اَماں ٻولی اَتیں تعلیم وڄیا۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔ احسن واگھا

[سرائیکی جرنل سُنڄاݨ اپریل۔ اگست 2015 وچ چھپئیل ہک لکھت]

اَماں ٻولی اَتیں تعلیم وڄیا

احسن واگھا

اَماں ٻولی وچ تعلیم وڄیا پچھئل سوال ہے۔ پیلھی ڳالھ اے ہے جو اَماں ٻولی آپ تعلیم ہے۔ اُتلی سمڑتی،  یانی کانشس سُوجھ اچ اَساں اے ڳالھ وِساری وَدے رہندے  ہئیں۔اَساݙی چیتے کاری، ورتݨ، اَہرݨ، مِتھݨ اتیں کرݨ کرتݨ دی واڳ اَماں ٻولی، یانی اماں دی ٻولی ہوئی، اتیں آکھی سکھائی ہوئی دے ہتھ راہندی ہے۔

سکول وچ جیرھلے ہک دم ٻئی ٻولی ٻال دے متھےلڳدی ہے تاں او ہک جھیڑے نال سُنڄاݨو تھیندے: اُستاد نال جھیڑا، قاعدے کتاب نال جھیڑا، لفظیں اَکھریں نال جھیڑا، سکول نال جھیڑا ('سکول ڈراپس آؤٹس  ' دا ہک وݙا کارݨ ایہا 'اوپری ٻولی وڄیا' دا جھیڑا ہوندے پر پاکستان وچ اے ڳالھ ݙسیندے نہیں) اے جھیڑا وت ساہ نال ویندے۔ اشو لال دی الاوݨی موجب  "اپݨے نال وی ہمدوں جھیڑا، ٻئے دے نال وی جھیڑا" ۔

ایں ڳالھ کوں سائنس دے لفظیں اچ آکھیجے تاں اے جو  'سِکشا سکھاوت ' سگنل سنیہے دا گِھن ݙے ہوندی ہے۔ اوپری ٻولی اچ سگنل سنیہے کئی دیر نال چیتے توڑیں پُڄدن، کئی ادھورے پُڄدن۔

سُنڄاݨ دئیں قومی موومنٹس وچ ٻولی دے پاسے اَکھ نوٹی

پاکستان اچ ہَݨیاں، ݙاڈھیاں کئی قومی چولاں تحریکاں ہوندل ہن، جیویں جو سندھی، سرائیکی، پختو، بلوچی، بلتی اَتیں ہتا جو   پنجابی وی۔ پر سوا سندھی دے (اَتیں پختو   وچ پچھلے سالیں دی اے۔این۔پی سرکار دے کیتے کم دے) ٻیاں سبھاں تحریکاں  ، توڑے جو ٻولی دے لیکے ہوئے ٻنیں نقشیں دے اُتے اُسریل ہن، ٻولی دے سوال کن اِکھ ںوٹی کریندن۔سرائیکی چول سئیں حسن حیدراݨی، میر حسان حیدری چانڈیو  اتیں اُنہیں دی سنگت ٻولی دے ایرے تیں شروع کیتی ہائی۔ پر جیویں جیویں سرائیکی چول اَڳونہی تھیندی ڳئی، ٻولی دا کم کرݨا  پچھوہاں تھیندا ڳیا۔ سرائیکی شاعر تے لکھاری سرائیکی تحریک کوں کلھئیں جیندا رکھی ریہے۔یونیورسٹی دے پبلک سیکٹر  دےسرائیکی ڈیپارٹمنس ڈھیر کم نہا کر سڳن، اے ڳالھ تاں سمجھ آندی ہے۔ پر جیرھے ڈھنڳ اُنھیں آپ کوں لکھاریں تے وسیب کن انج پنج،  یانی آپ کوں گھیٹوآئیز   کر گدھے، اے ڳالھ سرائیکی لکھاریں دی ہک پکی مونجھ بݨ ڳئی ہے۔ وجہ وت وی سمجھ آندی ہے  ۔ پنجاب دی کالونئیل سرکار دے ہٹھلڳ جیرھے نوکری کریندن، اے ہݙورتی اوھے ڄاݨدن۔ پر او چاھندے تاں ہتھ پیر مار سڳدے ہئین۔

اَماں ٻولی وچ وڄیا دی سوجھ  اتیں کیتی کرتی دا پچھوکڑ

  پاکستان دے پیلھے سال یانی 1947-48 (دسمبر۔جنوری) وچ سکشا ٻولی یانی ذریعہ تعلیم دے سوال تیں کانفرنس تھئی۔ اَماں ٻولیں دے حق اچ بحثاں تھیاں۔ پر ساریاں بحثاں پاسے  تیں سٹ کنیں ریزولیوشن اے منظور کیتونیں جو "اردو قومی تے تعلیمی ٻولی ہوسی۔"  سوا سندھ دے باقی سارے اڄوکے پاکستان وچ اردو  (اتیں انگریزی) لاڳو تھی ڳئی۔ باقی ٻولیں کوں ریجنل دا رُتبہ ملیا۔ انھیں وچو کُجھ وچ ایم۔اے اتیں ادیب/ منشی فاضل دے امتحان پاس کرݨ دی وِتھ رکھیونیں۔ اے رتبہ چار صوبائی ٻولیں کوں ملیا۔ سرائیکی شُمار اچ نہ آئی۔ اصل وچ 1960ء دے ݙہاکے توڑیں سرائیکی اپݨی سُنڄاݨ دے پندھ کریندی ودی ہئی۔ 1970ء دے ݙہاکے وچ بھٹو سرکار دے ہیٹھ تھیوݨ آلی 1975ء دی سرائیکی کانفرنس دے بعد سرائیکی اہرکاریں دی ݙوجھی پیڑھی اُٹھی تاں اُنہیں کوں ڈھیر سارے کم کرݨے پئے ڳئے۔کُجھ تھئے، کُجھ رہ ڳئے۔ اَماں ٻولی وچ تعلیم وڄیا دی ڳالھ ٻہوں گھٹ تھیندی ہئی۔ اساں اکثر لوکی ٻولی دے وݨ کوں پاند کن رہاوݨ تے ٹنگڑیاں پورݨ دا کم کریندے ریہوسے۔

ایندا سٹا نتیجہ اے ہے، جو جیکر اڳونہاں اندازہ لویجے تاں اے ہے جو ڈھیر ٻولیتی (لسانیاتی) والیاں ٻولیاں۔ایرانی ٹولے دی پشتو، بلوچی، ہزارگی (اتیں اُبھے پاکستان دیاں ٻولیاں) ۔ اتیں اینہہ وکھرپ دی وجہ کن، یانی ورتارا تھولا ہووݨ، مارکیٹ دی ٻولی نہ بݨ سڳݨ  دے سوب پچھوہیاں تھی ویسن۔ جݙاں جو ہند آریائی ٹولے دیاں ٻولیاں۔ سندھی، سرائیکی، ہندکو،   پنجابی۔ وݙے کھنڈار  اتیں وادھو ورتارے دی وجہ کن دیر تڳیل نکلسن۔ پر اردو انہیں ٻولیں کوں انت ہندی دے ہٹھلڳ کرݨ دا ہتھیار ہے، اتیں کُجھ سرائیکی لکھاری اردو دے لوبھ کنیں حالی واندے نئیں پئے تھیندے۔ اڄ اے ڳالھ آکھ ݙیویڄے جو ساݙیاں ٻولیاں جتلا ڈھیر اردو دے نیڑے تھیسن، اُتلا تکھئیں اردو دے پچھوآندی ہندی دی چھل وچ ٻݙسن مُکن۔ ڈھیر پڑھیڄݨ اتیں میڈیا دی عزت کماوݨ دی سِک کوں جھلݨا بلکہ سوا  کرݨا پوسی۔گبریل گارشیا آکھیا (انٹرویو، سرائیکی ترجمہ ساجد منصور قیصراݨی، سُنڄاݨ) جو اساں جیرھلے اپݨی ٻولی اچ لکھݨ دا متھیا تاں اے طے کیتا توڑے جو ساݙیاں کتاباں کوئی نہ پڑھسی اَتے اے جالیں اچ لاتھیاں رَہسن، اساں وت وی اپݨی ٻولی اچ لکھیسوں۔

اِماں ٻولی دے ہوکے۔ پنجابی سرکار  اتیں  پنجابی سوجھائیت

پنجاب وچ کافی مُدت کن پنجابی وپارئیں  دی سرکار ٹردی پئی ہے۔ اوپارئیں دیاں سرکاراں نظرئیں اتٰیں نظرئیں دی مخالفت کنیں واندیاں (آئیڈیالوجی نیوٹرل) ہوندئین۔ کُجھ پنجابی لکھاری ہر وریہہ ما ٻولی دا ݙینہہ مَنیدن اتیں سرکار وچ اپݨا ہک ادھ وزیر ہووݨ دے برتے تیں "ما ٻولی وچ مُنڈھلی تعلیم" شروع کراوݨ کیتے کھمبھ کھڑلیندن۔ اڳلے قدم دے طور تیں اے پنجابی سنگتی سرائیکیں اُتیں کوڑیندن جو بھئی سرائیکیں دے وکھرپ دے ہوکے پارو صوبے وچ ما ٻولی وچ تعلیم دا کم ݙکیا کھڑے۔

ٻنہیں سرائیکیں آلی کار پنجابی لکھاریں  (مشتاق صوفی ہوریں) میݙے نال وی ڳالھ چول کیتی۔ 2006ء دے سال میں اُنھیں دے سَݙے تیں اُنھیں دے ما ٻولی دے کٹھ ݙیکھݨ لہور ڳیم۔ چوہدری فخر زمان دی عالمی پنجابی کانفرنس اتیں سائیں نجم سید دی ٹولی انج انج کٹھ کیتے ہوئے ہئین۔ فخر زمان ہوریں تاں میݙو کَن ای نہ ݙتا۔ نجم سید سائیں دے ہک ادھ  ماٹھو نال ڳالھ  تھئی اتیں میں اے تجویز ݙتی جو ما ٻولی وچ تعلیم شروع کرݨ وچ مسئلہ سرائیکی اتیں پنجابی دے ناویں اتیں انھیں ٻولیں دے نصاب تیں چاڑن لکھݨ دا ہے۔ ایں مسئلہ دا حل اے تھی سڳدے:

·       پنجاب سرکار دا ٹیکسٹ بورڈ قاعدے کتابیں دا منہ متھا یانی آؤٹ لائن انگریزی وچ بݨاوے۔

·       اینہہ آؤٹ لائن دے مطابق قاعدے کتاباں لکھݨ دا کم ضلع سطح تیں مقامی ریٹائرڈ ہیڈ ماسٹریں اتیں مقامی ٻولی دے لکھارئیں دے ذمے لا ݙیویڄے۔

·       قاعدے کتاب دے اُتیں بولی دا ناں نہ لکھیڄے بلکہ مثال کیتے "ماٻولی دا قاعدہ ضلع جھنگ" لکھیا ہویا ہووے۔

ایں طرانح    پنجابی ضلعیں وچ   پنجابی قاعدے اتیں سرائیکی ضلعیں وچ سرائیکی قاعدے لکھیج تے ورتیج ویسن اتیں جھیڑا وی مُک ویسی۔

پر  پنجابی لکھارئیں دی میݙی ایں تجویز تیں تک نئیں پوندی۔ اتیں اڳو  ہک کُراڑی ڳالھ آکھݨی پوندی ہے۔ پنجاب دے لکھاری اپݨے سیاستدانیں کنیں ودھیک پنجابی ہن۔ اے غزنی کن گھن موہنجودڑو توڑیں پنجاب ݙیہدن (ریکارڈ تیں ہے) اتیں اساں سرائیکیں دے منہ متھئیں تیں پنجابی دی موہر لاوݨ چاہندن۔

کریجے کیا؟

اماں ٻولی وڄیا دا ساݙا اَہر سرائیکی کوں بچاوݨ دے کُل اَہر نال جُڑیا ہوئے۔ساݙی ٻولی کوں اے کرتݨ /فیکٹرمُکیندے پئین:

·       ٻولی دے معاملے تیں سرائیکی سیاسی ورکریں دا "ڄُل ویلھا" دا رویہ

·       اردو میڈیا دی مار یلغار

·       سرائیکی میرھیں دا   اردو دی پُھوت گلیمر دے اثر ہیٹھوں ہووݨ

·       ما  پیو  دا   اردو کوں اپݨے ٻالیں کیتے فائدہ مند سمجھݨ

·       سرکار دی پالیسی کوں نواوݨ کیتے تݨ مار نہ کرݨ

·       اماں ٻولی وڄیا کیتے سرکار دو تکی رکھݨ اتیں پرائیویٹ سیکٹر دا فائدہ نہ چاوݨ

کُجھ تھی سڳدے او اے ہے جو:

·       اردو میڈیا کوں نکیل گھتݨ کیتے پرامن پر زور دی تحریک چول کرݨ

·       اپݨا میڈیا پیدا کرݨ

·       سرائیکی۔انگریزی دا مواد۔مورت قاعدے اتیں چارٹ بݨاوݨ

·       سرائیکی وڄیا مواد کوں مارکیٹ اتیں سکولیں وچ پُچاوݨ