وکھرپ۔۔۔۔۔۔۔ فداحسین گاݙی

وکھرپ

فدا حسین گاݙی

ڈیرہ غازی خان کنیں ݙاہ ٻارہاں میل اُبھے پاسوں پیرعادل دی دربار اُتے ہر سال میلہ لڳدے ۔ میں سَتویں جماعت وچ پڑھدا ہَم اَتے اے میلہ ݙیکھݨ ڳیئم۔  پیڑھی لڳی کھڑی ہئی،  منادی تھیندی پئی ہئی جو فلاݨے ݙو پہلوان ہُݨ بھڑسِن۔ اِنہیں ݙو پہلوانیں وچوں ہک سنگھڑ (تونسہ) دا پہلوان ہا ۔ میں ایں پہلوان کوں کݙاہیں نہ ݙٹھا ۔ ایہو تعلق ہا جو میں اَتے او پہلوان ݙوہیں سنگھڑ دے ہاسے ۔ مَیں اوں پہلوان دی جیت  دی جو دعا منگ سڳدا ہَم، پورے خلوص نال منگدا ریہم۔ اوں پہلوان دا کُشتی کھٹݨ سارے علاقے دی عزت دی علامت ہئی ، کیوں جو میں علاقے دے تعلق نال اُوں پہلوان نال ہک رشتہ محسوس پیا کریندا ہَم۔

جے کہیں وݙے انسانی ٹولے کوں ذات برادری دی حدیں کنوں ٻاہرو جیڑھلے ایہو ہک ہووݨ دا احساس ہووے ، ایں سارے ٹولے دی ذات ‘ عزت ‘ وݙپ ‘ چُھٹپ ہکو ہووے ، جݙاں ہکو وسیب دے نتیجے وچ ایں ٹولے دیاں سیاسی، سماجی اَتے اقتصادی اُمنگاں ہکے ہووِن تاں ایں ٹولے، ایں لوکیں دے کٹھ کوں ہک قومیت آکھیا ویندے ۔ اڳوں دے فکر اندیشے ‘سدھراں، آساں، پچھوکڑ  دیاں یاداں، شئیں ݙیکھݨ دے زاویے، خوشیں غمیں دے طور طریقے، لوکیں دے انہیں ساریں احساس وچ ہک مشترکہ ڈھٻ ہوندے۔ لہٰذا قومیت بݨݨ واسطے ایہو ہک ہووݨ دا احساس کافی ہے ۔ باقی سارے فلسفے، ڳالھیں نِری لفاظی ہِن۔

کہیں ٹولے دے ہک ہووݨ دا ݙوجھا مطلب کہیں ٹولے کنیں اَنج ہووݨ وی ہوندے۔ ݙیکھݨ دی ڳالھ اے نئیں جو ٻئے ساکوں چا سمجھیندن؟ چا آہدن؟   پنجابیں دے آکھݨ نال اَساں پنجابی نہسے بݨ ویندے۔ اصل ڳالھ  تاں اے ہے جو اساں اپݨے آپ کوں چا سمجھیندے اَتے چا آہدے ہَئیں؟ 

اَڄ وچ کل شامل ہوندے ۔ ساݙا کل جیندیاں پاڑاں ساݙے سرائیکی ݙیس وچ ہِن،  پنجابیں کنیں انج ہا ۔ ایں واسطے ساݙا اَڄ وی پنجابیں کنیں انج ہے۔  سندھ ساگر دی مٹی سرائیکی ݙیس وچ پَریں پَریں تئیں کھنڈی ہوئی ہے، سندھ ساݙے ݙیس وچ کُھل کھیݙدا ریہے۔ کوہ جودی (کوہستان نمک) دے ہیٹھاں میانوالی اَتے دیرا اسماعیل خان کنیں سندھ چِھڑکے چِھڑکے، واہݨ واہݨ تھی ڄُلدا ہا ۔ دریا کوں تھل کریندا، سندھ پچھادھ دو وَدھدا اَتے لمَے  دو وَاہندا ریہا۔ کوہِ جودی دے ہیٹھاں کنیں کوٹ سجاول تائیں سرائیکی ݙیس دے ذرّے ذرّے اُتے ساݙے سندھ دی مُہر ہے۔ سندھ دے پَوادھی اَتے پچادھی کنٹھے کنیں کُجھ فاصلے اُتے تَسڑی ٻَنی اَتے روہی ہے ۔ دید دَریگھ تئیں ویرانے ‘ ٹوئے، ٹٻے، لئی لاݨے ساݙا سرائیکی ݙیس ہے ۔ اِتھاں اَجڑ اَتے وَڳ چردِن ۔

ساݙے اے ویرانے، ساݙے اے صحرا، ساݙے وسیب، ساݙی خودی دے راکھے ہن ۔ اَساں حال مست اِنہیں ریتیں وچ بھیݙاں اَتے ݙاچیاں چَریندے اَتے پَلیندے ریہوسے۔ بہاء الحق اَتے شاہ شمس دا سبق یاد رکھیوسے جو قطرے دا اَنت دریا ہے ۔ قطرہ سَمندر وچ مِل کے، سمندر اَتے ذرّہ ریت وچ مل کے ریگستان بݨ ویندے ۔ اساں سندھ دے ٻیلیں وچ بھاݨ دے جنگلیں اَتے کانہہ دے جَھرّیں وچ ڳائیں منجھیں چرا کے شام کوں جھوکیں آ سنبھڑوں ہا ۔ اَڄ وی جتھاں منجھیں ٻدھیندین، اونکوں بھاݨ آہدے ہَئیں۔ اے یاداں ڳئے گُزرے، بُھلیئے وِسریے وقت دیاں ہِن جݙاں دریا دی کندھی اُتے، اُچے بھاݨ دے درخت ہیٹھ منجھیں آ ٻَہن ہا۔

گُزریے وقت لفظیں دے اولے لُک کھڑدن۔ جھوک اَڄ وی آبادی دی علامت ہے ۔ اَڄ وی سرائیکیں دی وݙی دُعا ہے جو "جُھوکاں آباد ہوونی، ݙدھ پُتر ہووی۔ اے جھوکاں، اے ݙدھ پُتر ساݙا کل ہا۔ اے ٻَنی، اے روہی،  اے جُھوکاں ‘ اے وَستیاں ساݙا ماضی ہا۔ ڳائیں منجھیں دے ڳل دیاں ٹَلیاں اتَے ٹھکورے بانگِ درا  نئیں، اے کتھائیں ونڄݨ دا، سفردا سنیہا نئیں ݙیندیاں۔ اے بھاݨ اُتے سنبھرݨ دا (ول وطن آوݨ دا)  پیغام ہوندا ہا ۔ لاٹ پلاٹی ݙینہہ، بَھاݨ دے دُھوئیں، دریا دا کَٹھا  یا ٻَنی دا ویرانہ ہووے،  ہک اَیجھیں فضا پیدا کریندن جو دِل نِمہے نِمہے ٹمکݨ لڳ پوندے۔ اِیہو مِٹھا نِمہاں درد، اِیہا پیڑ ساݙی شاعری وچ رَس وَس ڳئی ہے۔ جذبے دھرتی دے تعلق نال اُبھردن ۔ لفظیں دی موسیقی، لفظیں دا مفہوم ماحول دی پیداوار ہوندے۔ لفظیں وچ دھرتی دی خوشبو جذب تھی ویندی ہے ۔ دھرتی دے ایں اثر دا احساس وی نئیں تھیندا۔

پنجاب دی دھرتی دی اپݨی خوشبو، اپݨا رنگ ہے۔ راوی اَتے چَنہاں ساݙے کولھوں ہک تھی کے آندن ۔ اِنہیں دا اُو مزاج، اُو روانی، اُو رَنگ اِتھاں سرائیکی وسیب وچ نئیں ہوندا جیڑھا لَہور اَتے گجرات کنیں ہے ۔ ساݙے کولھوں راوی چنہاں دی کندھی اُتے کھجیں دے جُھنڈ اَتے اَمبیں دے باغ ہِن ۔ اے جُھنڈ ‘ اے باغ ‘ تُساکوں پنجاب دو گھٹ مِلسن ۔ اِتھاں سندھ ساگر دا کِھنڈدا ہویا،  چُھولیاں مریندا، لَہراں بݨدا پاݨی ہوندا ہا ۔ ساݙیں لفظیں وچ سندھ دے پاݨی دی، روہی اَتے تَھردے ریتیں دی، اُٹھیں اَتے منجھیں دے ٹَلیں دی موسیقی ہے، کونج دی کُرلاٹ ہے، نکھیڑے دی پیڑ ہے۔ ساݙے آوازیں کوں صوت اَتے سُر ساݙے ماحول ݙتی ہے ۔ 

ساݙا ماحول، ساݙی دھرتی اَپݨی معروضی صورت وچ پنجاب کنیں وَکھ ہے۔ ایہو دھرتی دا وکھرپ لَطفِ صَوت وچ ساݙی زبان، ساݙے وسیب وچ گُھل مِل ڳئے۔ ایں وکھرپ ساکوں پنجاب کنیں وَکھ کیتے۔ پاݨی جیڑھی زمین وچوں آندے، اُوں پاݨی دا ذائقہ اَتے رنگ اُوں دھرتی دا ہوندے ۔ وسیب دی غیر مادی شکل صورت دے پچھوں دھرتی دی شکل صورت ہوندی ہے۔ ساݙے وسیب دیاں پاڑاں ساݙی دھرتی وچ ہِن ۔ ساݙی اے دھرتی پنجاب کنیں وَکھ ہے، ساݙی تاریخ وی انج ہے۔ اَساں ایران دے ہَخامنشی خاندان دا ٻاہرلا  صوبہ ریہے ہئیں۔ ساݙا تعلق ایران اَتے وسط ایشیاء نا ل ریہے ۔ اَساں آریا ورت دے وسیبی مرکز دِلی کنیں وی دور ہاسے۔ آریا وَرت، آریا وسیب دا زور گنگا دی وادی وچ ریہے ۔ ہک روایت ہے جو سندھ دے لوک برہمن دی عزت نَہن کریندے ۔ اِتھاں مید اَتے جِت آباد ہَن ۔ آپت وچ وی بھڑدے رہندے ہَن ۔ وَریودھن دی بھیݨ برہمنیں دے لشکر نال اِتھاں آئی۔ مید اَتے جَتیں اوکوں اپݨا وݙا مَنیا ۔ شاید اے پوادھی پنجاب دی ساݙے اُتے پہلی بالا وستی ہئی،  پہلا وسیبی اَتے مالی استحصال ہا ۔ اوں ویلھے سرائیکی ݙیس اَتے سندھو دیش ہک ہَن ۔ ایں عمل دا اَساں وی ہک حصہ ہاسے ۔ موریہ خاندان دی وݙی مرکزی بادشاہت قائم تھئی ۔

خوش قسمتی یا بدقسمتی نال اَساں کوئی وݙی سلطنت نِہسے ریہے نہ کہیں وݙی سلطنت دا موٴثر اَتے مرکزی حصہ ۔ ایں خاندان دے ویلھے وی ساݙے علاقے وچ قبائلی جمہوریت ریہی ہے ۔ اِتھاں مرکز دی ٻدھ چھوڑ گھٹ تھئی ہے۔ اینویں اُجتیں دے گُپتا خاندان دے ویلھے وی اَساں برہمن اثر قبول نہ کیتا ۔ برہمن اِزم دا مفہوم ذات پات دا مذہبی مزاج ہے،  مذہبی بݨیاد ہے ۔ ٻُدھ مَت اُتھاں زیادہ دیر تائیں اَتے زیادہ تکھیں قبول تھئے جِتھاں قبائلی جمہورتاں ہَن اَتے  برہمن اَتے ذات پات دا مذہبی زور گھٹ ہا ۔ پنجاب دلی دے نال ہا، ایں کیتے  پنجاب اُتے دلی دا اثر ریہے ۔ اُتھوں دے وسیب اُتے اَڄ وی دِلی دا  اثر واضح ݙسدے۔  اِتھاں ٻُدھ مت دا اثر وی گھٹ ݙسدے۔

لاقدیم کنیں انسان دشمن حرف شناس برہمن اَتے مُلاں دے روپ وچ دلی دی مرکزی سلطنت نال سَٻدھ رَکھیئے ۔ محلیں دی حفاظت اڳنی کنڈ اتے مِمبریں کنیں تھئی ہے ۔ جے ہندوستان دی تریخ کوں توجہ نال پڑھو تاں پتہ لڳدے جو ہندوستان دے مرکز اُتے پہلے برہمنیّت دا قبضہ ریہے۔ مسلمانیں دے دور وچ ایہو ہندوستان دا مرکز برہمن دے قبضے کنیں نکل کے مُلّاں دے قبضے وچ آئے ۔ سکندر لودھی دے وقت شُدھ مُلاں دا زور ٻہوں وَدھ ڳئے ۔ مذہب دے رنگ وچ اے انسان دشمنی دی تحریک مُغل بادشاہ اورنگزیب دے وقت اپݨی انتہا تئیں پُڄ ڳئی ہئی۔ مرکز دے ٻاہروں انسان دوست تحریک پہلے ٻُدھ مت دی صورت وچ ودھدی پھلدی ریہی۔ مُسلمانیں دے وقت وچ شمس اَتے سرمد دے روپ وچ جاری ریہی ۔ مُلاّئیت، تعصب،  تنگ نظری دے خلاف جݙاں وی موسم آئےتاں اِنہیں منصوریں دا سر سرِدار ریہے ۔ اے ٹھیک ہے جو پنجاب مرکزی ہندوستان نَہا ۔ مشرقی پنجاب دِلی دے کولھوں ہا اَتے ٻیا پنجاب دلی دے راہ اُتے ہا ۔ اِتھاں اسلامی پاپائیت دے مرکز بݨئین اَتے مُلاّں دا غلبہ تھئے۔

سرائیکی ݙیس وچ مُلائیت نئیں پَھل پُھل سڳی ۔ اِتھاں سبزواری ‘ سچل سرمست اَتے خواجہ فرید ڳانوے  ڳئے۔ اِتھاں سرائیکی دیس وچ وَحدت الوجود دی شکل وچ انسان دوستی دا پرچار تھیندا ریہے۔ وحدت الوجود مذہبی غلبے دے دَور وچ سیکولر ازم دی ہک شکل ریہی ہے ۔ پنجابی اَتے سرائیکی روئیں وچ بݨیادی فرق اے ہے جو پنجابی مُلاں دے اثر ہیٹھ روائیتی اسلام دا ٹھیکیدار تھی استحصال دی پشت پناہی کیتی ہے ۔ سرائیکی وحدت الوجود اَتے بھگتی تحریک کنیں متاثر تھی رواداری ‘ انسان دوستی اَتے عملی سکیولرازم سکھیئے ۔ اَڄ پنجابی دا پڑھیا لکھیا، ݙاڑھی مُنّاں مُلاں ساکوں روائتی اسلام دا سبق ݙے سرائیکی دے استحصال کیتے راہ کڈھیندا پئے ۔

تصوف وحدت الوجود دا عملی اظہار ہے ۔ تصوف رواج روایت اُتے زور نئیں ݙیندا۔  تصوف وچ نیتیں اُتے پُڄدی ہے ۔ کائنات دا جوہر ہک ہے، مظہر کئی ہِن ۔ خدائی شکل نرگن ہے ۔ اے جوہر اپݨے آپ وچ، آپݨی صفت وچ، مختلف صورتیں وچ ظاہر تھئے ۔ ٻیا یا ݙوجھا کوئی نئیں۔ ݙوجھے دا تصور مایا ہے،  دھوکا ہے۔  احد، احمد وچ کوئی فرق نئیں۔  رویے لفظیں وچوں جھلکدن ۔ سرائیکی دے لفظ ”ٻئے“ وچ غیر دا وَکھرپ، تصور ایں حد تئیں ختم تھئے  جو ایں ”ٻئے‘’ کنیں نکھتے لفظ ٻیلی کوں اَساں غیر نئیں ڄاتا۔  ٻیلی کوئی ݙوجھا نئیں بلکہ سنگتی ہے،  اپݨا ہے ۔ ٻیلاݨی کوئی غیر نئیں،  آپݨی ہے،  آپݨی جند جان دے کولھوں ہے۔ غیر دی حَد مٹاوݨ دی حد کر ݙتی ڳئی ہے۔

اَڄ دا سرائیکی اَتے سندھ ݙیس کل ݙوہائیں ہک مِک ہَن۔ اے سارا  ݙاہر دا سندھ ہا ۔ اے تاں ہک تریخی ڳالھ  ہے جیڑھی اساں تساں سارے ڄاݨدے ہئیں جو سُومرے جنہیں دا مرکز محمد طور ہا،  اُنہیں دے ویلھے وی سندھ اَتے ملتان ݙو اَنج علاقے نہَن ۔ دِلّو رائے دے ٹھیڑ، اِنہیں ٹھیڑیں دے نال وابستہ روائیتاں ہکے ہِن ۔ ڄام پور ڄامیں دا شہر ہے۔ سندھڑی مقبریں دا شہر ڄام پور دے نال دلورائے دے ٹھیڑ اَڄ وی سندھو دیش اَتے سرائیکی ݙیس دے ہک ہووݨ دے گواہ ہِن۔ پُراݨے وقتیں وچ دریا کئی شاخیں وچ ونڈیج ویندا ہا ۔ ہر شاخ کوں واہݨ آکھیا ویندا ہا ۔ سندھو دیش اَتے سرائیکی ݙیس وچ ایں معنی وچ واہݨ دا مختلف جاہیں وچ ورتارا  ݙوہائیں دے ہکے ماضی دی شہادت ݙیندے۔

پنجاب وچ راجپوت اَتے ڄٹ ݙوانج قوماں ہِن ۔ ݙونہائیں کوں اپݨی ذات اُتے فخر ہے ۔ سومریں دے دور وچ راجپوتانے دے کئی راجپوت خاندان سرائیکی ݙیس وچ اَن  آباد تھئے۔ پنجاب دے راجپوتیں وانگوں سرائیکی ݙیس دے راجپوتیں دیاں روایتاں نہ ریہاں۔ اُنہیں اِتھوں دی سندھ دی مٹی دا اثر قبول کیتا ۔ ݙاہے،  سیال، جوئیے راجپوت نہ ریہے ۔ اِتھاں او ڄٹ سݙ یڄݨ لڳ پئے۔ ڄٹ یعنی رَڑھ راہا۔ پنجاب کنیں سرائیکی ݙیس دے انج وسیب اَتے سماج دا نتیجہ اے ہا جو اے راجپوت ایں رنگ وچ رنگئے ڳئے۔ سرائیکی ݙیس دے راجپوتیں وچ  پنجابی راجپوتیں دا کوئی رویہ نئیں پاتا ویندا۔ اے اِتھوں دی دھرتی دا اثر ہے ۔ ایں ڳالھوں پنجاب پنجاب ہے اَتے سرائیکی ݙیس سرائیکی ݙیس ہے۔

سندھو دیش وانگوں سرائیکی ݙیس اُتے بلوچی وسیب دی چھاپ ہے ۔ سرائیکی ݙیس وچ بلوچیں دی سادگی، وعدہ وفائی، سکون اَتے شانتی ہے ۔ سچ تاں اے ہے سکون اَتے شانتی، جیڑھا تصوف دا مظہر ہے، سرائیکی ݙیس دا تاݨا پیٹا ہے۔ اے رویہ اِتھوں دے ہر فرد دے رویے وچ، روزدے کم کار وچ، ݙکھ سُکھ وچ، سرائیکی آرٹ اَتے فن وچ، سرائیکی ڳانوݨ وچ جھلکدے ۔  پنجاب دے لوکیں وچ، اُنہیں دے کمیں کاریں دے رویے وچ او دھیرج، او شانتی نئیں مِلدی جیڑھی سرائیکی وسیب دا خاصہ ہے۔

ݙڈھ صدی کنیں سرائیکی ݙیس اَتے پنجاب ہکی ایڈمنسٹریشن دا حصہ ہِن ۔ ݙونہائیں علاقیں دا مرکز لاہور ریہے ۔ پنجابی بالادستی ریہی ہے ۔ ایندے باوجود اَڄ وی سرائیکی لوک ڳاوݨ، سرائیکی لوک جُھمر  وچ پُراݨا دھیرج ‘ پراݨا مٹھاج، پُراݨی شانتی موجود ہے ۔ پنجابی مغلیں دے لشکریں دی راہ وچ ہَن، ایں کیتے اُنہیں دی فوج دا حصہ بݨئین ۔ پنجابیں دے ڳاوݨ وچ یا تاں گِھڑدے کُھوہ  دی رُوں رُوں اَتے یکسانیت ہے یا فوجی موسیقی دا تکھپ اَتے شور و غوغا۔ اینویں اِنہیں پنجابیں دا بھنگڑا ہے  جیندے وچ  چَلت پِھرت دا تکھپ، چمٹے دی تکھی حرکت اَتے جوش دا اُبھار ہے ۔

سرائیکی موسیقی کہیں وݙے گھر نئیں پلی۔  ایندے اُتے پیریں فقیریں دی چھاں ریہی ہے ۔ ایندا گُزر مجلس اَتے حویلیں وچ نئیں تھیا۔ اے کُھلے میدان وچ، روضیں دی چھاں ہیٹھ ڳانوی ڳئی ہے۔ مَن دی موج اَتے دِل دے جذبیں دا سیک سازیں دے تاریں دا نغمہ بݨیے ۔ اِتھوں دی موسیقی وچ واہندیں پاݨیں دی روانی اَتے سُر ہے ۔ چاندݨی رات، ریتلے میدانیں وچ چلدیں کرہوں قطاریں دے وڄدے چݨکیں دا ساز ہے ۔ ساکوں فخر ہے جو ساݙا آرٹ جو کجھ وی ہے درباریں دا پلیا نئیں۔ ایندے وچ درباریں دی منافقت نئیں۔اے  دِلیں کنیں اُٹھدے اَتے دِلیں اُتے اثر کریندے ۔ نوک پَلک درست نہ سہی پر  ایندا جذب،  ایندا اثر اینویں تھیندے جیویں ساݙی ٻَنی اَتے روہی وچ دھیرج نال سندھ دے پاݨی جذب تھیندن ۔ ایندے وچ کونج دی کُرلاہٹ ہے، قطرے کوں سمندر وچ جذب تھیوݨ دی سِک ہے، وِچھڑیں روحیں کوں ہک ٻئے دی تانگھ ہے، ملݨ دی سَدھر ہے۔

اساں پنجاب کنیں انج قومیت ہَئیں ۔ وݙا ثبوت اے ہے جو اساں اپݨے آپ کوں انہیں کنیں انج محسوس کریندے ہَئیں۔ ساݙے سیاسی ‘ سماجی اَتے اقتصادی رویے انہیں کنیں اَنج ہِن۔ ساݙیاں عوامی اُمنگاں اُنہیں کنیں وَکھ ہِن ۔ ݙیہنہ دی وݙی دلیل خود ݙیہنہ دا ہووݨ ہے ۔ ݙیہنہ نہ ہووݨ دیاں لکھ دلیلاں لکھو‘ ݙیہنہ دا تھیوݨ ہکا کافی دلیل ہے۔

ایہا ڳالھ کافی ہے جو اساں ماضی وچ اَتے اَڄ وی اپݨے آپ کوں پنجابیں کنیں اَنج محسوس کیتے ۔ کوئی لکھ مَت لائے اساں اَپݨی تاریخ دے دشمن تھی کے اپݨے دشمن نِہسے تھی سڳدے ۔ سونا ہئیں یاچاندی،  بھیݙکا  پتھر ہَئیں یا سنڳ مَرمَر، جو کجھ وی ہِئیں اَساں اوہو کجھ رہݨ چاہندے ہئیں اَتے اوہو کجھ رہݨ ݙیوو۔ ذات دی غداری کنیں ٻئی وݙی غداری کائے نی۔ اساں اپݨے آپ کوں نِہسے چھوڑ سڳدے،  آپ کنیں اَنج نِہسے تھی سڳدے۔

تاریخ اَہدی ہے جو ساݙا کل پنجابیں کنیں اَنج ہا ۔ کل دی ڳالھ کل نال ریہی۔ اَڄ وی سرائیکیں اَتے پنجابیں دا کتھائیں میل ملاپ نئیں۔ او ترقی یافتہ، اَساں پسماندہ۔ او استحصال کرݨ آلے، اَساں استحصال تھیوݨ آلے ۔ پنجابیں اَتے ساݙا تعلق ݙاڈھے اَتے ہیݨے دا، ظالم اَتے مظلوم دا، رَڄے اَتے بُکھے دا ہے۔ سرائیکی وچ آہدن ”ݙاڈھے نال رَادھی، کینہہ من وچ شادی“۔   ݙاڈھے اَتے ہیݨے دا سنجوک نئیں تھیندا۔ ایں ݙڈھ صدی دے کٹھ  وچ اَساں چا کھٹے؟ تھل اتے روہی ݙے ٻیٹھے ہئیں۔ چنگی مندی زبان ہے او وی ݙے ٻَہسوں ۔

پنجابی آہدن جو سرائیکی پنجابی زبان دا ہک لہجہ ہے ۔ سرائیکی ہک پنجابی دا لہجہ ہے یا انج زبان، اے ڳالھ  پنجابی ڄاݨن اَتے اُنہیں دیاں اے دلیلاں ڄاݨن۔ اَساں تاں جیڑھی زبان اَلیندے ہَئیں، ایہا اَلاوݨ چاہندے ہَئیں، اِیہا اَلیسوں۔ اَساں تاں اپݨا پورا اظہار ایں زبان وچ کر سڳدے ہَئیں۔ اساکوں زبان اظہار لو لوڑھ ہے۔ ݙو آدمی ٻولن تاں ٻاہرو دا آدمی، اَݨ واقف شخص اے آسانی نال پرکھ سڳدے جو او ہکا زبان ٻولیندے پئین یا انج انج زبان وَرتیندے پئین۔

پُراݨے حاکمیں دی پوتھی دا ٹکڑا کافی شہادت ہے جو سرائیکی اَتے پنجابی انج ہے ۔ مظفرڳڑھ گزیٹر 1908ء دے صفحے 62 اُتے لکھیا  ڳئے جو مظفر ڳڑھ دی اکثریت ڄاٹکی ٻولیندی ہے۔ ملتان، بہاول پور، دیرہ غازی خان دے بلوچکی ٻولݨ آلے ایں زبان کوں جدگالی آہدن۔ پورب آلے اینکوں ملتانی لکھدن ۔ اِتھوں دا کوئی وَسندڑ ایں زبان کوں ملتانی نئیں آہدا،  نہ ایں ناں نال ڄاݨدے ۔ اے زبان پنجابی‘ سندھی نال ملدی ہے اَتے ݙونہائیں کنیں انج وی ہے ۔ ایں زبان دا کیسنگ (casing) کُجھ سندھی نال، کُجھ پنجابی نال ملدے اَتے کجھ سرائیکی نال مخصوص ہے۔ اے سندھی، فارسی اَتے پشتو وانگوں ضمیریں دے پیچیدہ لاحقے استعمال کریندی ہے ۔ خوش قسمتی نال ٻیاں ہند آریائی زباناں ایں کنیں آزاد ہِن۔  ایں زبان دے فعل دا اندرونی جُھکاؤ سندھی اَتے پنجابی کنیں اَنج ہے ۔ ملتانی ہندوستانی زبانیں اُتے فضیلت رکھیندی ہے ۔ ایں زبان دا فعل سندھی نال مشابہت رکھیندے اَتے ”جانا“ کنیں متعدی نئیں بݨایا ویندا ۔ جیویں مارݨ کنیں مریجݨ ‘ کھاوݨ کنیں کھویجݨ ‘ اے ݙو مثالاں میݙا  اضافہ ہے ۔ اے زیادہ جامع اَتے بہتر ہے ۔ ملتانی خاص سنسکرتی زبان ہے ایندے وچ ٻہوں سندھی اَتے پنجابی لفظ وی ہن ۔ ایندا اپݨا خاص نمایاں ذخیرہ الفاظ وی ہے۔

اے کافی ثبوت ہے جو سرائیکی تاریخ، جغرافیہ، وسیب، زبان پنجاب کنیں اَنج ہے۔ وَت وی اے ݙوجھے درجے دی ڳالھ ہے۔  وݙی اَتے اصلی ڳالھ اے ہے جو اَڄ دا سرائیکی اپݨے آپ کوں پنجابیں کنیں انج سمجھیندے ۔ اوندیاں سیاسی، سماجی اَتے اقتصادی اُمنگاں اَتے جذبے پنجابی کنیں اَنج ہِن ۔ ایہو ساݙا وݙا ثبوت ہے۔

آفتاب آمد دلیلِ آفتاب

[اے مضمون 13ستمبر1985ء کوں دیرہ غازی خان  وچ سرائیکی لوک سانجھ دے سِترے ہک سیمینار وچ پڑھیا ڳیا]