سندھو واسی: سرائیکی ساگا تے صوفی سنتیں دا پُنر جنم

سندھو واسی

"سرائیکی ساگا تے صوفی سنتیں دا پُنر جنم"

مہاڳ

سنہ 1945 اچ انڈیا دی تقسیم کولو ٹھیک ݙو سال پہلے ساݙے خاندان کوں ایویں لڳا جیویں وقت ویلھا ساکت تھی ڳیا ہووے۔ اساں اپݨے سوھݨے سترے گھر کوں چھوڑ کے لڳے ڳئے تے ساکوں اے پتا وی کائینا ہا جو اساں واپس کݙاہیں نہ ولسوں۔ایویں کتھائیں ریت دے ٹٻے تے کتھائیں سدھی زمین ہئی، ریت اُڈر اُڈر کے منہ چھمبے تے ساڈے وجود کوں لیرو لیر پئی کرے پر ول وی ایں مٹی نال ساݙی محبت نہ گھٹی۔

اے کتاب ہیک اینجھے پندھ دی کتھا کہاݨی ہے جیندے اچ اپݨی ذات ہستی دی سُنڄاݨ دے علاوہ، سیاسی سرحدیں تے لکیریں کولو مُبرا اے انڈیا دی پٹ پھرول دا وی آہر ہے۔

اے اپݨے پُرکھیں دی وسائی وسوں دا مُقدس پندھ ہے جیرھا ہر کہیں کوں نصیب نئیں تھیندا، خاص کر او لکھاں لوک جیرھے بݨاوٹی سرحدیں تے لکیریں دی وجہ کولو ہجرت دے ڈُکھ وچوں گُزردن۔

اویں تاں اے پندھ ہک جڳ پھرندڑ دا ذاتی پندھ تے اپݨے اندروں ٹُٻی مارݨ رنڳا ہے پر ایندے علاوہ وی ٻہوں کُجھ ہے۔ ایں کتاب اچ تُساں نہ صرف رنڳ پرنڳیں یادیں دی بارات کولو واقف تھیسوں بلکہ اے کتاب آوݨ آلیں پیڑھیں سانگے تاریخ دا ہک ریکارڈ وی ہوسی۔

خیال اے وی ہے جو تہذیب دے سانجھے تجربیں تے تصور کوں تاریخ دے وِیلے اچوں ݙیکھوں پرکھوں۔ کیوں جو ٻہوں جلد یاداں دے اِڈو اُڈو ڄال وݨیڃ ویسن تے سیاسی لکیراں انھاں کوں ودھیک دُھندلا کر ݙیسن۔ اپݨی سنڄاݨ دی سنجیدہ کوشش ہک اینجھی کیفیت کوں وی جنم ڈیندی ہے جیرھی ساݙیں وفاداریں کوں مزید ساݙی جنم بھومی تے ساݙی کرم بھومی دے وچاک ونڈ تے وتھ کوں ودھا ݙیندی ہے۔

بھراوو میڈے اپݨے پُرکھیں دی وسائی وسوں نال اے پیار دا رشتہ اویں تاں چار سو پنجاہ سال پُراݨا ہے، جیندے اچ مِری (ریاست دا اڈاݨ ) تے پِری (مذہبی ڳانڈھا) ݙوہیں دا عمل دخل شامل حال رہ ڳئے۔ اُنہاں دا تعلق (لکھاری دا خاندان) مُغلیہ دور کولو گھن کرائیں سکھ راج تے انگریزیں دی حُکمرانی تائیں ٹُردا رہ ڳئے۔ پر پچھلے ستر سال کولو ( 1945 تا 1913) سیاست دے مرکز تک رسائی نہ ہووݨ پاروں ساڈے خاندان دی حیثیت ہک بھنے ہوئے لنڳ جتنی ہے جیرھی ساڈے واسطے ٻہوں تکلیف دہ وی ہے۔

کھیرو کھانڈ وفاداریاں/مُحبتاں

وچاک سندھ وادی دے تل وطنیں دی حالیہ سالاں اچ جاڳݨ آلی محبت اصل اچ اپݨی سنڃاݨ دا ہی پندھ ہے، تہوں ساکوں ساݙی سرائیکی سنڃاݨ تیں ماݨ ہے۔ اگرچہ اے محبت تھوڑی جہیں دیر نال جاڳی ہے پر ول وی سرائیکی قوم پرستی ہک دھماکے آلی کار پھٹ پائی ہے۔ سرائیکی شناخت اچ سب کولو اہم ترین عنصر سرائیکی زبان ہی ہے۔ ہک سرائیکی ہووݨ دے احساس رنگی ٻئی کوئی شے کائینی۔ اے زبان ہی ہوندی ہے جیرھی تل وطنیں دی ذاتی سنڄاݨ دے پندھ اچ سکہ بند کردار ادا کریندی ہے۔ اگرچہ زبان تے ثقافت ہکے سکے دے ڈو رُخ ہن۔

سرائیکی زبان اپݨے اوائل اچ لہندی دے ناں نال سنڄاݨی ویندی ہئی۔ اے انڈو آرئین زبانیں دی چند ابتدائی تے مشہور زبانیں اچو ہک زبان ہے، جینداں بُݨیاداں وادی سندھ دی تہذیب اچ پیوست ہن۔ لازمی طور تیں اے اُبھے تے وچلے انڈیا دی قدیم زبان ہی ہے کیوں جو سنسکرت چھیویں صدی قبل مسیح اچ عام ٻول چال دی زبان نہ رہ ہئی۔ سنسکرت سندھو دے نیڑے نیڑے وڈی چھوٹی تھئی تے برصغیر خطے دی تہذیب کوں ہک الہامی زبان سرائیکی دا تحفہ دان کر کے ڳئی۔

سرائیکی زبان

1175  کولو گھن کے 1265 عیسوی آلے زمانے اچ سرائیکی زبان بابا فرید یا فرید الدین شکر دے دَور اچ پھپھڑی تاں اڳوں دا پندھ کیتا۔ ایں ڳال اچ کوئی شک کائینی جو فرید الدین شکر ایں زبان اچ لٹریچرتے ادب دی بُݨیاد رکھݨ آلیں اچو ہک اہم ترین بندہ ہئی تے اے اوہو وقت ویلھا ہئی جڈاں ادب لکھت اچ کائینا ہئی بلکہ لوک کہاݨیاں سینہ بہ سینہ ٹُردیاں ہن تے انہاں کوں ڳایا وی ویندا ہئی۔

جدید زبانیں دے ارتقا دی سوجھ ٻوجھ تے طریقہ کار کوں سمجھوں تاں اے آکھیا ونڄ سڳدے جو بابا فرید اپݨی لکھت مقامی زبان سرائیکی اچ کیتی تاں اوں ایں دھرتی دا قرض ادا کر ڈتا۔ اصل نکتہ اے ہے جو بابا فرید دی شاعری چھڑی سکھیں دی پوتر کتاب دی مُقدس لکھتیں اچ شاملِ حال نہ رہ ڳئی بلکہ اُبھے انڈیا اچ وسݨ آلے لوکاں نال ابلاغ دے ہک اہم ذرائع دے طور تیں وی ورتی ڳئی۔

ادبی خاصیت/ کُشادگی

سندھ دریا تے اوندے بانہہ ٻیل پنج دریاویں دے پاݨی اچ کوئی کوئی جادوئی صفتاں ہن۔ سرائیکی دھرتی جیرھے وݙے وݙے ادیب تے لکھاری پیدا کیتن اُنہیں ساریں دا ڳانڈھا شروع کولو آزاد منش صوفی لوکاں نال رہ ڳئے۔ پتہ نئیں کیوں اُنہاں کوں وݙے پیمانے تیں پذیرائی نئیں ملی، مثال دے طور تیں بلھے شاہ کوں اوندا کلام چھپݨ دے لڳ بھڳ سو سال بعد عزت ملی۔ ایویں بئی پاسوں ڈیکھوں تاں اوندے زمانے دے عام الخیال تے جدت پسند شاعراں کوں لوک زیادہ پسند کریندے ہن۔ بغیر کہیں لڳی لپٹی دے آکھوں تاں او اوں ویلھے دے پروٹیسٹنٹ آلی کار ہن جیرھے اپݨے فرقے دے لوکاں دی ای مشہوری کریندے ہن۔

جڈاں جو سرائیکی ادب لبرل سوچ تے سیکولر سوجھ ٻوجھ کوں اڳوں وھاوݨ اچ اپݨا اہم ترین کردار ادا کیتے تاں ایندے اچ ہندو مُسلم ڈائیلاگ دے مُنڈھ ٻدھݨ آلے وی شامل ہن جیرھے بھکتی تحریک دے لیڈراں نال مُسقل بݨیاد تیں ڳانڈھے اچ ریہے ہن۔ قرونِ وسطیٰ دے انڈیا دے ٻہوں ہی ہنگامہ خیز وقت ویلھے اچ ہی اوں وقت دے صوفی تے بھگتیں ڳالھ مہاڑ دے رستے کُھلے رکھن تے اپݨی دانش دا اظہار کریندے رہ ڳئین۔ او لوکاں دی ٻولی اچ ڳالھ کوں اڳو تیں ٹوری رہ ڳئین۔ او سماجی اصلاح دی نہ چھڑی ڳالھ نئیں کریندے ریہے بلکہ شدت پسندی تے پسماندہ سوچ دی اپݨی لکھتیں سانگے ݙک ٹھل وی کیتی ہے۔

صوفی بمقابلہ بھکتی شناخت

برصغیر اچ مذہب کوں اٹل ضابطہْ حیات کولوں ودھ ہک تجربے دے طور تیں ورتیا تے ہنڈھایا ڳئے۔ ذاتی خُدا دا تصور انسانیں دی ہوشیاری/ چالاکی دی ہک ٻہوں وݙی ایجاد ہئی جیندے اچ خاص قسم دے دانشوریں دا وی ہتھ شامل ہئی۔
جݙاں جو بھکتی تحریک اُبھے کولوں لمے دو پندھ کیتے تے صوفی تحریک ایندے اُلٹ لمے کولو اُبھے ٹُر پئی۔ انہاں ݙونہاں دا پندھ ہکو سنواں جھاڳا مار جڈاں آپت اچ آ رلا تاں ہکی جاہ تیں ٻہوں سارے صوفی، یوگی تے بھگت کٹھے تھئے تاں وڈے پیمانے تیں لبرل روایات دا جنم تھیا۔ اُنہاں کولو سماجی اصلاحات واسطے ہر قسم دا سودا وٹا دستیاب ہئی پیا۔ جدید انڈین زبانیں دے پُنر جنم ہی اتھوں دے خبر دار مقامی لوکاں کیتے خراج عقیدت پیش کرݨ دا واحد وسیلہ ہئی۔ لوکاں دیاں زباناں اچ جیویں جو سرائیکی، پنجابی، سندھی، اُردو، کشمیری تے ہندی اُبھر کے منظر تیں آ ڳیاں۔

صوفی- بھکتی تحریک جمالیاتی انگ کوں موسیقی، جُھمر تے ڈرامے ساگے بہترین انداز اچ نشابُر کیتا۔ انڈیا دی کلاسیکل روایات اچ ایں طرانح دے ورت ورتارے دیاں پاڑاں ٻہوں پُراݨیاں تے جِھکاں ہن۔ جیویں جو قوالی، خیال، دُھرپد تے ٻول سماجی افراتفری تے مُستقل سیاسی جمود دے دَور اچ کہیں تازہ ہوا دی ہِیل کولو گھٹ کائینا ہئئ جیرھا دراصل کلاسیکل انڈیئن کلچر دا ٻہوں پُراݨا پُکھ ہئی۔

وݙیرا انڈس

ونکو ونک سُنڃاݨ/ شناخت دے وچاک ہیک سانجھی برانڈ انڈس دے ناں نال اُبھر کرائیں سامݨے آئی۔ سندھو-انڈس دا ساگا برصغیر اچ ہک وکھری تاریخ دا حامل ہے جیندا ذکر رگ ویدا اچ سندھو دریا دے ناں نال ہئی۔ جیرھا زیادہ تر انڈیا اچ انڈس دے ناں نال سُنڃاپوں ہے۔ ایں نر دریا دی ہر چیز شروع کولو گھن آخر تک اپݨے وکھرپ پاروں مشہور ہے۔
سندھو کوں رگ وید دے زمانے کولو ہک دیوتا سمان سمجھیا تے آدر ݙتا ویندےے۔ رگ وید دے دیوتا اصل اچ کہیں فطری مظاہر دا اوتار ہوندن جیویں جو بارش، بھا، وا ڈوا تے دریا۔ او ساریاں چیزاں سیکولر سرشت رکھدن۔ اڄ توڑیں وی برصغیر اچ اینجھا آوارہ، جلالی تے مہان دریا ٻیا کوئی کائینی۔ ایندے گُݨیں اچ وڳاڑ دا پُکھ ٻہوں نُشابر ہے۔ میکس مُلر اینکوں ' وڳاڑی اُساری' سندھو آکھے۔

تاریخ اچ ایندا ذکر ہمیشہ ہک پوتر دریا وانگ جگ مشہور رہ ڳئے۔ مہا بھارتا دے ہک باب اچ یودھیشترا کوں حُکم ڈتا ویندے جو او ' دریا سندھ جتھاں سمندر اچ ونج ڈھاندے' تے پنجندا تائیں ونڄے جتھاں پنجاب دے پنج دریا آ کے ایندی ہستی اچ گُم تھی ویندن۔

سندھ دریا دا کنارہ صوفیں دی خانقاہیں نال چترا لاتھے جیرھاں جو دریا دے بُزرگیں دے ناں نال مشہور ہن۔ شاہ عبداللطیف بھٹ آلے جیکوں سندھی ، سندھ دی اصل آواز آہدن او اپݨے وقت دا بہوں وڈا صوفی ہا۔ او سندھیئت یا گریٹر سندھو دا ٻہوں وڈا پرچارک تے نُمائندہ ہئی۔ جیرھی شے اوندے اچ سفر دا تحرک پیدا کیتے او ایہا ہئی جو گُجرات اچ دورکا دے مقام تیں پراݨے وقت اچ دریا تے سمندر دا وصال اتھائیں تھیندا ہئی۔

مہا بھارت سُنڃاݨ

مہا بھارت کوں اتہاس آکھیا ویندے پر اے عام تاریخ یا مُروجہ تاریخ دے پیمانے تیں پوری نئیں لہندی۔ اے دراصل تاریخی واقعات دا ہک گودام ہے جیندا گانڈھا سرائیکی لوکیں نال ونڃ جُڑدے جیکوں ہک سنگ میل دی حیثیت حاصل ہے۔ ایں پاروں انڈین تاریخ کوں ٻہوں احتیاط نال نویں سروں ستھݨ دی لوڑھ ہے۔

ایندا جُغرافیہ ٻہوں واضح ہے۔ جڈاں پُراݨے پنجاب دی تقسیم تھئی تاں انجو انج ریاستیں دیاں سرحداں دریا دے ٻنے کوں اڳوں رکھ ٻہوں نُشابر ڈھنگ اچ رکھیاں ڳئیاں ہن۔ سپت سندھو دریاویں، شاہریں، قصبیں تے گوٹھیں دا ذکر ویدیں اچ جیویں تھئے او ٻہوں کلاسیکل انداز بیاں ہے جیرھا حقیقی ہے۔ سندھاوا گھوڑیں دی نسل جیرھی جو ایں خطے کولو باقی دُنیا اچ پُڄی ، اوندا حال احوال ٻہوں ہی نشابُر انداز اچ کیتا ڳئے۔ شوقین حضرات، جیرھیں انہاں قصیاں کوں ڈسے او ٻہوں شاندار انداز بیان ہے۔

مہا بھارت دی جنگ اچ ہک پاسوں وادی سندھ دیاں ریاستاں تے ٻئی پاسوں ودھیک پوادھ آلے پاسے وݙے وݙے میداناں تیں مُشتمل ریاستاں ہن۔ آکھیا ویندے جو کاؤوس دی ہار اچ پُراݨے پنجاب دیاں چھ ریاستاں دی مدد وی شامل ہئی۔ ایہو دور ہا جیرلھے قبضہ گیریت دی وبا ایں زمین تیں ودھی ہئی ۔

ذاتی شناخت

ذات پات کوں چنڳیں لوظیں اچ یاد نئیں کیتا ویندا۔ ول وی اے ہک اہم مقصد دی تکمیل واسطے ضروری وی ہے۔ اے کہیں دی شناخت دی ہک اہم نشانی وی تاں ہوندی ہے۔ اے بندیں دی نسل تے اوندی ذاتی تاریخ دی سنجاݨ اچ مددگار تھیندی ہے۔ اے تہاکوں بھیڑ اچ موجود لوکاں کولو ممتاز کریندی ہے تے تحفظ وی ݙیندی ہے۔ اے تاریخی ، سماجی تے بشریاتی مقاصد دی پرکھ پرچول اچ ٻہوں مددگار وی تھی سڳدی ہے، جیندے کارݨ اے ممکن تھیندے جو اساں پُراݨی تاریخ کوں درست انداز اچ سَتھ سڳوں۔ قرون وسطیٰ تے جدید پنجاب اچ ہندو تے مُسلماناں دے تعلقات کوں ذات پات کھتری، اروڑا، تے سرسوت برہمن دے تناظر اچ ڈیکھوں تاں ساکوں انہاں دے تعلقات دی نُشابر تصویر نظردی ہے۔

پوٹھوہار خطے دا اُچا پہاڑی سلسلہ جیرھا اسلام آباد تے ٹیکسلا دے نال لنگھدے او شیر دریا کوں ݙک ݙیندے، جیندے کارݨ اے گُمان کیتا ویندے جو اصل اچ ایہا ݙک ہی دراصل موجودہ کھتریں تے اروڑا لوکیں دی شناخت کوں تشکیل ڈتے۔ اُنہاں اپݨے قدم مُلتان تے لمے پچادھی سندھ آلے پاسے جماوݨ شروع کیتے نہ کہ اُنہاں لاہور کوں اپݨے سرگرمیں دا گڑھ بنایا۔

سرسوات ٻاہمݨیں دا ڳانڈھا موجودہ دور اچ دفن شُدہ دریا سرسوتی دے کناریں نال ہے جیرھے پورے برصغیر اچ کھنڈ ڳئے۔ سرسوتی اصل اچ کھتری تے اروڑا کمیونٹی دے روایتی تبلیغی ہن جنہاں دا دُنیا بارے نظریہ شدت پسندانہ تاں بالکل کائینا ہئی تے او کھتریں تے اروڑیں آلی کار لبرل ہن۔ اونہاں دا موقف تے اتھو دے صوفی تے بھگت دا مؤقف ہکو سنواں ہا۔ ݙوہیں مذہب دے روایتی بیانئے دی نفی کریندے ہن۔

ایندے اچ کوئی حیرانی آلی گالھ کائینی جو مجموعی طور تیں ایں کمیونٹی دے لوکیں ہی پاکستان تے انڈیا دے وݙے وݙے دانشور، ایڈمنسٹریٹرز تے انڈسٹریلسٹ لیڈراں کوں پیدا کیتے۔ سکھیں دے سارے گُرو کھتریں دی پھلی اچوں ہن۔ ٻہوں سارے مُسلمان کھتری جیرہے گُجرات اچ کھوجے مشہور ہن تے پاکستان اچ اے پنجابی شیخ اکھویندن۔

عرق/ نتیجہ

اتھوں دے وسنیکاں اچ لازمی طور تیں تھوڑا تھوڑا کر کے کوئی سنت ، کوئی صوفی، کوئی یوگی، بلوچ، پٹھان، کیراڑ، کھتری، اروڑا، سرسوت، قدیم کھتری، بُدھسٹ، ہندو، مسلم، تے سکھ وسدے۔

ساڈے ذہن دے کہیں کونے کُھدرے اچ ساڈے ادھ موئے شعور کوں کوئی صوفی یا کوئی باغی سنواں کردار لازمی طور تیں سٹ ضرور مریندا ہوسی۔ کہیں ویلھے تھوڑا جیہاں جہادی چھتاپا وی اساں ساریں دے اندرو جاگدا ہوسی۔ قدیم کھتری تے اویں ساڈے ننویں جہادی ڈوہیں ساکوں اج وی تشدد تیں اُکسیندن تے ہندسک موت تے تباہی پاروں ہک خیالی جنت کوں پاوݨ دی علت دا سبب ٻݨدن۔ اے کیڑا ساڈے لا شعور اچ اڄاں وی سٹ آن مریندے۔