کالونائزیشن آف مائنڈ

کالونائزیشن آف مائنڈ

انگونگی واتھیونگو[1]

ٻولی وٹار: زکریا نتکاݨی

میں رڑھ واہی کرݨ آلے ہک درگھے ٹٻر وچ ڄمیاں۔ ساݙے ٹٻر وچ میݙا پیو، اوندیاں چار ذالیں تے اٹھاوی ٻال ہئین۔ اے اوں ویلھے دی ڳالھ اے جݙاں ہر ٹٻر پورے ویہڑے تے وت اڳوں پورے وسیب نال گنڈھیا ہویا ہوندا ہئی۔

رڑھ واہی کریندیں ہوئیں ساݙا اَلا ٻول اپݨی ما ٻولی گیکئیو وچ تھیندا ہئی۔ ساݙے گھر تے اوندے ٻاہروں گیکئیو ای الائی ٻولی ویندی ہئی۔ اڄ وی میکوں چنڳی تراویں یاد اے کیویں اساں  دیگر ویلھے پتھاری دے چُودھار ٻہہ کے قصے کہاݨیاں سُݨدے ہاسے۔ اے قصے کہاݨیاں ٻالیں کوں اُنہیں دے وݙ وݙیرے سُݨیدے ہئین۔ ہر کوئی انہیں قصے کہاݨیں کوں شوق نال ٻہے سُݨدا ہئی۔ اساں ٻالیں دا ہک کم اڳلے ݙینہہ اُنہیں سُݨیے ہوئے قصیں کہاݨیں کوں اپݨے یورپئین تے افریقی مالکیں دے چاہ دے باغ وچ پتے تے ٹِنگڑیں چُݨدے ٻالیں کوں سُݨاوݨ ہوندا ہا۔

اے کہاݨیاں، جنہیں دے وݙے کردار جانور ہئین، ساکوں اپݨی ما ٻولی گیکئیو وچ ݙسیاں وینداں ہئین۔ سیہڑ ننڈھڑا تے ہیݨا ہوندیں ہوئیں وی اپݨی نویکلی ذہانت تے ہوشیاری دی وجہ توں ساݙا ہیرو ہوندا ہا۔ جئیں ویلھے او شیر، چیتا تے اینجھے ٻئے شکاری جانوریں دے خلاف اپݨا بچا کریندا ہئی تاں اساں اپݨے آپ کوں او سیہڑ دی جاہ تے سمجھیندے تے محسوس کریندے ہاسے۔ سیہڑ دی کامیابی ساݙی کامیابی ہوندی ہئی تے اوندی کہاݨی کنیں اساں اے سکھیا جو ہیݨا تے کمزور ݙیکھیجݨ آلا کیویں اپݨے سیہݨپ اتے پُھرتی نال ݙاڈھے کوں ہرا سڳدے۔ انہیں قصے کہاݨیاں وچ اساں ݙیہدے ہاسے اے جانور کیویں سخت فطرت۔جیویں جو کُریہہ، جھڑ مینہہ، گرمی سردی، جھکڑ جھولے وغیرہ۔ دے خلاف بِھڑدن تے ایں بھڑاند وچ سانجھ دے راہ رستے ڳولیندن۔ ساݙی ہک دلچسپی انہیں قصے کہاݨیاں وچ جانوریں دی آپت دی بھڑاند ݙیکھݨ وی ہوندی ہئی، خاص کر  درندے شکاری جانوریں اتے اُنہیں دے شکار وچالے تھیوݨ آلی بھڑاند۔ فطرت دے خلاف تے جانوریں دی آپت دی  بھڑاند دیاں اے کہاݨیاں ساکوں اپݨی اصلی انسانی دنیا دے بھڑاندیں ونگ لڳدیاں ہئین۔

اے ڳالھ نہی جو اساں او قصے کہاݨیاں نَہسے سُݨدے جیندے وچ انسان وݙے کردار ہوندے ہئین۔ انہیں انسانی کہاںیاں وچ کرداریں دیاں وت ݙو ونکیاں ہوندیاں ہئین۔ اینجھے انسان جنہیں دی خصوصیات وچ مہربانی، رحم، برائی کنیں نفرت، ݙوجھیں

دا خیال رکھݨ شامل ہئی تے ݙوجھے پاسو ݙو مُونہے آدم خور انسان ہوندے ہئین جنہیں دی خاصیت لالچ، خود غرضی تے ہر اوں شے کنیں نفرت کرݨ ہا جیندے نال سانجھ تے وسوں ودھدی ہئی۔ ساݙے اوں ویلھے دے وسیب وچ آپت تے سانجھ کوں چنڳا ڄاݨا ویندا ہئی۔ ایں سانجھ وچ انسان تے جانور کٹھے رل کے دیہیں ݙیݨیں دا مقابلہ کریندے۔

قصے کہاݨیاں کرݨ آلیں وچوں کُجھ ٻہوں چنڳے تے کُجھ مندے ہوندے ہئین۔ چنڳا کہاݨی سُݨاوݨ آلا ہکا کہاݨی ولا ولا اینویں سُݨیدا ہئی جو ہر دفعہ سُݨن آلے کوں او ننویں کہاݨی ڄاپدی ہئی یا کہیں ٻئے دی سُݨائی کہاݨی کوں اینویں ولا سُݨویندے ہئین جو او کہاݨی ودھیک ڈرامائی تے مݨ بھاوݨی تھی ویندی ہئی۔ قصہ کہاݨی سُݨاوݨ وچ سارا فرق لفظیں تے تشبیہات دے وکھرے ورتارے تے انجو انج تاثرات کوں ݙکھاوݨ کیتے کڈھے ہوئیں آوازیں نال پوندا ہئی۔انہیں قصے کہاݨیں کنیں  اساں لفظ تے اوندے معنی دی قدر کرݨ سِکھیا۔ساݙے کیتے ٻولی کلہا لفظیں نال ڳنڈھیا کئی ہار نہی۔ ایندا اثر لفظیں دے فوری ورتارے تے اُنہیں دے لغوی معنیں کنیں ودھ ہوندے۔ ساکوں لفظیں دی لُکی ہوئی جادوئی طاقت دا پتہ اوں ویلھے لڳیا جݙاں اساں ٻُجھارتیں، آکھاݨ تے ہجیاں دے وٹا پھیر دی چس چاوݨ لڳے یا وت جئیں ویلھے اساں بے معنی پر موسیقیت دے حساب نال سلہڑے لفظ اَلاوݨ لڳے۔ ایہا ڳالھ اے جو اساں اپݨی ٻولی دی موسیقیت کوں سبھ توں پیلھے تے ودھ سِکھدے ہئیں۔ ساݙی ٻولی اپݨے استعاریں تے تشبیہات دے ذریعے ساکوں دنیا کوں ݙکھݨ تے سمجھݨ دی راہ ݙتی۔ ایں سبھ توں ودھ ٻولی دا ہک اپݨا اݨ مُک سُہݨپ ہئی۔ ساݙا گھر تے اوندے ٻاہرو رڑھی راہی دے میدان ساݙے کیتے کچی پکی جماعت دے سکول ہوندے ہئین۔ ساݙی ایں بحث کیتے سبھ توں ودھ اہم ڳالھ اے ہے جو ساݙی  شام ویلھے دی لکھائی پڑھائی دی ٻولی تے ساݙے ویہڑے وسبے تے کم کار آلی جاہ دی ٻولی وچ کئی فرق نہی ہوندا۔ اساں سبھے جاہیں تے کم کاریں وچ اپݨی ما ٻولی ٻلیندے ہاسے۔

وت اے تھیا جو میکوں گھر آلئیں سکول داخل کر ݙتا۔ اے ہک کالونئیل سکول ہئی جیندے وچ ذریعہ تعلیم ساݙی اپݨی ٻولی نہی۔ ایں تراویں  میݙی تعلیم دی ٻولی تے میڈے کلچر دی ٻولی وچ پیلھی وای وکھرپ آڳیا۔ پیلھوں میݙا داخلہ کمانڈیورا دے علاقے وچ ہک مِشنری سکول وچ تھیا۔ کُجھ ای عرصے باد میݙا تبادلہ مانگوؤ دے سکول وچ تھی ڳیا۔ ایں سکول دا کنٹرول ہک نیشلسٹ گروپ دے ہتھیں ہئی جیڑھا گیکئیو انڈیپینڈنٹ اینڈ کارینگا سکولز ایسوسی ایشن دے ناں نال کئی سکول چلیندا ہئی۔ ساݙے ایں سکول وچ پڑھائی دی ٻولی اَڄاں تائیں گیکئیو ای ہئی۔ پیلھی دفعہ جݙاں لکھائی دی وجہ توں میݙی تعریف تھئی اے تاں او میݙی گیکئیو دی ہک لکھت ہئی۔ ایں کیتے اپݨی پڑھائی دے پیلھے چار سالیں وچ میڈی تعلیم دی ٻولی تے گھر وسیب وچ ٻولی ونڄݨ آلی زبان وچالے ہک جڑت ہئی پئی۔

اے تاں 1952 وچ  جݙاں کینیا وچ ایمرجنسی دا نفاذ تھیا تاں نیشلسٹ سکولیں کوں ساݙی کالونئیل سرکار اپݨے ہتھیکے کر کے اُنہیں دا کنٹرول ڈسٹرک ایجوکیشن بورڈز کوں ݙے ݙتونیں جنہیں دا سربراہ انگریزیں کوں بݨایا ویندا ہئی۔ ایں واقعے بعد انگلش میڈی باقاعدہ تعلیم دی زبان بݨ ڳئی۔ کینیا وچ انگلش ہک ݙادھی زبان بݨ ڳئی تے ٻنہیں سبھے زباناں دی انگلش اڳو کئی خاص حثیت ناں رہی۔

ایمرجنسی لڳݨ باد جے اساں سکول یا سکول دے نالوں گیکئیو ٻولی ٻلیندے پکڑے ونڄوں ہا تاں اے ساݙی کیتے ہک وݙی ذلت دی ڳالھ بݨا ݙتی ویندی ہئی۔ جیڑھا شاگرد وی اپݨی ما ٻولی ٻُلیندا پکڑا ویندا تاں اونکوں سزا ݙیوݨ کیتے بانس دی چھڑی نال ماریا کُٹیا ویندا ہئی یا وت اوندے ڳلے وچ ہک لوہے دی تختی لڑکائی ویندی ہئی جیندے اُتیں لکھیا ہوندا ہئی جو "میں ڳالھا باؤش ہاں" یا "میں گݙاں ہاں"۔ کہیں ویلھے اپݨی ٻولی ٻولݨ دے مجرم شاگرد کوں ایتلا ودھ جُرمانہ کیتا ویندا ہئی جیڑھا او مسائیں ای بھر سڳدا ہئی۔ اُستادیں کوں اینجھے مجرم شاگردیں دی خبر کیویں تھیندی ہئی؟ ایندے کیتے سویلے سویلے سکول کُھلدیں ای کہیں ہک شاگرد دے ہتھیں وچ بٹݨ ݙے ݙتا ویندا ہئی۔ اپݨی جان چُھڑاوݨ کیتے اوں شاگرد کیتے لازمی ہئی جو او اے بٹݨ اوں شاگرد کوں ݙیسی جیڑھا سکول دی چاردیواری وچ گیکئیو ٻولیندا ودا ہوسی۔ ایں تراویں اے بٹݨ ہک کنیں اڳوں ݙوجھے شاگرد تائیں منتقل تھیندا رہندا ہئی۔اے سلسلہ سکول بند تھیوݨ تائیں چلدا رہندا ہئی۔ چُھٹی ویلھے جیندے ہتھیں او بٹݨ ہوندا ہئی او ݙسے ہا جو اونکوں اے بٹݨ کئیں ݙتے، وت اینویں اڳلا ݙسے ہا تے سبھے مجرم شاگردیں دا پتہ لڳدا ونڄے ہا۔ ایں تراویں نِکے نِکے ٻالیں کوں اے سکھایا ویندا جو اپݨے سنگتیں تے وسوں نال غداری کرݨ دے کیتلے وݙے فائدے ہن۔  

 ݙوجھی پاسو انگلش ٻولݨ تے سکھݨ آلے ٻالیں بارے انگریز اُستادیں دا رویہ بلکل انج ہوندا ہئی۔ جیڑھا وی شاگرد انگلش لکھت پڑھت وچ تھولی جہیں وی کامیابی ݙکھاوے ہا، اوندی تعریف کیتی ویندی تے انعام ݙتا ویندا ہئی۔ انگلش لینگوئیج دا سکھݨ ہائیر ایجوکیشن کیتے ہک ٹکٹ سمجھا ویندا ہئی۔ ایں تراویں آرٹس، سائنسز تے ٻئے ہر قسم دے علوم وچ انگلش زبان ٻولݨ تے لکھت پڑھت شاگردیں دی صلاحیت تےذہانت دا ہک وݙا معیار بݨ ڳئی۔ انگلش زبان ٻال دے سرکاری تعلیم دے میدان وچ ترقی کرݨ کیتے ہک وݙی پُڑسانگ دا کم ݙیندی ہئی۔  

جیویں جو تُساکوں پتا ہووݨا چاہیدے جو کالونئیل ایجوکیشن سسٹم دی اُساری نسلی امتیاز تے بےانصافی توں علاوہ ہک تکون ٹائپ ڈھانچے دے نمونے اُتے تھئی ہوئی ہئی۔ اے ایجوکیشن سسٹم پرائمری لیول اُتے کُھلا تے کہیں ݙک متوں ہئی۔ ہر کوئی سکول وچ داخلہ گھنݨ کیتے آزاد ہئی۔ مڈل لیول تے ونڄ کے اے ذرا تنگ تے چھوٹا تھی ویندا ہئی جڈاں جو یونیورسٹی لیول تے اے ٻہوں ای تنگ تھی ویندا ہئی۔ ایں ایجوکیشن سسٹم وچ پرائمری توں مڈل لیول تائیں ونڄݨ کیتے جیڑھا امتحان پاس کرݨا پوندا ہئی اوندے وچ بشمول میتھ، نیچر سٹڈیز تے کِسواہیلی ٻولی کُل چھ سبجیکٹس پڑھائے ویندے ہئین۔ سارے پیپرز دے سوال انگلش وچ لِکھے ہوندے ہئین۔ انگلش بطور ہک سبجیکٹ دے پاس کرݨ لازمی ہئی۔ جیڑھا شاگرد انگلش وچ فیل ہووے ہا او امتحان وچوں فیل شمار تھیندا ہئی توڑے جو ݙوجھے سجیکٹس وچ اوندی کارکردگی کِتلی ای چنڳی کیوں نہ ہوندی ہئی۔ میکوں 1954 دا اپݨا ہک کلاس فیلو یاد اے جئیں باقی سبھے سجیکٹس امتیازی پوزیشن نال پاس کیتن، سوائے انگلش دے جیندے وچ او فیل ہئی۔ اونکوں پورے امتحان وچ فیل کر ݙتا ڳیا۔ او چھوہر بعد وچ پڑھائی چھوڑ ہک مقامی بس کمپنی وچ ملازم تھی ڳیا۔ میں جیڑھا باقی سبجیکٹس وچوں مر مسائیں پاس تھیا پر انگلش وچ کریڈٹ گِدھا، میکوں الائنس ہائی سکول وچ داخلہ مل ڳیا جیڑھا جو کالونئیل افریقا دے سبھ توں مشہور تے وݙے تعلیمی اداریں وچوں ہک ہئی۔ ایویں ای کہیں وی یونیورسٹی وچ انگلش زبان وچ کریڈٹ گِدھے متوں داخلہ نہی تھی سڳدا۔ ایجوکیشن سسٹم دے ایں تکونی ڈھانچے وچ اوندی جاہ سبھ توں پکی ہوندی ہئی جیڑھا انگلش زبان وچ چھڑا پاس نہی ہوندا پر جئیں کریڈٹ وی گدھا ہوئیا ہووے ہا۔ انگلش زبان وچ مہارت اینجھا جادوئی فارمولہ ہئی جیندے نال کوئی وی کالونئیل اقتدار وچ سانجھے دار تھی سڳدا ہئی۔

ہولئیں ہولئیں ساݙی لٹریری ایجوکیشن (ادبی تعلیم) دا معیار انگلش زبان بݨ ڳئی، جیندے نال انگلش دا ݙدھپ تے زور ودھیک پکا تھیا۔ ݙوجھی پاسو کینیا دیاں تل وطنی ٻولیاں وچ اوریچر (زبانی لٹریچر) دی ریت ڈھلی تھیوݨ پئے ڳئی۔ پرائمری لیول کنیں ای ساکوں سادہ زبان وچ ڈِکن، سٹیوینسن، جم ہاکن تے ٻئے انگلش لکھاری پڑھائے ویندے ہئین جیڑھے ساݙی تصوراتی دنیا دا حصہ بݨ کے ساݙے نال رہوݨ لڳ پئے۔

ایں کالونئیل پالیسی دا نتیجہ اے نِکھتا جو انگلش لینگوئیج تے لٹریچر ساکوں اپݨی ہوند تے سُنڄاݨ کنوں اوپرا کریندا ڳیا تے اساں اپݨی دنیا کنیں پریں ہک ٻئی اوپری دنیا دی پاسوں لڳے ڳئے۔

---

[1]  اے مضمون کینیا دے مشہور ناولسٹ تے سوجھواݨ انگونگی وا تھیونگو دی کتاب "کالونائزیشن آف مائنڈ: پالیٹکس آف لینگوئیج اِن افریقن لٹریچر" دے ہک حصے دا ترجمہ اے۔ اے کتاب 1981 وچ جیمز کری لمیٹیڈ، انگلینڈ دے تحت چھپی ہے۔ ایں کتاب افریقا دے لکھاریں وچ زبان بارے ہک نویں بحث کوں ودھائے تے ایندے اثرات اڄ تائیں افریقی لٹریچر اُتے ݙٹھے تے محسوس کیتے ونڄ سڳدن۔

 انگونگی اپݨی ایں کتاب وچ اے ݙکھائے جو کیویں کالونئیلزم دے تحت افریقا دے تل وطنی ٻولیں کوں بے وقعت تے بے قدرا بݨا کنیں اُتھوں دے لوکیں تے ٻاہرلی یورپئین زباناں تھوپ ݙتیا ڳئین۔ ایہا وجہ اے جو اڄ افریقا زبان دے حوالے نال اینگلو فون، فرانکو فون تے اینجھے ٻنہیں کئی ونڈیں دا شکار اے۔ انگونگی نے ایں کتاب وچ اُنہیں افریقی لکھاریں تے ادیبیں دی سخت مذمت کیتی اے جیڑھے اپݨیں تل وطنی ٻولیں کوں چھوڑ کے اڄ وی کالونئیل زبانیں وچ لِکھدن پڑھدن۔