رود کوہی ۔۔۔۔۔۔۔۔ کل تے اڄ ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔ (مشتاق گاݙی)

رود کوہی ۔۔۔۔۔۔۔ کل تے اڄ

مشتاق گاݙی

مہاڳ

سن 2013  وچ  کوہ سلیمان اتے کھیرتھر دے سیلابی ریلیں اُتلے (اُبھے) سندھ،  لمے پچھادھی پنجاب (سرائیکی بیلٹ) اَتے پوادھے بلوچستان دے علاقیں وچ ہک وݙی تباہی مچا ݙتی۔ انہیں سیلابی ندیں نالیں دی تباہی کنیں سینکڑاں (سرکاری اندازے دے مطابق چارسو) لوکیں دی اموات تھئین، ہزاراں وستیں اتے آبادیں دے نشان نہی ریہے اتے ایں وچلی وادی سندھ دے کئی شہر اینجھے ہن جنہیں وچ رودکوہی لوڑھیں[1]  شہری نفراسٹرکچر اتے آبادیں کوں تہس نہس کر ݙتے۔ڈیرہ غازی خان انہیں شہریں وچوں ہک ہئی جتھاں  وݙور دی نئیں[2] اربیں روپے دا نقصان کیتے۔ایندے نال اے وی سرکاری اندازہ ہ ہئی جو چار لکھ ایکڑ زرعی رقبہ اتے اوندیاں فصلاں وی برباد تھی ڳیاں۔

ایں تباہی دا ہک وݙا سبب  رود کوہی یعنی کہ پہاڑی (سیلابی) پاݨی دے نکاسی دے نظام (Drainage System) وچ تھیوݨ آلی بھن تروڑ اتے کئی قسم دیاں  ٻیاں ݙک ٹھل ہن جیڑھیاں نہراں، ریلوے، ہائی ویز اتے انسانی آبادیں دے ودھݨ نال پیدا تھی ُچکن[3]۔

ایں ڈویلپمنٹ (یا جینکوں عرف عام وچ ترقی آکھیا ویندے) دا ہک نتیجہ جتھاں سیلاب دے تباہ 

کاریں دی صورت وچ نکھتے تاں ٻئی پاسوں ایندے نال قدیم دور کنیں موجود اتھوں دے مقامی آبپاشی دے نظام (رودکوہی) دی تباہی وی تھئی ہے۔ اصل وچ تاں کوہ سلیمان اتے کھیرتھر سے سیلابی ریلیں دی تباہی اتے رودکوہی دے نظام دی بَھن تُرٹ دا ہک ٻئے نال ٻہوں ڳوڑھا سانگا ہے۔ ایں کیتے وچلے پاکستان (یا وچلی وادی سندھ) دے کوہ سلیمان اتے کھیر تھر نال جڑے دریا سندھ دے پچادھی میدانیں وچ سیلابی تباہی کنیں بچݨ کیتے رودکوہی دے نظام دا جائزہ گھنݨ ہک لازمی امر ہے۔ رودکوہی دے نظام کوں سمجھے اتے دُرست کیتے متوں انہیں پہاڑی علاقیں نال جڑے میدانیں کوں نہ سیلاب کنیں محفوظ کیتا ونڄ سڳدے اتے نہ ہی اتھوں دی مقامی وسوں نال جُڑی کئی پائیدار ترقی تھی سڳدی ہے۔

رودکوہی۔۔۔ ہک قدیم مقامی آبپاشی دا نظام

انگریزیں دے برصغیر پاک و ہند اُتےقبضے کنیں پیلھے اتھاں ونکو ونک دے آبپاشی دے ذرائع  موجود  ہئین۔ کھوہ، جھلار، کاریز، سیلابی نہراں، چَھل، رودکوہی اتے اینجھے ٻہوں سارے مقامی اتے علاقائی آبپاشی دے نظام ہئین جنہیں نال رڑھ راہی (زراعت) کیتی ویندی ہئی۔ اَنہیں دی وݙی خوبی اے ہئی جو اے ہر علاقہ یا مقام دے جغرافیہ، موسم، پاݨی اتے ٻئے قدرتی وسائل نال مکمل ناں تاں  ٻہوں ساری فطری مطابقت رکھدے ہئین۔ ایندے نال نال اِنہیں دی  ݙیکھ بھال اتے بندوبست دی ذمیداری اِتھوں دے مقامی لوکیں دے ہتھیں ودھیک ہوندی ہئی۔ ݙوجھے لفظیں وچ سرکاری مداخلت گھٹ کنیں گھٹ ہئی۔

رودکوہی وی ہک اینجھا  نظام آبپاشی ہے جیڑھا وادی سندھ وچ ٻہوں قدیم دور کنیں کوہ سلیمان اتے کھیرتھر دے سیلابی ریلیں کوں قابو کر کنیں پہاڑیں دے دامن اتے قریبی میدانیں وچ  آبپاشی دے مقصد کیتے وجود وچ آیا۔  پہاڑیں دے  تکھے سیلابی ریلیں (لوڑھیں) کوں قابو کرݨ دا اینجھا نظام ایشیا اتَے افریقہ دے کئی ٻئے  مُلکیں وچ وی موجود ہے جیویں جو ایران، افغانستان، منگولیا، تیونس، الجزائر، یمن، ایٹیریا ایتھوپیا، وغیرہ۔وادی سندھ وچ ایں نظام دی قدامت دا اندازہ ایں ڳالھ کنیں لایا ونڄ سڳدے جو کچھی ضلع (بلوچستان) وچ بولان دریا دے دَرے اُتے پنج ہزار سال پراݨے مہر گڑھ دی آبادی دے نال وی رودکوہی نظام دے نشانات ملدن۔

  ہک اندازے دے مطابق پاکستان وچ روکوہی دے تحت آبپاشی آلا رقبہ 20 لکھ 38 ہزار ہیکٹر دے لگ بھگ تھیندے[4]۔عام طور اُتے جوار اتے ٻاجھرہ ݙو وݙاں فصلاں ہن۔ ایں رقبہ وچوں کُجھ اینجھا وی ہے جیڑھا مستقل چشمیں سے پاݨی نال آباد تھیندے  جینکوں کالا پاݨی یا گنگ آکھیا ویندے اَتے اوندے نال کپاہ، کݨک اتے ٻیاں کمرشل فصلاں کاشت تھی سڳدن۔

رودکوہی کوں ہک آبپاشی دے نظام دے طور سمجھݨ کیتے ضروری ہے جو ساکوں چند حقائق دا پتہ ہووݨا چاہیدے۔ ہک تاں اے جو اے  کوہ سلیمان اتے کھیرتھر  ہک  وݙی واٹرشیڈ (Water Shed) ہن اتے اِتھاں تھیوݨ آلی بارش دے نتیجے وچ کئی دریا اتے سیلابی نالیں دا پاݨی پوادھی میدانیں وچوں گُذردےہوئیں  دریائے سندھ وچ ونڄ ڈھاندن۔ اے پہاڑی سیلابی نالے سینکڑاں دی تعداد وچ ہن۔ انہیں وچوں کُجھ ٻہوں وݙے ہن جیویں جو گومل، وہوا، سنگھڑ، کانہہ،  بولان، گاج، وغیرہ۔ انہیں وݙے سیلابی نالیں کوں موسمی دریا وی آکھیا ونڄ سڳدے جو گرمیں وچ مون سون دے دوران  جݙاں اے چَلدن تاں انہیں دا  پاݨی دا ڈسچارج کئی لکھ کیوسک ہوندے جݙاں  جو چھوٹے پہاڑی سیلابی نالے سینکڑاں دی تعداد وچ ہن۔

تصویر نمبر 1:  رود کوہی دا پاݨی پہاڑیں کنیں نکل کنیں دامان (میدان) وچ آندا پئے۔

ݙوجھا اے جو ایں سیلابی پاݨی وچ ٻہوں وݙی مقدار وچ پہاڑی مٹی (Silt)  دی رَلت ہوندی ہے۔ اے پہاڑی مٹی بارش دے پاݨی نال ہیٹھلے پوادھی میدانیں کوں مَٹیدی ہے۔ اے میدان ہک پاسوں دریا ئےسندھ اتے ٻئی پاسوں کوہ سلیمان اتے کھیرتھر دے سیلابی پاݨی نال آئی ہوئی مٹی نال بݨن۔ دریائے سندھ دے اے پچادھی میدان کالاباغ دے مقام دے ہیٹھوں کوہ نمک دی  پچادھی کچھ کنیں شروع تھیندن، وت اڳوں دریائے سندھ اتے پچادھی پہاڑی سلسلیں ( کوہ سلیمان، کھیرتھر ، وغیرہ) دے وچالے لَمے تے انڈس ڈیلٹا تائیں لڳے ڄلدن۔ ڈیرہ اسماعیل خان اتے ڈیرہ غازیخان اچ انہیں میدانیں کوں دامان، پچادھ اتے  بلوچستان وچ کچھی آکھیا ویندے۔ اینویں سندھ وچ دریا سندھ دے پچادھی (سڄی) پاسوں دے میدانیں دے آپݨے ناں ہن

اِنہیں میدانیں دی  ہک تاں دریائے سندھ دے رُخ دی وجہ توں اُبھا۔لماں ریڑھ (Slope) بݨدی ہے۔ جݙاں جو  بئی ریڑھ پچادھ۔پوادھ دی ہے جیندے تحت کوہ سلیمان اتے کھیرتھر دے سیلابی ندی نالے دریائے سندھ وچ ونڄ ڈھاندن۔ایں ریڑھ اتے سیلابی پاݨی نال رَلی پہاڑی مٹی دی وجہ کنوں ندی نالیں دے رستے بدلدے رہندن اتے نال نال اُنہیں میدانیں دی سطح وی اُچی تھیندی رہندی ہے جتھاں انہیں سیلابی پاݨیاں دی مٹی ویندی ہے۔

ٻہوں قدیم ویلھے کنیں پہاڑی دامن اتے میدانی علاقے دے مقامی لوکیں ایں سیلابی پاݨی دے کنٹرول اتے اینکوں آبپاشی کیتے ورتݨ دی انجنیئرنگ (Engineering)  ایجاد کر گیدھی ہئی۔ اے انجینئرنگ مقامی لوکیں دے اپݨےبھوئیں، پاݨی اتے موسمیں دے گہرے علم دی تݙ  نال ایجاد کیتی ڳئی ہئی۔ایں انجینئرنگ دا پہلا مرحلہ تکھے بھَڄدے سیلابی پاݨی کوں پہاڑ دے درہ (رستہ) اُتے مٹی، پتھر اتَے وݨ دے شاخیں نال بݨے عارضی ڈیم (Temporary Earthen Dam) دے ذریعے سڄے اتے کھٻے پاسوں انجو انج وہیریں (Water Channel) وچ تسلیم شدہ حقوق مطابق ونڈݨ اتے وہاوݨ ہوندے۔اے وہیرے وت کئی ٻئے چھوٹے چینلز وچ ونڈیج وینندن  جنہیں دے اڳوں عارضی مُونہاں (Check Dam) ٻدھ کنیں  پاݨی کوں بَند  (Embanked Field)دی پاسوں موڑا ویندے ہئی۔ اے کئی کئی ایکڑ وݙے بَند ہوندن جنہیں دیاں لٹھیں (دیوراں) کئی فُٹ لمبیاں اتے چوڑاں ہوندن۔ اِنہیں وچ کئی مہینے تائیں پاݨی کھڑا رہندے جیندے نال مٹی سیبا (Soil Moisture) چَیندی ہے اتے اوندے نال جوار، ٻاجھری، چݨا، سرمی اتے ٻیاں کئی رڑھیں   (فصلاں) رَہیندن۔وݙیں رودکوہیں دا پاݨی چھیکڑ وچ دریائے سندھ  وچ و نڄ رلدے۔ ایں طرانح نال اے سیلابی ریلے جے کنٹرول تھی کنیں آبپاشی دے کم آونڄے ہا تاں اے رحمت ہوندے پر جے اے پاݨی کنٹرول نہی تھی سڳا اتے درہ، پال، وکڑا یا کوئی ٻیا کنٹرول سٹرکچر  ناکام تھی ونڄے ہا تاں وت اے سیلابی نالے اُلٹا نقصان دا باعث تھیندن۔

ہک ڳالھ ساکوں نئیں بھلݨی نئیں چاہیدی جو رودکوہی کلہی انجینئرنگ ٹیکنالوجی نہی بلکہ اے ہک زرعی نظام ہئی جیندے چودھاروں  پورا سماجی، تہذیبی اتے ادراتی سٹرکچر  کھڑدے۔ مثال کیتے، بلڈوزر آنوݨ کنیں پیلھے کہیں وی رود کوہی دے پہاڑ دے مونہہ اڳوں  مٹی دا عارضی ڈیم   ݙو چار بندیں دے کمارے [5](کم۔محنت) نال نہی ٻدھیا ونڄ سڳدا۔ ایندے کیتے کئی ہزار زمینداریں دا کٹھے تھی کنیں کمارا کرݨ لازمی ہئی۔ہر زمیندار کوں جوڑا ݙاندیں دا آپݨے ٻیلی نال بھیڄݨا ہوندا ہئی۔   ایں تراویں وت چھوٹے وہیریں وچ رودکوہی اڳوں" وکڑا"یا  "بند" ٻدھݨ کیتے وی ٻہوں سارے لوکیں کوں کٹھے مل کنیں کمارہ کرݨا پوندا ہئی۔  ایں اجتماعی کمارہ کیتے وت کوئی مقامی انتظامی اتے سیاسی  لیڈرشپ دی وی لوڑھ پوندی ہئی۔

رودکوہی دی ہک ٻئی خاص ڳالھ  آبپاشی دے حقوق دا  باقاعدہ نظام ہووݨ ہے۔ ایں حوالے نال رودکوہی اتے غیر رودکوہی رقبہ دی بندوبست اراضی وچ باقاعدہ نشاندہی ہوندی ہے۔ ایندے علاوہ ہر موضع اتےزمیندار دے باقاعدہ حقوق ہوندن۔ وت ݙوجھی واری بند بھراوݨ دے آپݨے قواعد اتے ضوابط ہن۔ رودکوہی دے انہیں حقوق آبپاشی کوں کوں برطانوی راج دے دوران خصوصی قانونی شکل ݙتی ڳئی اتے 1906 وچ ہک ایکٹ بݨایا ڳیا۔ ایندے تحت ہر تحصیل جتھاں رود کوہی پریکٹس تھیندی ہئی، اُتھاں ہک علیحدہ تحصیلدار مقرر کیتا ویندا ہئی جیندا کم عارضی ڈیم دی تعمیر کنیں گھن پاݨی دی ونڈ دے معاملیں دی ݙیکھ ٻھال ہئی۔

ںہری نظام، رود کوہی دی بھَن ترٹ اتے سیلاب دا مسئلہ

پاکستان بݨن دے بعد بدقسمتی نال رودکوہی اتے ٻئے اینجھے تمام مقامی پاݨی دے وسائل کوں مکمل ہک پاسوں کر کنیں دائمی نہریں دی تعمیر دی پالیسی کوں زوروشور نال  ودھایا ڳئے۔  دائمی نہراں دی تعمیر دا اصل آغاز تاں برطانوی راج وچ شروع تھی ڳیا ہئی اتے سنٹرل پنجاب وچ دریائے راوی، چناب، جہلم اتے ساؤتھ پنجاب وچ ستلج دریا  اڳوں مستقل  ݙک (Permanent Weir)، جینکوں اساں بیراج وی آہدے ہئیں، تعمیر کر کنیں پاݨی دی سطح اُچی کیتی ڳئی جیندے نال  سارا سال نہریں وچ پاݨی ݙیوݨ ممکن تھیا۔

سارا سال چلݨ آلیاں اے دائمی نہراں ہک پاسوں برطانوی راج دی طاقت دیاں نشانیاں ہئین تاں ٻئی پاسوں انہیں کوں یورپی سائنس اتے ٹیکنالوجی دی فطرت اُتے مُکمل غلبہ دی علامت سمجھیا ویندا ہئی۔نال نال انہیں دائمی نہراں  رڑھ راہی اتے مال مویشی پالݨ دی پراݨی گُذران کوں مکا کنیں زراعت کوں تجارتی سرمایہ داری دے نظام وچ  گھن  آندے۔ ایں کیتے برطانوی راج دے دور وچ تعمیر تھیوݨ آلیں انہیں بیراجز  اَتے نہریں اُتے سرمایہ کاری وچ لندن اتے ٻنہیں یورپی ماکیٹیں دا وݙا ہتھ ہئی۔

بیراجز  اَتے دائمی نہریں دی ایں تمام تر ترقی اتے ودھارے دے باوجود وی دریائے سندھ  ٻہوں وݙا عرصہ اریگیشن انجنیئرز دے ہتھوں ٻاہر رہیا۔ اے ہک شوہ دریا ہئی اتے ایندے اڳوں مستقل ڈک یا بیراج ٻدھݨ کیتے ٹیکنالوجی پچھوں ہئی۔ برطانوی راج دے چھیکڑ وچ سندھ دریا اڳوں بیراج ٻدھݨ دا کم شروع تھی ڳیا ہئی۔ 1932 کوں سندھ صوبہ وچ جݙاں سکھر بیراج تعمیر تھیا تاں اے دریائے سندھ اُتے پیلھا مستقل بیراج اتے جدید نہری نظام دا آغاز ہئی۔ ایندے بعد کالاباغ (اڄوکا جناح) بیراج 1946 وچ  بݨیا جیندے نال تھل یا سندھ ساگر دوآب وچ تھل کینال آئی۔

پاکستان بݨن دے بعد عالمی بینک اتے ویسٹرن انجینئرز دی مدد نال دریائے سندھ اُتے ننویں بیراج اتے نہراں بݨاوݨ دا رحجان ودھیا۔ سندھ طاس معاہدے کنوں کُجھ عرصہ  پیلھوں تکوٹری بیراج (1955) اَتے تونسہ بیراج (1958)  بݨے۔ سندھ طاس معاہدے بعد، دریائے سندھ اُتے  گڈو بیراج (1962)،  چشمہ بیراج( 1971) اتے تربیلا ڈیم (1974) کوں تعمیر کیتا ڳیا ۔ ایں طرانح نال دریائے سندھ اُتے اوندے پاݨیاں اُتے مکمل کنٹرول  دی کالونئیل دور دی خواہش پوری تھئی اتے اڄ وادی سندھ دا 90 فیصد کنیں ودھ آبپاشی اوں ماڈرن اریگیشن سسٹم  نال تھیندی ہے جیڑھا جو برطانوی راج کنیں شروع تھی پاکستان بݨن دے کُجھ عرصہ تائیں مکمل  ونڄ تھیا۔

سندھ اَتے اوندے ٻیلی دریاویں دے پاݨیاں  کوں ڈیمز اَتے بیراجز دی مدد نال مکمل کنٹرول وچ گھن آوݨ اتےمستقل  نہریں دے ذریعے آبپاشی دے ایں کالونئیل منصوبے کئی اینجھے تباہ کن نتائج نکھتے جیہڑے سرکاری پالیسی دے تعصب اتے سائنس اتے ٹیکنالوجی دے رُعب اڳوں اڄاں تائیں نئیں سُنڄاتے اتے مَنے ویندے۔ انہیں تباہ کن اثرات وچوں دریائے سندھ دی آبی گُذرہ گاہ (Drainage Basin) دا ٹوٹے پرچھے تھی ونڄݨ اتے مٹ نال پوریجݨ، انڈس ڈیلٹا دی بھن ترٹ اتے سمندری کٹاؤ، سیم وتھور وغیرہ شامل ہن۔

دریائے سندھ دی کالاباغ دے ہیٹھوں پچادھی (سڄی) اتے پوادھی (کھٻی) کندھی وچ بیراجز اتَے نہریں دی تعمیر دے انجو انج اثرات تھئین۔ پچادھی کندھی دے میدانیں وچ اے نہراں اتے اِنہیں دے ٻئے سارے سٹرکچرز (ڈسٹری بیوٹری، واٹر چینل وغیرہ) کوہ سلیمان اتے کھیرتھر  کنوں نکھتے سیلابی لوڑھیں (ریلیں) نال سِدھی سنویں مخالفت وچ ہِن۔ اے نہراں دریائے سندھ دی سیدھ وچ اُبھے کنوں لمے توں چلدن جݙاں جو رودکوہی دے سارے نالیں اَتے وہیریں دا رخ  پچادھ کنوں پوادھ دی پاسوں ہے۔ایندا نتیجہ اے نکلدے جو  رودکوہی نالیں اتے وہیریں دے سارے رستیں اتے گُذرگاہیں کوں نہریں دے پچادھی پشتے بند کرݙیندن۔

ایں مسئلے دا  تھوڑا ٻہوں حل مخالف نکاسی (Cross Drainage) دے  سٹرکچرز بݨا کنیں کدھݨ دی کوشش کیتی ڳئی پر اے ناکافی اتے ناکام کوشش ہئی۔ تونسہ بیراج کنیں کھٹی ہوئی ڈی۔جی۔خان کینال مخالف نکاسی دے ایں پیدا کردہ مسئلے دی ہک کلاسیکل مثال ہے۔ اے نہر ڈیرہ غازی خان اتے راجن پور دے ضلع کوں سیراب کریندی ہے۔ ۔ ایں کینال دا  داجل برانچ 1967 وچ راجن پور ضلع دی آبپاشی کیتے تعمیر تھئی۔

ایں نہر دے ڈیزائن وچ مختلف جاہیں کنوں 20 رودکوہی نالیں  دی مخالف  نکاسی دے رستے رکھے ڳئے۔   انہیں دے ڈیزائن وچ ہک لکھ کیوسک کنوں ودھ سیلابی پاݨی دی نکاسی دی گنجائش ہئی۔ جیڑھاں وݙیاں رودکوہیاں ایں نہر دی مخالف سمت وچ وہندن اُنہیں وچوں سبھ کنوں وݙی رودکوہی کانہاں ہے۔ ایندی ودھیک واٹر شیڈ بلوچستان وچ ہے جݙاں جو کُجھ حصہ پنجاب وچ آندے۔ جے کوہ سلیمان وچ بارش معمول کنوں ودھ تھی ونڄے تاں کلہا "کانہاں نئیں" دا ڈسچارج لکھ کیوسک کنیں ودھ ویندے۔ٻنہیں اہم اتے وݙاں رودکوہیاں وچوں مٹھواݨ، وݙاݨ، چھاچھر، پتوک اتے سوری لنڈ شامل ہن۔ انہیں ساریں رودکوہیں دا ڈسچارج  مل کنیں  مخالف نکاسی دے سٹرکچرز     دے ڈیزائن کنوں ٻہوں ودھ ہے۔

انہیں مخالف نکاسی دے سٹرکچرز دی ناکامی دا  اندازہ ایں ڳالھ کنوں لایا ونڄ سڳدے جو ہک اندازے مطابق 1975 کنیں 1990 دے دوران ڈی۔جی۔ خان کینال  800 کنیں ودھ جاہیں کنوں رودکوہی دے سیلابی پاݨی دی وجہ کنوں شگاف پئین، اتے ایندے نال لکھاں ایکڑ نہری آبپاشی آلا رقبہ سیلاب دی زد وچ آئے۔انہیں سٹرکچرز دی ناکامی دی ہک ٻئی وجہ اے وی ہے جو رودکوہی دے اے نالے یا وہیرے کہیں ویلھے وی مٹیجݨ دے فطری عمل یا آبپاشی کیتے تھیوݨ آلی انسانی مداخلت دی وجہ توں آپݨا روایتی رستہ چھوڑ سڳدن اتے ایں طرانح نال مخالف نکاسی دے ٻݨائے ہوئے سٹرکچرز (سائفن، سپر پیسیج یا انڈر پاس وغیرہ) ناکام تھی ویندن۔

---

[1]  پہاڑٰی سیلاب ریلے دا سرائیکی وچ ہک ناں لوڑھ وی ہے جیڑھا ڈیرہ غازی خان وچ وَدھ ورتیندے۔

[2]  نئیں رودکوہی دے کیتے ورتا ونڄݨ آلا ہک مقامی لفظ ہے۔

[3]  رود کوہی فارسی زبان دا ہک مرکب لفظ ہے۔ رُود  دے معنی پاݨی یا ندی اتے کوہی دا مطلب پہاڑی ہے۔ پورا مطلب پہاڑی ندی دا پاݨی ہے جیڑھا جو بارش دے بعد مختلف دریں کنیں نکل کنیں دامن دی وادی اتے میدانیں وچ آ ویندے۔ انگلش وچ اینکوں Hill Torrent  آکھیا وندے۔ رود کوہی دے اصطلاحی معنی پہاڑی سیلابی پاݨی اتے ندی نالیں دا آبپاشی دے مقصد کیتے تھیوݨ آلا انتظام وی ہے جیندے تحت اے پاݨی طے شدہ حقوق دے مطابق پہاڑ دے دَرے کنیں انجو انج ندی نالیں یا وہیریں وچ ونڈ ݙتا ویندے جیندے نال اڳوں آبپاشی کیتی ویندی ہے۔    

[4]  Ahmad, M., and M. R. Choudhry. 2005. Farmer’s irrigation practices under Rod-

Kohi irrigation system. Pak. J. Water Res., 9 (1): 25-33.

[5]  کمارہ رودکوہی نظام دی ہک مستند اصطلاح ہے جیندا مطلب رودکوہی دے کنٹرول سٹرکچرز کیتے تھیوݨ آلا کم ہے۔