دا ٻانہہ ٻیل۔ سنگھڑ دے درہ دا خاکی کمارہ، نائیں نال بند بھراوݨ، جوار ٻاجھری دی رڑھ راہی، ڳاہ ڳہاوݨ، مال منی دی رَکھ رکھݨ، وساخ وچ کٹھے ٻہوݨ، شریکے تے مَر جی دیاں ریتاں رسماں نبھاوݨ، او ہر وسیبی رواجی کم وچ میݙے ݙاݙے دے رَلے ہوندا ہئی۔

میݙے پیو دی وی اپݨے چھوٹے کلہے بھرا نال ݙونگھی جُڑت ہئی۔ اوندے اُنس دا اے حال ہئی جو اوں ویلھے دے حساب نال میݙا پیو اوندے کیتے ہک اݨ مول تحفہ شہروں گھن آیا۔ اے تھالی آلا ہک واڄا ہئی۔ ایں واڄے دا ساݙی وستی آوݨ ایویں ہئی جیویں گیریل گارشیا دے ناول " کلہیپے دے سو سال" وچ' جیپسیز' مقناطیس تے ٻیاں ونکو ونک دیاں ایجاداں وستی گھن آندے ہئین تے اُنہیں دے بدلے شودے آدی واسی ہر مُنہ مَنگی شے ݙے ݙیندے ہئین۔ آہدن ایں واڄے نال میݙے چاچے دی پوری وستی وݙی ٹور بݨی رَہندی ہئی۔

اپݨی فوتگی کنیں کُجھ مہینے پیلھوں میݙے چاچے دا وݙی چاہ نال پرنیوا تھیا۔ اوندی پیلھی اولاد (میݙی کلہی سوتر) اڄاں اپݨی اَماں دے ڈڈھ وچ ہئی جو اونکوں ٹائیفائیڈ تھی ڳیا۔ اوں ویلھے میݙا پیو لاہور جی۔سی۔ کالج  وچ بی۔ ٹی۔ بی۔ ایڈ کریندا پیا ہئی۔ جݙاں ساݙی وسوں دے حکیمیں طبیبیں دا دوا دارو کم ناں کیتا اَتے روڳ ودھدا ڳیا تاں میݙے ݙاݙے نراش تھی میݙے پیو دو ہک ٹیلی گرام بھڄوایا۔ میکوں نئیں پتہ اوں ویلھے ٹیلی گرام تونسے کنیں تھیندا ہئی یا ایندے کیتے اُنہیں کوں کہیں ٻئے شاہر ونڄݨا پیا۔ جݙاں اے ٹیلی گرام میݙے پیو کوں ملا تاں او ٹرین تے چڑھ وستی دو روانہ تھی پیا۔ اے وی نئیں پک جو او ٹرین کنیں کروڑ لال عیسن لتھا تے وت دریا ٹپ تونسے آیا یا کوئی ٻیا ٹیشن ہئی۔ او ݙسیندا ہئی جݙاں او گاݙیں دے پوادھوں دی وستی بوہڑ پُڄا تاں کُجھ بندیں اونکوں ݙسیا جو اوندا بھرا فوت تھی چُکے۔ اے پندھ کیویں کٹیا، اوں کیا سوچا، کیا محسوس کیتا، اے تاں انتر دیاں ڳالھیں ہن تے اونکوں آپ ای ایندی ڄاݨکاری تھی سڳدی ہے۔ ایتلا او ݙسیندا ہئی جو وݙاں وݙاں ٻلانڳاں بھریندا وستی دو ڳیا ہم ۔ جݙاں او وستی پُڄے تاں ساری وستی قبرستان ڳئی ہوئی ہئی۔

ایں کنیں پیلھوں جو میں اڳوں دا حال ݙیواں ، کُجھ اپݨی وستی دے قبرستان دی ڄاݨکاری ݙتی ونڄاں۔ اصل وچ گاݙیں دیاں ݙو وستیاں ہن۔ ہک اُبھی تے ٻئی لمی۔ ساݙا جُھڳا تے پَھلی اُبھی وستی رہندے ہن تے ایں وستی دے لوک ودھ زمیندار ہئین۔ اُبھی وستی سنگھڑ نائیں دے پیچ وچ ودھ ہئی تے لمی وستی کنیں ٻنی شروع تھی ویندی ہئی۔ اوندے اڳوں ہک دریگھی ریخ۔ لمی وستی دے پچاھوں لموں شیخ رئیس دی مشہور زیارت ہے۔ ساݙے پیو دے سوتر مر کھٹڑے چاچے حیات دا آکھݨ ہئی جو اتھاں "ابنَ سینا" دفن ہے۔ اینجھی لوکل سکالرشپ تے اوندیاں تھیوریاں ساکوں پورے سرائیکی وسیب وچ کھنڈیاں ملدن۔ شیخ رئیس دی ایں زیارت وچ ہک تاں نو گزیں قبریں وانگ ہک لمبی چوڑی قبر ہے جیندے نال کئی ڄالیں دے وݨ تے ہک ادھ کرینہہ دا ٻوٹا ہے۔ ڄالیں اُتے ہر پاسیوں رنگیل کپڑیں دیاں منت دیاں ریلاں ٻدھیاں کھڑن۔ نال ٻہوں سارے کچے اَستاوے تے تکڑے ہن جیڑے قبر دے اُتوں تے چارچوداروں ستھے پئین۔ ہر خمیس کوں اِتھاں منت منگݨ والے، خاصکر تریمتیں کٹھیاں تھیندن۔ کُجھ او لوک وی آندن جیڑھے کہیں بشارت دے تانگھی ہوندن تے او رات کوں وت اُتھاں ٹکدن۔ شیخ رئیس دی زیارت دے پچادھوں ساݙی وستی دا لمبا چوڑا قبرستان ہے۔ دمان دے ٻنہیں کئی قبرستاناں وانگ سلیمانی پتھویں نال ستھیا ہوئیاں قبراں تے وچالے ریت دے ٹٻے ہن۔ کُجھ ٻہوں ای نکے سائز دیاں مٹی دیاں قبراں وی ہن۔ اے  اُوݙیں دیاں قبراں ہن جیڑھے ہر ݙاہویں محرم کوں نہ ڄاݨ کتھوں آ کنیں اُنہیں دی لیپا پوتی کریندن تے وت لڳے ویندن۔          

چنڳا ہوسی حال کوں اُتھاؤں جوڑو جتھوں اے ترُٹا ہئی۔

میݙا پیو جݙاں قبرستان پُڄا تاں اڄاں چاچا منظور دفن نہی تھیا۔ میݙے پیو کوں ݙیہدیں ای میݙے ݙاݙے اُتیں ہک دورہ پئے ڳیا۔ اوں ݙٹھے بھالے مُتوں میݙے پیو کوں کُٹݨ لڳ پیا۔ اکھ ݙٹھی نہ نک ٻس ہک چیتے پھرے بندے وانگ میݙے پیو دی پنڄکار کڈھ رکھُس۔ نال نال اے وی ول ول آہدا ونڄے "توں ہُݨ آئیں جݙاں تیݙا بھرا مر سُتے۔"  تھی سڳدے اوندے من وچ اے ہووے جو اے تکھیں پُڄدا تاں وت بھرا کوں شاہر وݙے ڈاکٹر دو گھن ونڄے ہا تے او بچ ونڄے ہا۔ جو وی اوندے من چیت وچ ہئی پر اوں ایتلا میݙے پیو کوں کُٹا پنڄا جو او رتو رت تھی ڳیا۔ میݙا پیو ݙسیندا ہئی جو ایں واقعے باد اونکوں نکسیر چُھٹݨ دی بیماری لڳی۔ گرمیں وچ اونکوں اے نکسیر چُھٹدی ݙیکھݨ ساݙے کیتے ہک عام ڳالھ ہئی۔ اوندی اپݨی فوتگی کنیں کُجھ ݙینہہ پیلھوں ایہا نکسیر چُھٹی تے وت اوندی جان گھن لتھی۔

مُکتی، فنا تے وچھوڑے دا ݙکھ  اوندے جیوݨ وچ اتھائیں نئیں مُکدا۔ کُجھ وریہیں باد جݙاں لہور وچ میݙے پیو اپݨی پڑھائی لکھائی پُڄا گیدھی تاں وت اوندی ہک ہائی سکول ٹیچر دی پوزیشن وچ گورنمنٹ سروس تھی ڳئی۔  اوندی پیلھی پوسٹنگ کروڑ پکا شہر تھئی۔ اوں ویلھے میݙی اَماں نال اوندی شادی تھی چُکی ہئی تے او اپݨی ذال کوں وی کروڑ پکے نال گھن ڳیا۔ ودھ تاں نئیں ڄاݨدا پر اوں ویلھے تائیں اوندی ہک کیمونسٹ دَھریے دی سُنڄاݨ پکی تھی چُکی ہئی۔ اے ڳالھ تاج خان لنگاہ میݙے پیو دی برسی دی ہک مجلس وچ ݙسی۔ جیویں جو ساکوں ڄاݨ ہے تاج خان لنگاہ کروڑ پکے دے ہک زمیندار گھرانے دا سپوت ہئی۔ اوں ویلھے او چھوہر ہئی تے کروڑ پکے دے ہائی سکول وچ شاگرد ہئی۔ سرائیکی دے ہک ٻئے مہاندرے عبداللہ عرفان ہوریں وی اوں ویلھے تاج خان لنگاہ دے نال اوں ہائی سکول پڑھدے ہئین تے میݙے پیو دے شاگرد ہن۔ تاج خان لنگاہ ݙسیا جو سکول وچ اے کانا پھوسی تھیندی ہئی جو اے ٹیچر کیمونسٹ ہے تے خُدا تے یقین نئیں رکھدا۔ جݙاں اے ڳالھ کُجھ ودھ ڳئی تاں میݙے پیو سکول دی اسمبلی وچ کُجھ ڳالھیں کیتاں جیندے نال اے سُنڄاݨ ودھیک پکی تھی ڳئی۔ ݙوھیں تاج خان لنگاہ تے عبداللہ عرفان نال اپݨے اپݨے ݙھنگ ڈھالے نال میݙے پیو دا سانگا ساری حیاتی ریہا۔

جݙاں میݙے پیو دی کروڑ پکے پوسٹنگ تھئی تاں او اپݨے سکے سوتر غلام رسول کوں وی نال گھن ڳیا۔ غلام رسول اوندے چاچے مور خان دا کلہا پُتر ہئی۔ اوں ویلھے اوندی کوئی ٻئی اولاد نہی۔ اے نئیں ڄاݨ جو غلام رسول کوں او پڑھاوݨ کیتے گھن ڳیا یا وت اے سوچ کنیں جو اے میݙے نال رہوے۔ غلام رسول اوں ویلھے " ٹین ایج " دا ہک نکورچھوہر ہئی۔ اُتھاں ونڄ کُجھ مُدت باد اونکوں "جَلندر " تھی ڳیا۔ پیلھے تاں میݙے پیو اوندا کروڑ پکے دوا دارو کرݨ دا ترلا کیتا۔ جݙاں اوندی طبعیت وڳڑدی ڳئی تاں اوں آکھیا میکوں وستی گھن ڄلو۔ ودھ تاں میکوں نئیں ڄاݨ پر اے پک ہے جو اونکوں کئی واری میݙا پیو ڈاکٹر کوں ݙکھاوݨ ڈیرہ غازی خان گھن ویندا ریہا۔ اوں ویلھے پندھ کرݨ ایتلا سوکھا نہی ہوندا۔ تونسے تے ڈیرہ غازی خان دی سڑک تاں بݨی ہوئی ہئی پر ٹرانسپورٹ ملݨ ٻہوں اوکھا ہئی۔ اَڄ تاں کمیونکیشن دا ریولیوشن آیا کھڑے۔  

میݙے پیو دا اے سوتر کلہا ہئی۔ گھر آلیں ایں آس اُمید نال جو مَتاں ایندی پیڑھی، ناں نشان اڳوں ٹُر پووے، اوندے مرݨ کنیں کُجھ مہینے پیلھوں اوندا پرنیوا کر ݙتا۔ ایں ترلے کوئی کم ناں کیتا اَتیں او چڑھدی جوانی وچ جݙاں اوندا مَسیں مسائیں پُھٹدیاں پیاں ہئین تاں او اوتر نکھتر تھی وچھوڑے دی کاری کاتی چلا ایں جڳ کنیں ٹُر ڳیا۔     

میݙے پیو دے سوتر غلام رسول دی بیماری جَلندر لاعلاج ہئی۔ ایں بیماری وچ جگر بیکار تھی ویندے تے ڈڈھ وچ ہولیں ہولیں پاݨی بھریجݨ لڳ پوندے۔ پورے شریر وچ زہر کھنڈ ویندے۔ مریض ایں بیماری وچ ٻہوں اوکھ تے ݙکھ ٻہوں بُھگتیندے۔ میݙی اَماں ݙسیندی ہے اپݨے سوتر غلام رسول دے چھیکڑی ݙیہاڑیں میݙا پیو ساݙے وݙے بھرا منظور منظر (جیندا ناں میݙے چاچے دے ناں نال جوڑا ڳیا) کوں مونڈھے اُتے ٻہلا گھر کنیں ٻاہرو گھن ونڄے ہا تے کئی کئی گھنٹے لَٹھیں ڈگریں اُتے پھردا رہوے ہا۔ آہدا تاں او اے ہئی جو اے ٻال ہے میں نئیں چاہندا مَردے بندے دی حالت تے اوندی ویݨ کریندی اَماں دے نظارے اوندے چیتے وچ کوئی ݙونگھے چھاپے چھاپن جیڑھے اوندے اڳلے جیوݨ کوں اوکھا بݨا ݙیسن۔ اے تھی سڳدے اوندے اپݨے کنیں سریر نہ تھیندا ہووے۔

میݙی وݙی بھیݨ ممتاز دی سَن 1987 وچ فوتگی تاں ہک اینجھا ݙکھ ہا جئیں اونکوں جیندے جی اَدھ مار سٹیا۔ ممتاز دی کُجھ ورھیں پیلھوں ساݙی وستی دے ہک نال دے سَکے مشتاق خان نال پرنیوا تھیا ہئی۔ اوں ویلھے او فوج وچ کمیشن گھن لیفٹیننٹ ہئی۔ اے ضیاالحق دے مارشل لا دا ویلھا ہئی۔ اوں ویلھے میݙے پیو تے تونسہ دی ٻئی لیفٹ پالیٹکس دی سنگت (جیندے وچ محمود نظامی، احسن واگھا تے ٻئے کئی شامل ہن) دے خلاف جماعت اسلامی دے ترجمان تکبیر وچ کئی واری مضمون چھپ چُکے ہئین۔ کئی واری تونسہ وچ سی۔آئی۔ ڈی والیں کنیں رپورٹاں وی منڳیا ڳیاں۔ تونسے وچ سی۔ آئی۔ ڈی دا ملازم میݙے پیو دا سُونہاں ہئی۔ انہیں رپورٹیں دی ڄاݨ میکوں ایں تھئی جو ہک ݙینہہ میں پیو نال گھر کنیں تونسے دے بازار ویندا پیا ہم تاں او سی۔ آئی۔ ڈی دا بندہ ساکوں ڳلی وچ مل پیاں۔ اوں میݙے پیو کوں رپورٹ منڳݨ دی پوری کہاݨی سُݨا پُچھیا جو ݙسو میں کیا رپورٹ لکھ کنیں بھیڄاں۔ کیا رپورٹاں لکھیاں تے بھیڄاں ڳیاں، ایندی خبر نہیں۔ اوں ویلھے لوک سانجھ تاں نہی بݨی  پر سرائیکی سُنڄاݨ دی تحریک اپݨا رنگ روپ کُجھ چوکھا بݨیدی آندی ہئی۔ آہدا میں اے پیا ہم جو میݙی بھیݨ ممتاز دا ساݙے اوں لیفٹیننٹ سکے نال پرنیوے دی ڳالھ  ہک وادھوں کھپ پا ݙتی۔ اوں ویلھے او بہاالدین زکریا یونیورسٹی ایم۔ اے کیمسٹری دی سٹوڈنٹ ہئی۔ ممتاز تے میݙے اوں سکے لیفٹیننٹ وچالے اُتھائیں پیار دی پینگھ رَچی یا آکھو میل جول تھیا۔ او ڄاݨدے تاں ہک ٻئے کوں ٻلپݨ دے ای ہئین۔

میݙی بھیݨ جݙاں میݙے پیو کوں پیلھی واری آپݨے ایں سانگے دی ݙس ݙتی تے پرنیجݨ دی ڳالھ کیُتس تاں او کُجھ فکر اندیشیں وچ پئے ڳیا۔ فوج دا ادارہ اونکوں سروں پسند نہی۔ وت سَک سکاوت دے آپݨے مرݨے ہوندن، او وی اوندے چیتے وچ ہوسن۔ ایہو حال کُجھ ساݙے اوں لیفٹیننٹ سکے دا وی ہئی۔ ہک پاسیوں او میݙی بھیݨ نال پرنیجݨ چاہندا ہئی تاں ٻئی پاسیوں اونکوں اے اندیشہ وی ڄاپدا ہئی جو فدا حسین گاݙی دے جُھڳے نال اے سانگا جوڑ اوندے ملٹری کیریر دا کیا بݨسی۔ جیویں آہدن پیار اَندھا ہوندے۔ اے سبھے فکر اندیشے ہوندیں ہوئیں اُنہیں پرنیجݨ دا مِتھ گیدھا۔ ساݙے سکے لیفٹیننٹ دا اے آکھݨ ہئی جو شادی کہیں دیر مُتوں تھیوے۔ اُوں ویلھے میݙی بھیݨ ممتاز دی ایم۔ اے دی ڈگری تھیوݨ وچ کُجھ مہینے دی دیر ہئی۔ میݙے پیو دا آکھݨ ہئی جو اے اپݨی یونیورسٹی دی ڈگری پوری کر گھنے تاں وت شادی کر گھنائے۔ میݙا لیفٹیننٹ سَکا ایں ڳالھ نال سَہمت نہی۔ اوں میݙی بھیݨ کوں چوایا لوایا، زور پاتُس ، جو کُجھ وی کیتُس، پر ہک ݙینہہ میݙی بھیݨ مُلتان کنیں گھر آئی تے اوں آکھیا اَساں کُجھ ای ݙیہاڑیں وچ پریجݨے۔ میݙے پیو اوندی سٹڈی مکمل تھیوݨ دی ڳالھ کیتی تاں او وڳڑیج ڳئی۔ اوں رُواٹ پٹکار کر ݙتا۔ ہک ویلھے تاں ایویں لڳیا جو اونکوں دورہ پئے ڳئے۔ اوں جھیڑے باد میݙے پیو ہاری مَن گیدھی تے اپݨی سٹڈی پوری کرݨ دی ڳالھ کنیں دستبردار تھی ڳیا۔ اونکوں افسوس تاں ٻہوں ہئی جو ایندی پڑھائی چُھٹ ویسی تے ایم۔ اے۔ دی ڈگری ہتھیں نہ آسی۔ میکوں ایویں ڄاپدے جو ایں اچݨ چیتی پرنیوے دی شرط پچھوں ساݙے لیفٹیننٹ سکے دا اے وی خیال ہوسی جو ایں طرانح نال میݙی بھیݨ اپݨے جُھڳے نال گھٹ جُڑی رہسی تے اوندے ملٹری کیریر دا کُجھ بچا تھی ویسی۔ پار دیاں کیہاں اروار ڄاݨے۔

اُنہیں دا پرنیوا تھی ڳیا۔ وت پیلھا ٻال ڄمݨ سیتی فوت تھی ڳیا۔ اڳلا ٻال جیندا ناں ذوہیب ہئی، او ڄمیا تاں میݙی بھیݨ بیمار رہوݨ لڳ پئی۔ کُجھ ای ویلھے باد میݙے بھݨویے دی ٹرانسفر پشاور کنیں کراچی تھئی۔ اوں ویلھے او ڈڈھ نال ہئی۔ ساکوں اے ڄاݨ تھیندی ریہے ویندی ہئی جو اوندی طبعیت ٹھیک نئیں رہندی۔ ہک واری میݙی اِماں تے پیو اے وی متھی جو او کراچی لڳے ونڄن۔ ہالی او تیاریں وچ ہئین جو فون آڳیا جو ساݙی جوان بھیݨ ٻال ڄݨیندیں فوت تھی ڳئی ہے تے نال اوندی ننویں ڄائی دھی وی نئیں بچی۔   

ساݙا گھر ٻیٹھیں ٻیٹھیں قبرستان بݨ ڳیا۔ کُجھ ای دیر باد سارے گھر آلے گاݙیں دی وستی لڳے ڳئے جو کراچی کنیں میݙی بھیݨ دی لاش مُلتان بائی ائیر پُڄݨی ہئی تے وت ہک ایمبولینس وچ اونکوں ساݙی وستی گھن آوݨا ہانیں۔ لاش کیویں پُڄی، کیویں دفنیجی، ایندی کہاݨی میں اتھائیں چھوڑیندا۔

میکوں تاں چھڑا اے یاد ہے جݙاں او دفنیج ڳئی تاں میکوں پیو آکھیا آ تونسے ڄلوں۔ اڳیں اے تھیندا ہئی جو اَساں گاݙیں دی وستی کنیں ݙو اڈھائی میل ٹُردیں بوہڑیں دی وستی دے اݙے آندے ہاسے تے وت بس تے سوار تھی تونسے پُڄ ویندے ہاسے۔ اوں ݙینہہ میݙے پیو آکھیا جو تونسے ٹُردے ڄلدے ہئیں۔ کُجھ دیر تاں اَساں گُم سُم، چُپ چاپ کٹھے ٹردے ریہے۔ جݙاں ترائے چار بند ٹَپ گیدھے تاں میݙا پیو ہولیں ہولیں اَلاوݨ لڳ پیا۔ آہدن بندہ ݙکھ وچ نستلجیا دا شکار تھی ویندے۔ اونکوں آپݨے سبھے وچھڑے یاد آندن، آپݨا ٻلپݨ یاد آندے، او ݙُکھ مونجھ کوں ڳلے لیندے، اتیں ایں تراویں اپݨا کتھارسس کرݨ دا ترلا کریندے۔ اوں قیامت دے پندھ وچ میݙے پیو ایہو کُجھ کیتا۔ او آپݨی اَماں، پیو، بھرا، سوتر سبھیں کوں ہک ہک کر یاد کریندا ریہا۔ اے سبھ کریندیں ہوئیں او میݙے سامہݨے رُنیا ناں۔ ٻس ہولیں ہولیں ڳوہے دی بھا وانگ ݙکھ بھریں یادیں وچ دُکھدا ریہا۔ غم دی سانگ رَلیا ہویا۔

اینجھے مہا ݙکھ وچ کتھارسس کتھاں تھیندے۔ بندہ اَلا ٻول کنیں تھولا جیہاں اپݨا من خالی کریندے تاں کُجھ ای دیر باد رنج الم نال ݙٹیج ویندے۔ ملامتیں دی ننویں پَنڈ سر اُتے چا گھندے۔ ایں چا کراں ہا، اوں چا کراں ہا۔ اے نہ تھیوے ہا، او نہ تھیوے ہا۔ اوں ݙینہہ میں اے سبھ سُݨدا ݙیہدا آیاں توڑے جو اوندی سُدھ ٻُدھ میکوں تھولی ہئی۔

میݙا بھݨویے کوں تاں کُجھ ای مُدت باد اپݨی نوکری کیتے ونڄݨا پئے ڳیا۔ اوندے پچھوں میݙی بھیݨ دا ݙو سال دا پُتر ذوہیب ساݙے کولہوں تونسے ریہے ڳیا۔ میݙے پیو دا ٻس ہک کم بݨ ڳیا۔ او ذوہیب کوں مونڈھے اُتیں چا تونسے دے بازار لڳا ونڄے ہا۔ کہیں ویلھے اپݨے سنگتی محمود نظامی کوں نال رَلا ہوٹل ادھے ونڄ پیوے ہا یا وت شریف خان بزدار دی ریڈیو سروس دی دکان تے ونڄ ٻہوے ہا۔ ذوہیب اوندے نال ہر ویلھے مونڈھے اُتیں چڑھیا ودا رہندا ہئی۔ اَڄ میں جݙاں اوں ویلھے اُتے دید بھنوینداں تاں میکوں ڄاپدے او آپݨی گُذری وہاݨی دُہریندا پیا ہئی۔  اے یادواشت وی تاں ہک عجیب اسرار ہے۔ اے ماضی کوں ماضی نئیں بݨن ݙیندی۔ اَڄ کوں اَڄ نال نئیں جیوݨ ݙیندی۔ ݙکھے گُذرے ویلھے دے چھاپے ننویں واقعیں تے حوالیں وچ اولا گھن ساݙا بھولا بھنݨ کیتے وت آ ویندن۔ تھی سڳدے ایہو حال میݙے انہیں کھنڈریاں پُنڈریاں یادیں دا ہووے۔ میں کوئی اپݨی گُذری وہاݨی ایں صورت ولا دُہریندا تے جیندا پیا ہوواں۔

بندے دے بارے کیا سچ ہے، کیا کوڑ ہے؟ کیا درست ہے، کیا غلط ہے،؟ کوئی پرسنیلٹی کیویں بݨدی ہے، ایندا نتارہ نئیں تھی سڳدا۔ میں فلسفے تے نفسیات دی ایں بحث وچ نئیں پوندا۔ جیویں روسی ناولسٹ دستووسکی آہدے جو بندہ ہک گُجھپ ہے۔ اینکوں جیتلا کُھلیسو اُتلا  گُندرپ ساݙے اڳوں آسی۔ ایں کیتے انتر دے ایں گُجھپ، ایں گُندرپ کوں ہک پاسیوں رکھیندیں میں کلہا اوہو آکھساں جیڑھا میں ݙٹھے بھالے تے سُݨے۔

کوئی ݙینہہ اینجھا نہی گُذردا جݙاں میݙے پیو کہیں بہانے، کہیں حوالے موت، فنا تے وچھوڑے دی میݙے نال ڳالھ نہ کیتی ہووے۔ فنا تے وچھوڑے دے ایں کالے کوٹ بدلیں وچ اونکوں آپݨی مَیں مَیں نہی نظردی۔ اوندی ہوند ہک اݨ ہوند بݨی رہندی ہئی۔ او ہک اینجھا سُقراطی ہئی جیڑھا ہر پل سَکرات وچ ہئی۔ میں چھوہر ہوندیں ہوئیں ایں ڳالھ کوں ودھ اہم نَہم سمجھدا۔ پر کݙاھیں کݙاھیں کَنب ویندا ہم جو موت تے فنا دا اے کینجھا دائمی ویس ہے جیڑھا اوں پاتا ہوئے۔

 جے میݙی ایں الاوݨی وچ تہاکوں زور بیاں ودھ ڄاپدے تاں اَحسن واگھا سئیں کوں لکھے ہوئے کُجھ خطیں وچ اوندے آپݨے لفظیں دے روپ نال ایندا نمونہ ݙیکھ گھنو۔

او لکھدن:

"سئیں! اپݨی 'میں' تاں اتلی کمزور ہے جو کوئی تعلق تعلق نئیں نظردا۔ کوئی شے وی بقا دا ہلکا جیہاں یقین نئیں ݙے سڳدی۔ سکندر لوکیں دا آدرش ہے، ٻہوں مُلکیں دی تاریخ مُتاثر کیتی اِس۔ اوندے نال کئی قصے کہاݨیاں جُڑیاں ہوئن۔ سکندر دا گلیمر وی اپݨی بے یقینی دا دارو نئیں ۔۔۔۔۔ واقعی بے یقینی دل دی موت ہوندی ہے تے میں ایں بے یقینی دی موت مَر سُتاں۔۔۔"

"ودھے نستلجیا دا نتیجہ ہوسی جو پُراݨے بھاݨ میکوں یاد آئن۔ مُدتیں دے بعد اپݨے موئے مامے دے گھر زاہدہ، رخسانہ تے انہیں دی ما کوں گھن ڳیا۔ اُنہیں دا گھر ہیڈ دے ہیٹھوں میل کھن دریا دی بالکل کندھی تے ہے، کوئی فرلانگ کنیں وی گھٹ۔ تہاکوں پتہ ہے اڄ کل اُتھاں امبیں دا موسم ہے۔ اُتھاں ساول ہئی، درختیں دے جُھنڈ ہئین، اُنہیں درختیں تے کوئل کوکدی ہئی، نال واہندا دریا تے اوندے وچ ٻیڑی۔ پراݨے وقت، پراݨے لوک، آپݨے ما پیو، نکھڑے دوست بھرا سبھ یاد آئن۔ یادیں دا ہک ہلکا جیہاں احساس تے جھٹکا تھئے۔ تُساں تاں ڄاݨدے ہاؤ جو او نکھڑ ڳئے جنہیں دے ملݨ دی کوئی آس نہ ہووے۔ اُنہیں دی یاد ہک دھوئیں دی لکیر ہوندی ہے۔ وقت دے ݙوجھے پل مٹ ویندی ہے۔ کوئی کیندی آس تے جیوے"

" اپݨی مَیں دا تاں ٻیا حال ہے۔ مرکزی کردار تے گلیمر دا کوئی خواب نئیں۔ نہ کݙاھیں کوئی شے وُݨی ہم، نہ جاڳدی اکھ دے خواب ہن۔ ایں واسطے اپݨا جیوݨ دُھند دُھند، گرد گرد ہے۔ اپݨے اندر دا آدمی ہمیش سکرات وچ ہے۔ "      

" میݙی ما ٻیٹ اپݨے پیکیں ہئی۔ او بیمار تھئی۔ اوندے بیمار تھیوݨ نال میکوں اوندے مرݨ دا پَک تھی ڳیا۔ میں مامیں کوں آکھا جو اَماں مردی ہے، میں گاݙیں نہ ویساں۔ اُتھائیں رہساں۔ البتہ جݙاں میݙا پیو مویا، اوندی موت دا احساس ٻیا ہا۔ ما دی موت وچ محسوس کرݨ دا ٻیا انداز ہا۔ پیو دی موت میکوں اپݨی حیاتی دے ہک وݙے حصے دی موت محسوس تھئی۔"

اَتھاں میں ڄاݨ کنیں اپݨے ݙاݙے دی موت دی کہاݨی نئیں پھرولی۔ موت دی ہر کہاݨی اہݨے انت وچ ہکو سَویں ای ہوندی ہے۔ جیویں میݙا لاڑکانے دا ہک سندھی سنگتی زُلفی آہدے جو "انت سبھی جو ساڳو ہا"۔یا وت جیویں اشو لال دا آکھݨ ہے: "فانی بندہ کتھا کرے کیا ہووݨ دی۔۔۔ ہووݨ نال نہ ہووݨ تاں کوئی ہوندا نئیں۔" 

جݙاں وی میݙی آپݨے پیو ںال موت، فنا تے وچھوڑے دی  ڳالھ تھئی، جیڑھی جو او کہیں وِتھ مُتوں ہرو بھرو، آنوں بہانوں  گھن ای آندا ہئی  تاں میکوں کتھائیں اے پریں دے اُݙیل پوندی ہئی جو اوں کُجھ اینجھی چیتے کاری کیتی ہوئی ہے جیندے نال اوندا ݙکھ درد، مونجھ مونجھاری تے  ݙر بھئو اوندی کتھائیں کوئی تݙ وی ہے۔ اے بِلپ، اے ݙر بھئو،  کیویں سوہݨپ تے ویرتا دے کرم دا روپ  گیدھے، ایں سوال اُتیں میں کئی واری سوچ وچار کیتے۔

تریجھی قسط ۔۔۔ اُستاد فداحسین گاݙی ۔۔۔۔ کھنڈرے پُنڈرے یادیں دے کُجھ ٹوٹے ݙلاں ۔۔۔۔۔

اُستاد فدا حسین گاݙی

(کھنڈرے پُنڈرے یادیں دے کُجھ ٹوٹے ݙلاں... تریجھی قسط)

مشتاق گاݙی

ساݙے گھر ٻالیں دا ہمیش جمگھٹا لگیا رہے ویندا ہئی۔ ہک تاں اَساں آپ ست بھیݨ بھرا ہاسے وت اُتوں میݙے پیو کوں اے شوق جو وسبے دے ٻنہیں ٻالیں کوں پڑھاوݨے۔ شادن لُنڈ ساݙے گھر وچ وستی پیر دے شاہ دا پُتر، وستی بُھرڳڑی دا ہک چھوہر، گاݙیں دی وستی کنیں ݙو سَکیاں تے ہک سَکا وی رہندے ہئین۔ جے تائیں میݙا پیو جیندا ریہے اے ٻاہروں دے ٻالیں کوں گھر ٹکا کنیں پڑھاوݨ دی ریت ہمیش چلدی ریہی ہے۔ ٻیا تاں ٻیا ہک واری میݙے پیو دے علی پور کنیں ٻیٹ ہزار خان دے ہک سنگتی دا ٻال جینکوں "لِٹل" آکھیا ویندا ہئی او وی کئی سال ساݙے تونسے آلے گھر آ کنیں ٹکا ریہا۔ میݙی اَماں کوں ایں ڳالھ نال شکوہ شکایت ریہے ویندی ہئی جو تائیں ٻنہیں دے ٻالیں دا کوئی ٹھیکا چاتا ہوئے۔ اصل وچ تاں اوں شودی کوں ترائے واری ٹکر بھاڄی دا جو کرݨا ہوندا ہئی۔ وت گھر وچ ٻالیں دے جھیڑے جھڳڑے تے شرارتاں وی ودھ ہوندے ہئین۔

جتھاں ایتلے ٻہوں سارے بندے ہوون، اُتوں ہٹک ہوڑ وی سروں نہ ہووے تاں وت اوں گھر وچ نکے ٻال کُجھ ودھ چُھڑ واڳ تھی ویندن۔ رَڄ کنیں کھیݙن، بھڑدن لڑدن یا وت وݙیں دے ہتھیں دٻیڄ ویندن۔  کھیݙن تے بھڑن لڑن میݙا تاں ہر ویلھے دا مشغلہ ہئی۔   

ہک ݙینہہ میں گھر دی کَندھلی تے چڑھا دُرکدا کھڑا ہم۔ساݙی وستی دا چھوہر جیڑھا پڑھݨ کیتے ساݙے گھر ٹکیا پیا ہئی، او کَندھلی دے پچھاویں کھٹڑا سَٹ لیٹا پیا ہئی۔ میں اونکوں آکھیم "ماراں تیݙے اُتیں ٹپا" تے اوں لاتکائی نال آکھیا "ہا مارچا"۔ ٻس میں کُجھ سوچے سمجھے مُتوں سَدھی چھال ماری تے میݙے ݙوھیں پیر اوندے سینے تے ٹھا ونڄ لڳے۔ او اچݨ چیتی بے ہوش تھی ڳیا تے پورے گھر دھاڑ پٹکار مچ ڳئی۔ میں توڑے جو نکا ہم پر اے سُدھ ٻُدھ ہئی جو اے مَردے تاں وت میݙی خیر کائیں نئیں۔ بھڄ کنیں یونین کونسل دی بلڈنگ لڳا ڳیم تے وت رات تائیں اُتھاں لُکیا ٻیٹھا ریہا۔ چھیکڑ وچ میݙے بھراویں میکوں ڳول گیدھا تے گھر گھن ڳئے۔ اوں چھوہر کوں ہوش ݙیواوݨ کیتے شادن لُنڈ دے حکیم کوں سݙیا ڳیا ہئی۔ میں ݙریا ہویا تاں ٻہوں ہم پر میکوں مار نہ ملی۔

شادن لُنڈ وچ کُجھ میݙاں اینجھاں یاداں وی ہن جیڑھے ساݙے وسبے دے اکثر ٻال ٻلوڑیں دے انو بھئو (تجربے) وچ تاں ہوندن پر اُنہیں اُتے کوئی ودھیک ڳالھ نئیں تھیندی۔ جو کُجھ تھیندا رہندے، اُوندے اُتیں ہک پُڑ رکھ ݙتا ویندے۔ ہک ویلھے "ویسٹ" وچ وی ایہو حال ہئی تے اے سمجھیا ویندا ہئی جو ٻالیں دے جیوݨ وچ سیکس دا کوئی عمل دخل نئیں ہوندا۔ ویہویں صدی وچ سگمنڈ فرائیڈ آ کنیں ایں ڳالھ کوں چیلنج کیتا تے نویکلی "اینفینٹائل سیکشوئیلٹی" دی ڳالھ کیتُس۔ ہُݨ تاں خیر اُتھاں ٻالیں کوں "سیکس ایجوکیشن" ݙیوݨ دا رواج عام ہے۔

میکوں یاد ہے جو شادن لُنڈ دے پکے گھریں دے کندھیں اُتے چاک نال لکھیا ہوندا ہئی "پپو یار تنگ نہ کر، پیسہ گھن جنگ نہ کر"۔ ایندے پورے اَرتھ کنیں تاں میں ڄاݨوں نہم پر وݙے چھوہر جݙاں کُورس وچ اینکوں آکھن ہا تاں کُجھ عجیب جیہاں ڄاپدا ہئی۔

ہک واری میں ٻنہیں چھوہریں نال ریلوے لائن دو ڳیا ودا ہم۔ او تھولا جیہاں میں کنیں وݙے ہن۔ اُتھاں ونڄ اُنہیں ڳالھ کیتی جو "واری وَٹی کروں"۔ پیلھے تاں میکوں سجھ نہ آئی جو او کیا چاہندن۔ جݙاں ڄاݨ پئی تاں میں درُک کنیں گھر آڳیم۔ تھولی دیر بعد میݙا وݙا بھرا الطاف شوکدا پوکدا آیا۔ او ٻہوں کاوڑ وچ ہئی۔ اوندا منہ رتا لال تے ساہ چڑھیا ہویا ہا۔ کُجھ آکھے مُتوں او میکوں کُٹݨ لڳ پیا۔ وت کُجھ مُد باد آکُھس جو تائیں میݙی نک کپوا سَٹی ہے۔ میݙی بے عزتی تھئی ہے۔ میں ٻاہرو ونڄݨ جوڳا نہمی ریہا۔  مُدا اے کُھلا جو اُنہیں چھوہریں صلاح کر میݙے بھرا کوں آکھیا جو تیݙا چھوٹا بھرا چُتو ہے۔ ڳالھ میݙے پیو تائیں لڳی ڳئی تے اوں مُسکا ݙتا۔ اَڄ میکوں اے سُدھ پوندی ہے جینکوں اَساں شرم حیا آہدے ہئیں او کیویں اینجھے معاملیں وچ وݙیں دے ٻالیں نال کُراڑے تے لعن طعن دے  رویے نال بݨدی ہے۔ ڄاپدے اے شرم حیا اڄ ساݙی جذباتی شخصیت دا ہݨ وݙا خاصا بݨ ڳئی ہے تے ساکوں ہک وݙے اوکھ وچ سٹیا ہوئے سی۔

شادن لُنڈ وچ ہک اینجھی ڳالھ میݙے جیوݨ وچ تھئی جیڑھی میکوں کݙاھیں وی نئیں بُھلی۔ ہک ݙیہاڑے میں تے میݙی وستی گاݙیں دی سَکی گھر وچ کلہے ہاسے۔ یاد نئیں آندا جو سارے ٻئے لوک کتھاں لڳے ڳئے ہئین۔ او سَکی میکوں اکثر پیار کریندی ریہہ ویندی ہئی۔ کہیں کہیں ویلھے میݙے والیں وچ کنگھی وی کرے ہا۔ اوں ݙینہہ وی اوں میکوں کنگھی کرݨ دے بہانے تݙی تے اپݨے نال ٻلہا گیدھا۔ وت ہولیں ہولیں میݙا ہتھ پکڑ کنیں گُھٹنݨ پئے ڳئی۔ ہالی میکوں پوری ڄاݨ وی نہ تھئی جو اے میݙے نال کیا تھیندا پئے تاں او میݙے نکڑے جہیں ہتھ کوں پکڑ اپݨے بُبیں تے رکھ ݙتا۔ چولا اُتوں تے چا کنیں جیویں ٻال کوں کھیر پلویندے میکوں اپݨی چھاتی نال چا لائیس۔ وت میݙے ہتھ اپݨی سُتھݨ وچ گھن ڳئی۔ میکوں کُجھ نَہی پتہ لڳدا پیا جو میݙے نال اے کیا تھیندا پئے۔ چھیکڑ میں اپݨے آپ کوں چُھڑوا گھروں بھڄ گیا۔ ٻہوں دیر تائیں میݙا بھیڄا سائیں سائیں کریندا ریہا تے میں شادن لُنڈ دے خالی ڳلیں پھردا ریہم۔

اے تاں میں جݙاں کُجھ وݙا تھیا (میݙا خیال اے چھیویں سَتویں پڑھدا ہم) تاں میݙا سیکس دے سبجیکٹ بارے جھاکا اوں ویلھے لتھا جݙاں میݙے پیو ایندے اُتیں میݙے نال ڳالھ مُہاڑ کیتی۔ میݙے پیو اُتیں ہک لیبل اے وی ہے جو او "فرائیڈین" ہے۔ اے فرائیڈین کیا ہوندے تے او کیڑھے معنی وچ فرائیڈین ہئی، ایندے بارے اڳوں ونڄ کنیں ڳالھ تھیسی۔ اُویں تاں اوندے اُتیں ٻئے وی ڈھڳ سارے سچے کوڑے لیبلز ہن۔ جیویں جو او کیمونسٹ تے دَھریا ہئی تے خدا کوں نہی منیدا۔ تونسے وچ کُجھ بندیں کنیں میں آپ سُݨیا جو فدا حسین گاݙی چھوہریں دے چیتے ایں سوال نال وڳڑیندے "ݙسو خُدا ہے یا کائیں نی؟" کُجھ پڑھے لکھے سنگتی (خاصکر سئیں احسن واگھا) اونکوں سُقراطی وی آہدے ہئین۔ ایندی وجہ اوندا ہر ویلھے ڳالھہ مُہاڑ کوں ہک "کریٹیکل ڈائیلاگ" وچ وٹا ݙیوݨ دا وطیرہ ہئی۔ بندے دی اپݨی ڳالھ وچوں اوں ڳالھ دے اُلٹ سوال چاوݨ تے اُنہیں سوالیں وچوں تریجھے امکان دی ڳول پھرول کرݨ اوندی ہر ویلھے دی کار کرت ہئی۔ اے "توں ݙس کاکا" ایں پریکٹس کنوں نکھتا ہویا اوندا رواجی فقرہ ہوندا ہئی۔ افلاطون دی کتاب "ری پیبلک" وچ سُقراط دا سارا میتھڈ ایہا "ڈائیلاجیکل ڈائلیکٹس" ہئی۔ میݙا پیو سُقراط کنیں کیتلا متاثر ہئی ایندے بارے ہک کہاݨی ہے جیڑھی میں اڳوں ونڄ کنیں اوں ویلھے سُݨیساں جݙاں اوندی جوانی دے جیوݨ دی ڳالھ تھیسی۔ ہک ٻیا لیبل میݙے پیو اُتیں فقیر یا صوفی منش ہووݨ دا ہے۔ ہک واری سَن 1986 کوں کراچی وچ "پراگریسو رائٹرز کانفرنس" تھیندی پئی ہئی۔ ضیا الحق دے مارشل لا دا ݙدھپ تے ظُلم غیر جماعتی الیکشن باد کُجھ ڈھلا تھی ڳیا ہئی تے اے ترقی پسند قوتیں دا ٻہوں مُدت باد ہک وݙا کٹھ ہئی تے سرائیکی ڈیلیگیشن اُتھاں اپݨی انج سُنڄاݨ نال شریک تھیا۔ میں اوں ویلھے نہویں پڑھدا ہم۔ میکوں ٻہوں شوق تھیا تے بھڑ لڑ اوں ڈیلیگیشن وچ شامل تھی ڳیم۔ میݙے شوق دا اے حال ہئی جو میݙے پیو آکھیا میݙے کولہوں تیݙے کرائے دے پیسے کائیں نی۔ اوں ویلھے تونسے وچ ساݙے محلے دی ہک ہَٹی دا قریشی دکاندار چھوہر میݙا سنگتی ہئی تے میں اُوں کن ݙو سو روپے اُدھار چا اپݨے کرائے بھاڑے دا بندوبست کیتا۔ میکوں یاد ہے پروگریسو رائٹرز کانفرنس وچ مجنوں گورکھپوری تقریر کریندے ہوئیں آکھیا جو "میں کیمونسٹ تے صوفی کٹھے ہاں"۔ میں اوں ویلھے اپݨے پیو دے نال آلی کُرسی تے بیٹھا ہم۔ او ایں ڳالھ کنیں ودھیک متاثر تھیا تے میکوں آکھس جو میں وی اپݨے آپ بارے ایہو سمجھداں۔ میݙا خیال ہے اے میݙے جیوݨ وچ پیلھی واری ہئی جݙاں اوں اپݨے آپ دی سُنڄاݨ بارے آپ کوئی ڳالھ کیتی ہووے۔

خیر اے ڳالھیں اڳوں ونڄ کنیں میں ودھیک کھولیساں۔ اڄاں تاں شادن لُنڈ پَھتے پئے ہئیں۔      

شادن لُنڈ دی ہک اینجھی ڳالھ ہے جیندے اَرتھ دی میکوں اوں ویلھے کوئی ڄاݨکاری نہی۔ اے تاں ٻہوں باد وچ میکوں اوندا آڳا پیچھا پتہ لڳیا تے اے سُدھ ٻُدھ وی تھئی جو اینجھی ڳالھ دی ساݙی وسوں تے کہیں بندے دے جیوݨ وچ کیا جاہ بݨدی ہے۔

ہک ݙینہہ ساݙے گھر وچ ٻہوں تھرتھلی مچی ہوئی ہئی جو اَساں پورا جُھڳا تونسے بیراج دی سیر تے ویندے پئے ہئیں۔ میݙے پیو دا چاچا تے اوندے ٻال ٻلوڑے وستی کنیں ساݙے گھر آئے ہوئے ہن جو اُنہیں ساݙے کٹھے ونڄݨا ہئی۔ اوں ݙینہہ کہیں آکھیا جو ٻالیں کوں گھر چھوڑ ویندے ہئیں۔ میں جیتلا وی چھوٹا ہامی پر اے سمجھ آ ڳئی جو انہیں چھوٹیں وچوں ہک میں وی آں ۔

نئیں پتہ اے کیویں تھیا؟ میں کیا سوچیا تے سمجھیا؟ اے سویل دا ویلھا ہئی تے ساݙے گھر دے صحن وچ اوں ویلھے تنور تے روٹیاں لڳدیاں پیاں ہئین۔ میں ٻیٹھے ٻیٹھے کوڑی مُچک دا ڈھے پیا تے اَکھیں بند چا کیتم۔کُجھ دیر تاں میں اینویں لیٹا ریہم تے کہیں وی میکوں نہ ݙٹھا۔ تھولی دیر باد میݙی ہک بھیݨ آکھیا: " اے شاکے بھرا کوں کیا تھئے؟" وت ٻئے لوک وی میکوں ݙیکھݨ لڳ پئے۔ میکوں ہلایا چُلایا پر میں پَھن مار کے لیٹا ریہا۔ میݙے وݙے بھرا تاں میݙے مُنہ تے ہک چاٹ وی ٹھوک ݙتی جو اے مکر کیتی پئے۔ میں اوں چاٹ کوں پی ڳیم تے وت وی پھن ماری رکھئے۔ میݙے پیو دی چاچی جندن آکھیا مرو سمجھو اینکوں پتہ لڳ ڳئے جو اَساں اینکوں تونسے بیراج سیر تے نہسے گیدھی ویندے تے اے ہُݨ بے ہوشی دا ڈرامہ کیتی پئے۔وت اوں آکھیا "اَکھیں کھول چا اَساں تیکوں نال گھن ویسوں" میں اے سُݨ کے اچݨ چیتی اَکھیں کھول ݙتیاں۔ میکوں نئیں پتہ اے میݙی چالاکی ہئی یا وت چھوٹے ہووݨ دی حیثیت وچ ہک دھاڑ پٹکار دا ݙا ہئی۔ جو وی ہئی پر میکوں باد وچ اے سُدھ ٻُدھ تھی ڳئی جو چھوٹے ہووݨ دا ساݙے روایتی جُھڳیں وچ کیا مطلب ہوندے۔جیڑھا وݙا ہے، او ݙادھا ہے۔ یا تاں چھوٹا چُپ کر ہک پاسے تھی ونڄے یا وت تݨ مار کرے، لڑے بھڑے۔ میں ݙوجھا رستہ چُݨیا تے او باد وچ ایتلا پکیا تھی ڳیا جو ہُݨ کئی واری او ہک بیکار عادت ڄاپدی ہے۔

اے تاں ہک اینویں وادھوں ڳالھ ہئی، چیتے وچ آڳئی ہے تے میں لکھ ݙتی ہے۔ جیڑھی اصل ڳالھ میں ݙسݨ چاہندا او ہک اوپری تریمت دا ساݙے کٹھے تونسے بیراج ونڄݨ ہئی۔ میں اوں ویلھے ٻہوں چھوٹا ہم تے ٻہوں کُجھ میݙی یادواشت وچ نئیں۔ ٻس اینویں کُجھ جُھٹکے، کُجھ اُول ہن جیڑھے باد وچ جݙاں میں وݙا تھیا تے ٻہوں کُجھ میکوں گھروں تے وت اِنوں اُنوں پتہ لڳیا تاں او ہک سَلہڑی ہوئی کہاݨی بݨ ڳئی۔

جیڑھے یادیں دے جُھٹکے تے اُول میکوں اڄ وی آندن اوندے وچ ہک تاں میݙی اَماں دا کہیں فکر اندیشے وچ ھووݨ ہئی۔ او میکوں کُجھ مونجھی کُجھ کاوڑ وچ لڳدی ہئی۔ تھی سڳدے اے تاثر میں باد وچ بݨایا ہووے جݙاں میکوں اوں مُعاملے دی ودھ ڄاݨکاری تھئی۔ پر اوندا اوکھا ہووݨ تاں میکوں نئیں بُھلدا۔

میݙی اَماں اݨ پڑھ ھئی، دیہات دے ٻنہیں تریمتیں وانگ ہک سدھارݨ تریمت ہئی۔ میݙے پیو کُجھ ویلھا اے ترلا کیتی رکھیا جو اونکوں لکھݨ پڑھݨ سکھاوے پر اوں اینجھے کمیں دے نال ای نہی ویندی۔ گھر دے کم کار تے ٻال پالݨ وچ غرق رہندی ہئی۔ جیڑھی ڳالھ اونکوں خوش کرے ہا، خوش تھیندی ہئی، جیڑھی ڳالھ بُری لڳدی ہاسی اوندے اُتے جھیڑا لیندی ہئی۔ ڄاݨکاری دی بݨیاد تے وادھوں چیتے کاری اوندے من مزاج وچ نہی۔ میں اڳوں ونڄ کنیں اپݨی اَماں تے پیو دی پَرنے تے سانگے بارے کُجھ ودھیک سوجھلا کریساں۔ ہتھیکی ڳالھ ایہا ہے جو اوں ݙینہہ او خوش نہی۔ اے تاں میکوں باد وچ پتہ لڳیا جو اوندے اوکھے تے ݙکھی ہووݨ دا کارݨ او اوپری نینگر تریمت ہئی جیڑھی اوں ݙینہہ ساݙے نال تونسے بیراج ڳئی ہئی۔

چلو میں ایں ڳالھ کوں اپݨی باد دی ڄاݨکاری دی بݨیاد اُتیں اوندے پورے آڳے پیچھے نال ݙسینداں جو پڑھݨ آلیں کوں سمجھ آوے جو پوری سَمسیا کیا ہئی؟

اے نینگر تریمت تونسے دے قصبے منگروٹھے دی ہئی۔ منگروٹھہ سنگھڑ دی اُبھی کندھی دا قصبہ ہئی تے گاݙیں سنگھڑ دی  لَمی کندھی دی وستی۔ آکھݨ میں چاہنداں جو اے ݙوھیں سانگھڑی وسبہ سݙیندے ہئین۔ ساݙی منگروٹھہ وچ کُجھ سَک سکاوت وی ہئی۔ ڳالھ اوں نینگر اوپری تریمت دی تھیندی پئی ہئی۔ او ہک سوھݨی صورت مورت دی چھوہر ہئی۔ اُوندی باد وچ میں ہک سٹوڈیو دی بݨی تصویر ݙٹھی تے او میݙے چیت وچ کُھٻ ڳئی۔ اے تصویر مُلتان یا ڈیرہ غازیخان دے کہیں سٹوڈیو وچ چھکی ڳئی ہوسی۔ او ہک کاؤچ تے ادھی لیٹی ہوئی ہے۔ اُتلا دھڑ اوں اپݨی اِرک دی تݙ تے تھولا اُچا کیتا ہویا ہے۔ نال ہک نکی جہیں ٹیبل اُتے پُراݨا ٹیلیفون لاتھے۔  اے تصویر ساݙے گھر ہک ٹرنک وچ رکھی ہوئی ہئی جیڑھی کہیں ویلھے میݙے ہتھیں لڳ ڳئی۔ میکوں ڄاپدے او چھوٹے درمیانے قد دی ہک بھرے ہوئے شریر دی چھوہر ہئی۔ اڄ وی اوندے مُکھڑے دیاں ݙو ترائے شئیں اچݨ چیتی میݙے اڳوں آویندن۔ او چٹے گندمی رنگ دی ہئی۔ اوندیاں وݙیاں کالیاں کجلے بھریاں اَکھیں ہئین۔ اوندے نیناں تاں آپ سوہݨے ہئین ای سہی پر سونے تے سُہاڳا اُنہیں وچوں نکلدے کاری تیر ہن۔ تُساں آکھسو میں کُجھ ودھ مَسکا لیندا پیاں۔ یقین کرو اینجھی کوئی ڳالھ نئیں۔اُنہیں اکھیں دی خود پسندی تے نرگسیت جیڑھی میں کُجھ اپݨے سامہݨے تے وت نجھا کنیں تصویر وچ ݙٹھی او اَڄ وی میݙے چیتے وچ کُھٻی ہوئی ہے۔ چلو میں ایں ڳالھ کوں اتھائیں رُکیندا جو اڳوں وت میݙی اپݨی تحلیل نفسی تھی سڳدی ہے۔

میݙے پیو دا اوں نینگر تریمت نال کوئی پریم پیار جیہاں سانگا ہے، ایندی میکوں اوں ویلھے ودھ سُدھ ٻُدھ تھئی جݙاں اساں شادن لُنݙ کنیں تونسے شہر آڳئے ہاسے۔ میں اَڄاں وی سکول نہمی ویندا۔ ہک ݙینہہ ساݙے گھر وچ زور دا جھیڑا تھیا۔ میݙی وݙی بھیݨ ممتاز پیٹی وچوں کُجھ شئیں ڳولیندی پئی ہئی تاں اوندے ہتھیں ٻہوں سارے خط پتر لڳے جیڑھے اوں نینگر تریمت میݙے پیو دو لکھے ہوئے ہئین۔ میں او خط پتر تاں نہمی پڑھ سڳدا تے نہ اُنہیں نال کوئی ودھ ڄاݨکاری ہے۔ پر اُنہیں خطیں ساݙے گھر وچ ہک چنڳا ڳڑدھال مچا ݙتا۔ میݙی اَماں رَڄ کنیں جھیڑا لایا۔ وت اوندے وچ میݙا وݙا بھرا تے ٻئے ٻال وی رَل ڳئے۔ جھیڑا نہ ودھے اے سوچ میݙا پیو گھروں نکل ڳیا۔ او جھیڑا تاں مُک ای  ڳیا وت اوندی پڑݙو کُجھ مُدت کݙاھیں کݙاھیں ساݙے گھر سُݨیج ویندی ہئی۔

ایں معاملے وچ میݙی ہک ٻئی یادواشت اوں ننیگر تریمت دی شادی ہے جیندے وچ رلݨ کیتے ساݙا سارا ٹٻر تونسے کنیں کچاویں اُتے سوار تھی منگروٹھے دے قصبے ڳئے۔ میکوں سَن تاں پورا یاد نئیں پر اے بھٹو صاحب دی پھاہی کنیں پیلھے دی ڳالھ ہے۔

اڄ جݙاں میں اپݨے یادیں دے چھاپیں کوں پُھرلینداں تاں ݙو تاثرات میݙے چیتے وچ آندن۔ ہک میݙی اَماں دا اوں نینگر چھوہر دے پرنے اُتیں خوش تے آنند ہووݨ تے ٻیا اوں ننیگر تریمت دی اَماں دا ساݙے پورے جُھڳے نال اُکھڑا اُکھڑا ہووݨ۔

تُساں آکھسو کہاݨی اَڄاں وی کھنڈری پُنڈری ہے۔ ٻُچ پاند تاں ملدے پر سَرا نئیں ملدا۔ اینجھیاں کہاݨیاں اینویں ای ہوندن۔ کئی واری تاں جیندے نال گُذردی پئی ہوندی ہے، اونکوں آپ کوں وی ایندا سِرا نئیں لبھدا۔

میں وت وی اے ترلا کریساں جو ایں کہاݨی کوں کوئی رُخ ݙیواں۔ ایندے کیتے کُجھ واقعات میں اپݨے پیو کنیں پُچھے ہئین جئیں میݙے سوالیں دے چھوندے چھوندے ولدے ݙے میکوں فارغ کر چھوڑا ہئی۔ کُجھ واقعات احسن واگھا سئیں دی کہاݨی "آئی صورتوں سچا" کنیں گیدھم تے کُجھ ڳالھیں میں اپݨے وݙے بھرا کنیں پچھلے سال پُچھیم جیڑھا کینیڈا کنیں تونسے گھر آیا ودا ہئی۔

کہاݨی کُجھ ایں بݨدی ہے۔

میݙے پیو دا منگروٹھے کنیں ہک شاگرد ہئی۔ او آپ وی ٻہوں سوھݨا من موھݨا بندہ ہئی۔ اوندے نال میں کئی واری اپݨے پیو دے کٹھے باد وچ ملدا وی ریہم۔  میݙے پیو دی کُجھ سنگت دا اے وی خیال ہے جو او میݙے پیو دا معشوق ہئی۔ جو وی سچ کوڑ ہئی پر ہک واری اوں میݙے پیو کوں آکھیا جو اوندی بھیݨ بورڈ دا امتحان ݙیوݨے تے اونکوں ڈیرہ غازی خان کُجھ مُدت رہائش کیتے جاہ چاہیدی ہے۔ میݙے پیو دی اوں ویلھے پوسٹنگ ڈیرہ غازی خان سکول وچ ہئی تے او ہک کرائے دے مکان وچ رہندا ہئی۔ لُنڈی ڳالھ کریجے تاں او چھوہر تے اوندی بھیݨ اوندے مکان منتقل تھی ڳئے تے او آپ ہک ٻئی جاہ لڳیا ڳیا۔ کہیں کہیں ویلھے او اپݨیاں اُتھاں رکھیاں کتاباں یا وت ٻیا سامان چاوݨ لڳیا ویندا ہئی۔ اُتھاں اوں چھوہر نال ہک اَدھ ڳالھ مُہاڑ تھی ویندی ہئی۔ اَکھیں اَکھیں وچ کیا تھیندا ہئی اے خدا ڄاݨے۔ کُجھ مُدت باد جݙاں اُپرپ کُجھ گھٹے تاں اوں چھوہر اپݨا ہک خط میݙے پیو کوں ݙتا جو اے منگروٹھے دے ہک چھوہر ناویں ہے جیندے نال اونکوں محبت ہئی۔ اوں نینگر چھوہر آکھیا جو او مونجھا ہوسی میݙی یاد وچ۔ میں خط لکھݨ دا وعدہ کیتا ہئی۔ تُساں اے خط پوسٹ کر ݙیسو تاں تُہاݙی مہربانی ہوسی۔ خط پوسٹ تھی ڳیا۔ وت اوندا ولدا آیا تاں او میݙے پیو اوں چھوہر کوں ݙے ݙتا۔ وچوں کیا کیا تھیندا ریہا ایندی ڄاݨکاری نئیں۔ پر ڳالھ ایں اڳوں ودھی جو اوں نینگر چھوہیر میݙے پیو کوں آکھیا تُساں میݙے کیتے اوندے خط دا ولدا لکھ ݙیوؤ۔ او نینگر چھوہیر دی پاسیوں وت میݙا پیو ولدے لکھݨ شروع تھی ڳیا۔ نئیں پتہ اوں خط و کتابت وچ اوں کیتلی تے کینجھی رومانوی ٻولی تے استعارے ورتے۔ انت تھیا اے جو او چھوہیر تاں اپݨے عاشق دی پاسیوں آئے ولدے پڑھݨ ای چھوڑ ڳئی پر اُنہیں دے جواب ݙیوݨ دا کم میݙے پیو جاری رکھیا۔ کتھاں، کیویں تے کیڑھے ویلھے او ہک ٻئے کولہوں تھئے یا وت پیلھی نظر وچ ای نال ہئین، ایندا وی نئیں پتہ۔ چھیکڑ تھیا اے جو او چھوہیر میݙے پیو نال جُڑیج ڳئی۔          

کیویں اُنہیں دے میل ملاپ تھئے، کیا ڳالھیں تھیاں، کائیں کینکوں مُندرے چھلے ݙتے تے کیڑھا وعدہ دا کوڑا بݨدا ریہا،  اے اَساں نئیں ڄاݨ سڳدے۔ چھڑا اے پک ہے جو میݙے پیو اوں چھوہر نال پرنیوا ناں کیتا۔ اے وی میں ڄاݨداںجو اوں چھوہر کوں کوئی موذی بیماری وی ہئی تے ڈاکٹریں اونکوں پرنیوے کنیں ہٹکا ہویا ہئی۔ میݙے بھرا منظر اے وی ݙسیندے جو جیڑھے خط پتر ساݙے گھر دی پیٹی کنیں نکھتے ہئین، اُنہیں وچ اوں نینگر چھوہر دے میݙے پیو کنیں اے وی شکوے شکایتاں ہئین جو توں میݙی شادی نئیں تھیوݨ ݙیندا۔ ہک ڳالھ پکی اے جو میݙے پیو گھر آلیں دے سماہݨے کݙاھیں اے نہ منیا جو اوندا اوں چھوہر نال کوئی پریم دا سانگا ہے۔ میݙے بھرا تاں اے وی ݙسیا جو ساݙے پیو کئی واری اونکوں آکھیا جو توں اوں چھوہر نال شادی کر گھن۔ خیر اُو ٻہوں چھوٹا ہئی تے اپݨی اَماں دے چڑھاوے وچ ودھ ہوندا ہئی۔ ڄاپدا تاں ایہو ہے جو اونکوں ٹھڈا کرݨ کیتے ساݙا پیو اینجھی ڳالھ کریندا ہوسی۔ 

جو ہئی، جیویں ہئی پر میݙے پیو دا اوں ننیگر چھوہر نال پرنیوا ناں تھیا بھلکہ اپݨے ہتھیں نال اونکوں ٹورِس۔ جیویں ڈاکٹر دا آکھݨ ہئی او نینگر چھوہر کوئی ٻال ڄمائے مُتوں اپݨے پرنیوے دی ٻہوں تھولی مُدت وچ ای مَر سُتی۔ اوندی فوتگی تے میݙا پیو تے اَماں کٹھے منگروٹھے ڳئے۔ اُوں ݙینہ دی میکوں ہک اُݙیل ہے چھڑی۔

 (جاری اے)