زبان تے لہجے دا جھیڑا ننویں سیرو ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔ احسن واگھا

زبان تیں لہجے دا جھیڑا نویں سیر و

ڈاکٹر احسن واگھا

اے مضمون نئیں ، ڳالھ مہاڑ اے:

1۔ پچھلے ہک، ݙڈھ مہینے وچ زبان دا مسئلہ ابھریئے جو بھئی پارلیمنٹ پاکستان دے کروڑیں نیٹیو لوکیں دے زبانیں کوں نیشنل دا درجہ ݙیوݨ  آلی ہے۔ فی الحال سرائیکی سمیت 7 زباناں ایں سٹیٹس تیں آسن، تیں اے بل ہک سندھی سینیٹر خواجہ کریم سائیں سینیٹ وچ پیش کریندے پئین، خوش تھی پیوسے جو سندھی بھرا ساݙے محسن ہوسن۔

2۔ ہک سینیٹر مائی جنہیں دے تعارف کوں ہک سندھی قوم پرست دے ناں دا ایڈوانٹیج ہے، 77 زبانیں کوں گھٹاوݨ تیں سرائیکی دی نفی کرݨ دا 'پونج - پونیا' کماوݨ کیتے میدان وچ آڳئین، تیں انہیں دے سر تیں کجھ 'دست شفقت' وی ہئین جنہیں وچ پنجاب، بلکہ لاہور دے محترم چوہدری اعتزاز، مزید محترم ، کراچی وچ سیٹل وݙے وکیل سینیٹر سائیں فاروق ایچ نائیک ( تے اندازے موجب کومیٹڈ پنجابی ڈیموکریٹ ٻہوں زیادہ محترم آپ چیئرمین سینیٹ) دے ہتھ شامل ہئین۔

سچی ڳالھ اے، ساکوں تاں پیلھی دفعہ نشابر تھیوݨ والا اے پنجابی - سندھی (منفی) الائنس وی چنڳاں لڳے۔ کیوں جو سندھ تے پنجاب دا جھیڑا قبل پاکستان دے اوں زمانیں کن آندا پیا ہا جݙاں، کوئی ݙڈھ  صدی پیلھو (آپ چیک فرمیسو) برٹش حکمران، سندھ کوں بمبئے پریزیڈنسی کن انج کر کیں کئی آزاد درجہ ݙیوݨ دا سوچیندے پئے ہئین تے انگریز دے لاڈڑے پنجاب 'ییئو مین' سندھ کوں پنجاب دے انڈر گھن آوݨ تیں زور لائی پئے ہئین۔ سندھئیں، پیلھی نیشنلسٹ کامیابی برٹش پنجاب دے خلاف حاصل کیتی، سندھ کوں برٹش پنجاب دے ماتحت ݙیوݨ کن بچا گیدھا تیں اے کاوڑ جی۔ ایم۔ سید دی پاسو پاکستان قرار داد موو کرݨ جیݙے وݙے اقدام دے بعد وی نہ مکی۔ تیں پنجاب آپݨی حسرت 'ون یونٹ' دے ذریعے پوری کیتی ۔الا کرے پلیجو بی بی تیں چوہدری معززہن دا ٹوریا اے سرائیکی ،مخالف الائنس کوئی مثبت الائنس بݨ پووے، تیں متاں ن-لیگ دی پی پی پی کن سندھ حکومت کھسݨ دی قدیم نیئت بدل ونڄے۔ ایندے نال پاکستان دی ریاست دی کجھ بہتری تھی پوسی جیرھی کہ میݙی تہاݙی بہتری کیتے ٻہوں ضروری ہے۔ 

3. ہک سرائیکیئسٹ سنگتی زبانیں دے اینھیں ݙو بلز دے بارے وچ کئی ݙینہہ پیلھو سازش دی اڳونہیں الاوݨی (پیش گوئی) کیتی۔ میں سازش وچ گھٹ یقین رکھینداں۔ پر ہک ݙو کم ایجھئیں تھئین جنھیں چیتے کوں صاف نئیں رہوݨ ݙتا:

مثلا اے جو یکدم سرائیکی کوں زبان دے بجائے لہجہ ثابت کرݨ دے مضمون چھپݨ شروع تھی ڳئین، تیں اے ساری منفی ایڈووکیسی اُنہیں سکالرز کیتی جیرھے اتفاقا نان-نیٹیوہیئن۔ 

4. سائیں سابق صدر زرداری دے انٹرویو دی کلھوکی نشریجی قسط وچ ݙو شئیں اُبھر کیں آئین: ہک : انٹرویور صحافی نذیر لغاری دی سرائیکیئت، جیندے زور تیں اوں سابق صدر سائیں ہوریں کن ایں ایشو تے سوال کرݨ دی اجازت نیگوشیئیٹ کر گدھی اے ، تیں ݙو: سابق صدر سائیں لغاری صائب دے سوال دا ہک ادھورا تیں چلدڑ جواب ݙتے۔ نہ تاں او صاف لوظیں وچ ن- لیگ دی حکومتی رسوخ دو اشارہ کر سڳدے ہئین۔ اُنہیں البتہ لوظ "سندھو کی زبانیں ہئیں" ٻول کییں وی اے اشارہ ݙتے جو اُنہیں دے ذہن تیں سندھی نیشلسٹ کیتلا سوار ہن۔ حالانکہ اُنہیں کوں سندھیں قوم پرستیں دی میکانیئت اتیں سرائیکی لوکیں دی آپݨی زبان کیتے خود کفیل محنت، بغیر کہیں اداراجاتی سپورٹ دے کامیابی دے فرق دا پتہ ہووݨا چاہیدا ہا۔
 

ٻہوں گھٹ چیتے ایں پاسے توجہ ݙیندن جو 'لینگوئیج ڈیویلپمنٹ'، سکرپٹ بݨاوݨ ، سکرپٹ کوں متفقہ بݨا کیں رائج کرݨ تے ایندے وچ پبلیکیشن شروع کرݨ،  تے وت ایندی ریڈرشپ پیدا کرݨ، زبان کوں موسیقی دی لاگ لاوݨ تے پوری ہک جدید ثقافت پیدا کر ݙیوݨ، اے کم پراݨے ویلھے شاہی دربار کریندے ہئین، اتیں نویں وقتیں گورنمنٹاں کر سڳدیئن۔ کتاباں ایھو کجھ ݙسیندیئن جو لینگویج ڈیویلپمنٹ حکومت دا کم ہوݨے  یا ٻہوں طاقتور عوامی ثقافتی تحریکاں وی کݙاہیں ایجھیں کم کر ویندئین۔ تاملیں دے بعد اے کم سرائکئیں کیتے۔ سندھی کوں برٹش سکول دی زبان بݨا ڳئے ہئین، تے ہندو سندھئیں کیتے ناگری سکرپٹ اتیں مسلمان سندھئیں کیتے عربی سکرپٹ منظور کر ڳئے ہئین۔ پر سرائیکیں اے کم آپ کیتے۔ حالاکہ سرائیکیں دے سکول کئے نہن۔ اُتھاں اردو دا راج ہے۔ سرائیکی کوں محروم رکھݨ والے پنجابی بھراویں دا ٹولہ چلو آپݨے آپ دے جواب دہ تھیوے جو اُنہیں پنجابی لینگوئج ڈیویلپمنٹ دا کم کیوں نئیں کیتا؟ اساں تمام فونیمک اَوازیں ، مثلا حلقومی ڄ، ٻ، ݙ، ڳ وغیرہ کیتے مکمل بصری علامتاں ( letters and diacritics) بݨائین تے رائج کیتن، پنجابی علما ء اپݨے کیتے
(h- plus and h-minus, i.e. aspirated and unaspirated sounds, such as بیھرا brother becoming پراہ)
 دے اہم فونہلوجیکل فیچر کیتے کیا کیتے؟

5 .ایں وجہ کن جو سرائیکئیں تیں 'زبان تیں لہجہ' دے ہتھیار نال ایتلے وار تھیئن جو زخم سہہ ونجݨ دے بعد اُنہیں ہتھیار دا وی ٹھوک کیں مطالعہ کیتے ، اتیں اے ترسلا تھیوݨ دے بعد جو "لینگوئیج اینڈ ڈائلیکٹ" دی ونڈ روایتی ہے، اتیں سائنٹیفک اصلو نئیں ( Siraiki language its growth and developmen, 1990 by Wagha ) سرائیکئیں 25 سال کن ایں بحث وچ پووݨ چھوڑ ݙتا، تیں سرائیکی سکالرز وی ٻئے، زیادہ بہتر کمیں وچ لڳ ڳئے۔ 

6۔ ایتلی مدت بعد ، جیرھلے سرائیکیں دا آپݨی زبان تے اعتماد ہر شک کن نکل ڳیا، تاں کہیں ایجھیں کھیݙ راہیں جیرھی اُنہیں دی ستری ہوئی ناہی، سرائیکیں کوں یکدم shock ݙتیں نیں۔ 

7۔ او سرکاری پالیسی جیرھی آہدی ہے زبان کوں ویندا کرو، او ٻہوں بے عقل پالیسی ہے۔ زبان بالکل ما آلی کار ہے۔ ماݨھوں ما کوں وساری ودا رہندے، اوندی بے ادبی وی کریندے ، پر کوئی ٻیا تہاݙی اماں دی ہتک کرے، تساں کیویں سہہ سڳدے ائو۔ زبان سہی سچ ما ہوندی ہے، ما آلی کار بن ݙسئیں خدمتاں کریندی اے۔

پنجابی دوستو، اساں تہاݙے وارث شاہ، دمودر، تے تہاݙی گرنتھ صاحب تک کوں توجہ نال پڑھیئے۔ ساکوں تاں اے ڄاݨ  کیں وی لطف آئے جو 'گرنتھ ' کوں 'گورو گرنتھ' اتیں 'گرنتھ صاحب' کیوں آہدن ! اے دنیا دا واحد سکریپچر ہے، جیندے مرتب کرݨ والیں اے فیصلہ کیتے جو ایندا درجہ کتاب، بانی یعنی شئے (object) دا نہ ہوسی بلکہ گرنتھ آپ ہک گورو ہوسی، گرنتھ صاحب۔ پنجابی دوستو اساں تہاݙی ما ٻولی دا ٻہوں آدر کریندے ہئیں۔ پر جیکر تساں آکھو ساݙی امڑی تہاݙی امڑی دی ٻانہی ہووے ! اے کیویں منوں ؟ 

8۔ 'زبان اتیں لہجہ': اے تھیوری جیرھے ڈسپلن دا حصہ ہائی اوکوں 'ڈایا کرونک لینگئیسٹکس' (Diachronic linguistics) آہدے ہئین، تے اے مضمون، وݙئیں مغربی یونیورسٹئیں دے ماڈرن لینگوئیسٹکس دے کہیں ڈیپارٹمنٹس وچ، کم از بہ طور کور سبجیکٹ نئیں پڑھیندے۔ وت وی کجھ ریسرچر ایکوں ورتیندن۔ کیوں؟ ایتھ ہک ویئو، ہک ذاتی تھیوری پیش کر سڳداں؛

ہر شئے وانگوں فکر تے علم دے وے ݙو دھارے ٹردے پئے ہئین۔ 17 ویں صدی دے بعد کجھ، تیں وت مارکسزم دے حملے دے بعد فکرو فلسفے دے سرمایہ داری-پسند ، طاقتور حصے آپ کوں کمزور ڈیکھ کیں 'روایت' کن کمک منگݨ دا وطیرہ شروع کیتا جیرھا نویں فکری تقاضئیں دے بالکل اپٹھ ہا پر جیکوں پبلشنگ انڈسٹری سرمائے دی طاقت نال چلا ݙتا ۔ سادہ لفظیں اے جو جتھ نیچرل سائنس نویں حقیقت ساہمݨے آوݨ سیتی پراݨی تھیوری تے فارمولے کوں ردی دی ٹوکری وچ سٹ گھتیندی اے، جیویں پچھلے سال آئین سٹائین دے ہک مین نظریئے دی تشریح نال تھئے،۔ ایندے اوپٹھ، سوشل سائنس 'پوراݨ ' اتیں 'متروک' کوں ولا ولا پوتھئیں وچو کڈھ کیں چلائی رکھیندی ہے۔ ایں پوائنٹ تے گویا نیچرل سائنٹسٹس اتیں سوشل سائنٹسٹس وچالے کوئی ناپاک خفیہ معاہدہ چلدا پئے؛ سوشل سائنٹسٹس نیچرل سائنس تے میتھ دے فیکٹس کوں آپݨا موضوع بناوݨ چھوڑ ڳئین۔ اتیں نیچرل سائنس دان 'ایٹم نیوکلیئس' یا مثلا کاسمولوجی دے کہیں پاسے تے ریسرچ کریندے کریندے، اٹھدن تیں ٹوپی پا کیں چرچ ٹرویندن۔ 

9۔ "لینگوئج اینڈ ڈائیلیکٹ" زبان دی ونڈ دے فیل اتیں متروک پیمانے ہن۔ ایندی سٹینڈرڈ تردید وچ phrase تھیا ہویا ہک جملہ اے ہے "ہر ڈائیلیکٹ آپ ہک مکمل زبان ہوندے۔ " میز تیں جیرھے ݙوترائے ورکس مہیا لاتھن ، اے ہن:
1. Barlo, Jessica A., G. Judith A., 1999 ;
2. D. Joseph, Brian and D. Janda, Richard, 2003 ;
3. Lehman, Winfred P., 1962, edn. 1973
4. Masica, Colin P., 1991.
5.  Some pages from the handy to many Pakistani researchers of 1960s viz Grierson.
Lehman is relatively grammatical, rich in examples of word formation.
From Lehman, a couple of quotes will be relevant here:
 

لحمان دے خیال موجب، زباناں علاقائی طور تے نیڑے تھیندیئن تیں مدت دے مطابق ہک ٻئے کن ہکے لفظ نئیں گھندیاں ، بلکہ اوازاں تے فونالوجی وی وٹا ویندیئن ۔ وت اے تھیندے جو کئی ہک زبان کجھ مد اچی تیں وݙی سمجھیندی اے، وت مدت تیں وائونت جھئیں غیر لسانی عوامل دے ما تحت او چھوٹی وائونت والی، اتیں کئی ٻئی، نال دی زبان اچی شہرت والی بݨدی اے جیندے وچ زبان دے مافیہ یا ھݙ کاٹھ دا کوئی تعلق نئیں ہوندا۔ Norwegian اتے Swedish دے حوالے نال او لکھدے جو:

“Although the other Scandinavian languages are labeled as separate languages, they have continued to influence each other, so that to this day Norwegian and Swedish are mutually intelligible; Danes can readily understand Norwegian and Swedish though their own speech may cause Norwegians and Swedish difficulties. - - - Technically such mutually intelligible forms of speech are known as dialects, and the term language is used for mutually unintelligible forms of speech., (Lehmann, p. 33).

اتو لکھیئت دا نچوڑ اے بݨدے :

·      جیرھیاں ݙو 'سپیچاں' / بولیاں آپس وچ سمجھ نہ آون او زباناں ہم۔ (جیویں سرائیکی تیں پشتو).

·      جیرھیاں سپیچاں ٻولیاں ہک ٻئی دئیں الاوݨ والئیں کوں سمجھ آ ونجن او 'آپس وچ ڈائیلیکٹ' ہن۔ (جیویں ہندی، پنجابی، روہتکی وغیرہ۔

·      جیرھیاں بولیاں آپس وچ ڈائیلیکٹ ہوندیئن، او اونھیں دا آپسی تعلق افقی ہوندے یعنی او ھک برابر ونکیاں ہوندئین، اونھیں دا تعلق عمودی یعنی اتیں - تلے، یعنی ما -دھی والا ہرگز نئیں ہوندا۔ لنگوئسٹیکلی ایویں تھی نئیں سڳدا۔ 

·      جیکر زبان تے لہجہ دا تصور ایہو ہووے جو زبانیں دا آپسی تعلق وݙے-چھوٹے یا ما - دھی والا ہووے تاں ایندا منطقی تقاضا اے بݨدے جو ہک پاسو ھک پوری، پلی پوسی، بلکہ تھکی ٻڈھڑی زبان موجود ہووے، ٻئی پاسو، اوندے آسیو پاسیو ہک ڈائیلیکٹ / ٻولی ہووے جیرھی کیݙاہو سکدی پکدی پئی ہووے، حالی تیار نہ ہووے۔

·       تہوں زبان تے لہجے دی تھیوری ہک متروک تھیوری ہے ۔اتیں پاکستان وچ، اڄ دے زمانیں ---- جݙاں آوپٹیمیلیٹی تھیوری اے ثابت کر ݙتے، لینگویسٹکس دے سارے قانون، مثلا حلقومی، یعنی سرائیکی تے سندھی وچ موجود امپلوسو اوازییں قانون وی برابر تے آفاقی ہن۔ مطلب امپلوسیوز دا قانون ایہو تاں ہے، جو ووکل کورڈز ، یعنی سنگھ دیاں صوتی ورھیاں، ہکے ساہ دے ٻارھو نکلدے ویلھے نہ، بلکہ اندرو ویندے ویلھے وی کمباٹ تیں الا پیدا کر سگین۔ (نکے ٻال ایھو کجھ تاں کریندن۔) سارے لسانی فیچر ھکو جتلے سچے ہن، اتیں انہیں دی ݙوجھی وصف اے ہے جو اے ہک ٻئے دی وتھ دے مطابق اڳو پچھو تھی کیں ہک ٻئے کوں جاہ ݙیندن، ----- ایں عہد وچ 'لینگوئیج- ڈائیلیکٹ' جھئیں متروک لسانی نظریئے کوں ، اوندی تنقید، اتیں اوندی جاہ گھنݨ والئیں تھیوریز دو توجہ ݙتے بغیر آپݨے چیتے وچ قائم اونچ نیچ تے نابرابری کوں زبانیں توڑیں گھن آوݨ کیتے ایں تھیوری کوں 'وائونت' (hearsay) دے طور تیں ورتݨ کجھ بد نیئتی جھئیں بے خبری ہے۔

'لینگوئج-ڈائیلیکٹ ودھ نتیجہ کار، جے ریسرچ تھی پووے تاں، زبانیں دا 'پُراݨ  یعنی antiquity  کڈھݨ دا کم ہے۔
 

مثلا سنسکرت، اتیں نتیجے وچ سرائیکی، دا ہک فیچر اے ہے جو لانگ واول دے نیوکلیئس والے سیلیبل دے خاتمے تیں یعنی مارجن وچ عام (ALVEOLAR) نون نئیں آندا۔ کیوں جو اے نون وائسلیسنیس تھی کیں مکدے، تے فورن بعد واول نئیں ݙیندا، تیں سنسکرت دے اتم کنسٹرینٹ وچو ہک، یعنی 'سی وی سی وی' دے قانون دی گھٹکی کرکیں سیلیبل کوں 'سی وی سی' کر ݙیندے ۔ چنانچہ سنسکرت ایں نون دے بجائے ایں پوزیشن وچ 'واول -اینڈنگ' Retroflex  نون گھن آندی ہے جیویں /مانڑیکیا/، یا ایندے بعد کلیئر واول آن کیں Alveolar نون کوں اڳلے سیلیبل دا onset بݨدا ڈیندی اے۔ سرائیکی اے فیچر قائم رکھدی ہے، جݙاں جو ہندی Alveolar نون سیلیبل دے مارجن قبول کر گھندی ہے۔ جیندامطلب سرائیکی سنسکرت دے فیچرز سانبھݨ دی وجہ کن نسبتا پُراݨی زبان ہے۔ جݙاں جو ہندی اے سنسکرتی فیچر ڳال آئی ہے تہوں ہندی / کان/ 'ear', /دھان/ 'rice crop ' . نئیں ہوندے، بلکہ /کاݨا/ تیں /دھانئ تیں دھانج/ ہوندن۔ جݙاں جو ہندی سیلیبل دے وائسلیس تھی مکݨ آلے،

کنسٹرینٹ کوں اتم گھندی ہے، تیں شاید ایں کنسٹرینٹ دی ماتحت وائسلیس تھی مکݨ والے عمومی نون کوں سیلیبل دے مارجن وچ رکھݨ کوں اتم گݨدی اے۔ 

میں سرائیکی آں پر قوم پرست نمہی ۔۔۔۔۔۔۔۔ شاکا سانگھڑی

میں سرائیکی آں پر قوم پرست نمہی

(شاکا سانگھڑی)

میں سرائیکی آں۔ میں ڄماندرو سرائیکی آں۔ میں سِندھو دی مݨ تے کھیݙاں۔ کوہ سلیمان دے پاݨیاں دی ریٻڑ اَڄ وی میݙی اَکھیں پُݙدی اے۔ ٻلپݨ وچ چیکݨی مٹی دے ݙاند، گھوڑے تے اُٹھ بݨائن ۔ راتیں کوں محلے وچ "کوکڑے چھپک جمعرات آئی ہے" کھیݙاں۔ دین پناہ دے کونجیں کوں پھیرے پیندا ݙِ ٹھم۔ دمانی جھوک دی چُپ گڑپ وچ ݙوپہراں گُذرن۔ جواردے ڳنے چوپن، ٻاجھری دے آبھوں کھادن۔ ݙیلھے تے پیلھوں چُݨن۔ جُھریں ٻیریں کوں ہلائے تے پلو بھر بھر ٻیر کھادن۔ چیتر وساخ دے میلے ݙ ٹھم۔ چوݨے کھول تریمتیں کوں جاتر کھیݙدی ݙٹھی اے۔ اُٹھیں دے کچاویں وچ ٻہہ پندھ کیتن۔ لَݙیں لَݙ ینداں ݙٹھم۔ چوݙہویں راتیں اچ وستی دے ٻاہروں دودے کھیݙن۔ ڳاہ ڳہیندے ݙٹھم۔ سیالے دے راتیں مائی ٻڈھڑی، کاں تے پُھلے دی کہاݨی سُݨی اے۔ ہکے کوٹھے راتیں مال نال سُتاں۔

میں ٻنہیں لکھاں تل وطنی تے آدی واس سرائیکیں وانگ ہک سرائیکی آں۔ پر میں قوم پرست نمہی۔

میں چھوٹا جیہاں ہَم تاں میݙے گھر سرائیکی سرائیکی تھیندی ہئی۔ میݙا پیو فدا حسین گاݙی سرائیکی لوک سانجھ دا بانی صدر ہئی۔ اپݨے گھر پیو دی لائبریری میں کارل مارکس تے سگمنڈ فرائیڈ پڑھیا۔ تاریخ دیاں کتاباں پڑھم۔ خواجہ غلام فرید دیاں کافیاں سُݨیاں۔ نانویں ݙاہویں ملتان ریڈیو کنیں شام غریباں دے مرثیے سݨ مونجھ ملال نال ڄاݨوں تھیا۔سرائیکی لکھت پڑھت سکھی۔ سرائیکی کتاباں تے میگزین پڑھے۔ سرائیکی وچ خط پتَر لکھے۔ بنگلہ کورائی تے مَہرے آلے کن گھن رحیم یار خان تے دیرہ اسماعیل خان وچ تھیوݨ آلے سرائیکی کَٹھیں وچ شریک تھیم۔ ٻنہیں شاگردیں نال مل سرائیکی شاگرد سانجھ بݨائی۔ سرائیکی شاگردیں دے رسالے چھاپے۔ ہر سرائیکی مہاندرے، شاعر تے لکھاری نال ملیم۔ سرائیکی مَیلیں ٹھیلیں ونڄ جُھمر ماری۔ ضیاالحق دے مارشل لا تے اسلامی بݨیاد پرستی دے خلاف جو کُجھ تھی سڳدا ہئی او کیتم۔ اپݨے پیو نال کئی واری ڳڑھی خدا بخش ونڄ شہید بھٹو دے مزار حاضریاں ݙُ تم۔

میں سرائیکی آں پر میں قوم پرست نمی۔

میں ٻنہیں لکھاں سرائیکیں وانگ پڑھائی تے وت روزی روزگار کیتے بے وطن تھی اسلام آباد آیا۔ اتھاں سرائیکی کیتے جو مَیں کر سڳدا ہم، کیتم۔ سُنڄاݨ جرنل چھاپے ۔ سرائیکی ٻولی دا آن لائن بلاگ بݨایا۔ سرائیکی سنگت نال رل کٹَھ کیتے۔ سرائیکی شاگردیں نال ہر ویلھے دا سانگا رکھیا۔ جݙاں اٹھارہویں ترمیم پاس تھئی تاں پارلیمنٹ دے سامہݨے کٹھے تھی سینکڑاں سرائیکی جمہوریت دی حمایت کیتی تے سرائیکی صوبہ دا مطالبہ وی کیتا۔ سرائیکی صوبے دا سوال آیا تاں اسلام آباد تے وسیب دی سنگت نال مل کانفرنساں کیتاں، پریس کلب دے اڳوں مظاہرے کیتے۔ دول وڄائے، جُھمر ماری۔ جݙاں یوسف رضا گیلانی کوں چوہدری دی عدالت نااہل کیتا تاں اوندے خلاف سنگت نال رَل احتجاج کیتا۔

میں سرائیکی آں پر قوم پرست نمہی۔

جݙاں ست تے چار قومی زبانیں دا بل سینیٹ وچ پیش تھیا تاں سرائیکی سنگت نال رل سینیٹرز نال لابی کیتی۔ ست زبانیں دے بل پیش کرݨ آلے سینیٹر کریم احمد خواجہ دی حوصلہ افزائی کیتی۔ سینیٹ دی قائمہ کمیٹی دے میٹنگز وچ شریک تھیم۔ سینیٹ دی قائمہ کمیٹی جݙاں عوامی سماعت کیتی تاں اوندے وچ سنگت نال رل چار زبانیں دے بل دی مخالفت کیتی۔ سرائیکی ٻولی دا کیس پیش کیتا۔

میں سرائیکی آں پر قوم پرست نمہی۔

میں سرائیکی آں پر قوم پرست نمہی۔

میں قوم پرست نمہی۔ میں اُویں قوم پرست نمہی جیویں رابندرا ناتھ ٹیگورقوم پرست نہی۔ میں اُویں قوم پرست نمہی جیویں ٹالسٹائی قوم پرست نہی۔ میں اُویں قوم پرست نمہی جیویں مارٹن لوتھر کنگ قوم پرست نہی۔ میں اویں قوم پرست نمہی جیویں گاندھی قوم پرست نہی تے ہندو قوم پرستیں دے ہتھوں ماریا ڳیا۔ میں اویں قوم پرست نمہی جیویں نیلسن منڈیلا قوم پرست نہی۔ میں اُویں قوم پرست نمہی جیویں خواجہ غلام فرید قوم پرست نہی۔

میں سرائیکی آں۔ میں سُچیندا تے خواب ایں ٻولی وچ ݙیہدا۔ میݙے شریر تے اُوندی لُوں لُوں وچ ایں دھرتی دی مٹی، پاݨی، ہوا رَچی وَسی ہوئی اے۔ سرائیکی میݙا پریم ہے تے ہر پریم وانگوں ایندے وچ کوئی کرودھ تے کاوڑ نئیں۔ میݙا جے تائیں دَم وچ دَم ہے، سرائیکی دی سُنڄاݨ تے حق کیتے کم کریساں۔ پر میں قوم پرست نمہی۔

میں سرائیکی آں۔ میں لکھ لُڑھیندے سندھ ساگر دا ہک قطرہ آں۔ ۔ میں اَننت روہی تے تھل دی ریت دا ہک نکا جیہاں ذرہ آں۔ میں دمان دی سلیمانی مٹی آں۔ میں اَماں ٻولی دا اکھرشبد آں۔ میں نہ ہم تاں وی ہَم۔ میں نہ ہوساں، وت وی ہوساں۔

میں سرائیکی آں پر قوم پرست نمہی۔

میں سرائیکی آں پر قوم پرست نمہی۔

قومی زبانیں دا بل ۔۔۔۔ ہک تیر نال کئی شکار

قومی زبانیں دا بل

ہک تیر نال کئی شکار

شاکا سانگھڑی

سینیٹ دی سٹینڈنگ کمیٹی وچ چار زبانیں دا بل پاس تھیا تاں سرائیکی سنگت وچ ہک تھرتھلی مچ ڳئی۔ اے تھرتھلی ݙسیندی ہے جو سرائیکییں وچ اپݨی ٻولی دی سُرت سُنڄاݨ ودھ ڳئی ہے۔ نال نال جوش تے خلوص وی پیدا تھی ڳئے۔ پر اے جوش ایتلا اطمینان بخش وی نئیں۔ ٻہوں ساری واری جوش بغیر ہوش دے مرویندے۔ جوش اساں کنیں او فیصلے کرویندے جیڑھے آپ کوں نقصان تے دشمن کوں فائدہ ݙیندن۔ خاص کر جے کہیں کم وچ سازش دا خطرہ تے شک ہووے تے وت اوندے نال جوش مل ونڄے تاں وݙے خسارے تھی ویندن۔ قومی زبانیں دے بل دے حوالے نال وی کُجھ اینجھی ای صورتحال نظردی ہے۔ 

ودھ سیاݨے لوک آہدن جو سازش ہک بیکار نظریہ ہے۔ پر تاریخ دیاں کتاباں سازشیں دے قصیں کہاݨیں نال بھریا ہوئین۔ جے سیاست تے جنگ دی ڳالھ ہووے تے سازش دا حوالہ نہ ہووے، اے تھی نئیں سڳدا۔

آکھیا ویندے سازش اوں ویلھے تائیں سازش ہے جے تائیں اوندا پتہ نئیں لڳدا۔ جے پتہ لڳ ونڄے تاں او دریافت بݨ ویندی ہے۔ پر او سازش ای کیا جیندا راز کُھل ونڄے۔ ایں کیتے اکثر اوقات سازش دے خلاف شک ای کمزورتے ہیݨے دا ہتھیار ہے جیڑھا اونکوں سازش کنیں کہیں حد تائیں بچا سڳدے۔ اے کوئی اچنبھے دی ڳالھ نئیں جو سارے کمزور تے ہیݨے شکی ہوندن۔ شک اُنہیں دی ہک تݙ ہوندی ہے۔ پچادھ دے عقلیت پسندی دے فلاسفر ڈیکارٹ اینویں ای تاں نہی آکھیا: "میں شک کریندا تے ایہا میݙی ہوند ہے۔"

"ونڈو تے حکومت کرو" وانگ "ہک تیر نال ݙو شکار کرݨ" سازش دا ہک قدیمی تے اُتم ہتھیار ہے۔ ایں ہتھیاردے ورتارے دیاں اݨ کھُٹ مثالاں ݙتیاں ونڄ سڳدن۔ ہک اڄوکی مثال چار قومی زبانیں دا سینٹ وچ پیش تھیوݨ والا بل ہے۔

ایں کنیں پیلھوں جو میں ایں سازش بارے اپݨے شک کوں کھولاں، "ہک تیر نال ݙو شکار" دی اے کہاݨی سُݨ گھنو۔ اے کوئی پُراݨی کہاݨی نئیں اتیں ایندے واقعات تے کرداریں نال اساں چنڳے بھلے سُنڄاپوں ہئیں:

اے 20 ستمبر 1996 دی ڳالھ ہے۔ شام دا ویلھا ہے۔ وزیر اعظم بے نظیر بھٹو دا وݙا بھرا مرتضی بھٹو کُجھ سنگتیں نال اپݨے گھر 70 کلفٹن واپسی کیتی ویندے۔ پولیس اوندی گݙی رُکیندی ہے تے وت فائرنگ کر کنیں اوندا قتل کر ݙیندی ہے۔

منظر بدلدے۔

بے نظیر بھٹو کالے ماتمی لباس وچ ڳڑھی خدابخش اپݨی اماں نصرت بھٹو نال روندی ݙُسکدی ٻیٹھی ہے۔ ٻاہروں سندھیں دا جمگھٹا ہے۔ ماتم دے نال نال اݨ کھٹ کاوڑ ہے۔ بے نظیر بھٹو تے آصف علی زرداری دے خلاف نعرے بازی تھیندی پئی ہے۔ اے کلہا ڳڑھی خدا بخش دا منظر نئیں۔ پورا سندھ ہک بھاہ وچ سڑدا پئے۔ ہر کوئی اے سوال کریندا پئے جو بے نظیر بھٹو دے وزیر اعظم ہوندیں ہوئیں اوندے بھرا کوں پولیس کیویں قتل کر سڳدی ہے؟

بے نظیر بھٹو دا ہکو جڳ مشہور ولدا ہے۔ اے ہک تیر نال ݙو شکار کیتے ڳئین۔ ہک پاسیوں میݙے بھرا کوں ماریا ڳئے، ٻئی پاسیوں پیپلز پارٹی دی حکومت کوں مُکاوݨ دا بندوبست کیتا ڳئے۔ اپݨے ہک ٹیلی ویژن انٹرویو وچ بے نظیر بھٹو دے فقرے اے ہن:

"جیڑھی گولی میݙے بھرا مرتضی بھٹو کوں جسمانی موت ݙیوݨ کیتے چلائی ڳئی ہئی، اوندا ٹارگٹ میکوں سیاسی موت ݙیوݨ ہئی۔"

منظر بدلدے۔

ہک مہینے بعد 27 اکتوبر 1996 کوں جماعت اسلامی دے قائد "ظالمو قاضی آ رہا ہے" دا نعرہ مریندن، نال ای لانگ مارچ کر کنیں اسلام آباد اُتے ہلہ ٻول ݙیندن۔ کُجھ ݙینہہ گُزردن تاں صدر فاروق لغار اپݨے تیر تفنگ نال سامہݨے آندن تے بے نظیر بھٹودی حکومت اُتے کرپشن دے الزامات دی بوچھاڑ کر ݙیندن۔

4 نومبر 1996 کوں بے نظیر بھٹو دی حکومت مُکا ݙتی ویندی ہے۔ نواز شریف ݙو ترہائی اکثریت نال وزیر اعظم بݨ ویندے۔ سندھ وچ پیپلز پارٹی کوں تاریخ دی وݙی شکست تھیندی ہے۔ کل 14 سیٹاں ملدن۔ آصف زرداری گرفتار تھی جیل لڳیا ویندے۔ بے نظیر بھٹو ہک عدالت کنیں ٻئی عدالت بُھگتیندے ہوئیں چھیکڑ جاوطنی گھن ویندی ہے۔

منظر ہک واری ول بدلدے:

2 اگست 2016 کوں (لگ بھگ 20 وریہیں بعد) حامد میر 24 News Channel  دے ہک پروگرام وچ اے ݙسیندے جو کیویں مرتضی بھٹو دی ٹارگٹ کلنگ کیتی ڳئی۔ او کہاݨی کُجھ ایں ہے:

"اگست  1996 دا پیلھا ہفتہ ہے۔ نصرت جاوید، عامر متین، عبدل مالک، ظفر عباس تے میکوں، اساں پنڄ جرنلسٹس کوں چوہدری نثار پی سی بھوربن گھن ویندے جتھاں ساݙی ملاقات اوں ویلھے دے اپوزیشن لیڈر نواز شریف نال کروائی ویندی ہے۔  شہباز شریف تے خواجہ آصف وی اُتھاں موجود ہوندن۔ نواز شریف ساکوں آہدے جو میں کُجھ عرصہ بعد وزیر اعظم بݨ ویساں تے تُساں پیلھے ترائے مہینے میݙی مخالفت نئیں کرݨی۔ اَساں سبھے حیران جو بے نظیر بھٹو وزیر اعظم ہے، اوندی پارٹی دا بندہ فاروق لغاری صدر ہے، کوئی رولا ڳولا وی نئیں وت اے کیویں تھیسی۔ اساں جݙاں اے سوال کیتا تاں چوہدری نثار مُسکدے اتیں آہدے جو کُجھ ناں کُجھ تھی ویسی۔ وت کُجھ عرصے بعد مرتضی بھٹو دا قتل تھی ویندے۔"

میکوں چنڳی تراویں یاد ہے جݙاں مرتضی بھٹو دا قتل تھیندے تاں پیپلز پارٹی دے جیالے جوش تے غضب وچ ہوندن۔ بے نظیر بھٹو تے آصف علی زرداری کوں ڳالھیں مندے پوندے پئے ہوندن۔ ہک ویݨ ہوندے جو انہاں ساݙی بھٹو دی پارٹی مُکا سٹی ہے۔ جے اساں جہیاں کوئی نکی مکی آواز وچ اے آکھ ݙیوے ہا جو بھئی اے سازش لڳدی ہے۔ خود بے نظیر بھٹو ایہو آکھدی کھڑی ہے تاں وت ساݙی وی خیر نہی ہوندی۔ ولدا ملدا ہئی۔" اے بے نظیر بھٹو پیسے پچھوں چھتی تھی ڳئی ہے۔ اے زرداری دے پچھوں لڳی کھڑی ہے۔ وغیرہ وغیرہ۔"

اے سبھی گُذری ویہاݨی پُراݨی نئیں۔ اڄ نہ کوئی بے نظیر بھٹو کوں اے الزام ݙیندے جو اوں اپݨے بھرا کوں مروایا نہ کوئی اے آہدے جو او پیسے پچھوں چھتی ہے۔ او تاں شہیدیں دے اوں قافلے وچ ونڄ رلی ہے جیندے وچ اوں ویلھے مرتضی بھٹو رلیا ہئی۔ تاریخ تے ویلھا سچ کوڑ کوں چھانڈ کراہیں انجو انج کرݙیندے ۔

جے اساں زبانیں دے قومی بل دی ڳالھ کروں تاں اڄ اوھو جوش جذبہ سرائیکی سنگت وچ نظردے جیڑھا اوں ویلھے جیالیں وچ مرتضی بھٹو دے قتل ویلھے ہئی۔ اساں پیپلز پارٹی کوں کیوں ووٹ ݙیو؟ سندھیں ساݙی کنڈھ وچ چُھرا مارے۔ آصف زرداری ہک چالاک بندہ ہے۔ اوں ساݙے نال ہتھ کیتے۔ اے سبھے ڳالھیں درست ہوسن پر کیا کہیں کوں اصل واقعات دا وی پتہ ہے؟ کیا ہک کمزور تے ہیݨے دی حیثیت وچ اساں اپݨے شک دے ہتھیار کوں ایں معاملے وچ ورتے جو مارکا اے ہک سازش وی تاں تھی سڳدی ہے۔

کیا اے کوئی پُراݨی ڳالھ ہے جݙاں پیپلز پارٹی ننویں صوبہ دا بل پیش کیتا ڳیا تاں بہاولپورصوبے دا شوشہ چھوڑ ݙتا ڳیا۔ اڄ او محمد علی درانی صاحب کتھاں ہن جیڑھے مشرف دے دور وچ انفارمیشن منسٹری دی چَس چُس چا کنیں یک دم بہاولپور دی محبت وچ غرق تھی ڳئے ہن۔

بھئی سازشاں تھیندن تے تھینداں رہسن۔ جے اساں اپݨے ہوش تے شک دی طاقت مُکا ݙتی تاں اوہو بہاولپور۔ ملتان صوبے والا قصہ ولا ولا تھیوݨے۔

چار زبانیں دا بل سسی پلیجو تے اعجاز دھمرہ پیش کیتے اتیں اُنہیں ݙو دے ای دستخط ہن۔ جݙاں جو ست زبانیں دا بل کریم احمد خواجہ پیش کیتے تے اوندے اُتیں 29سینیٹرز دے دستخط ہن جیندے وچ پیپلز پارٹی دے تاج حیدر، فرحت اللہ بابر تے ٻنہیں ٻہوں ساریں دے دستظ وی ہن۔

ٻہوں ساریاں ڳالھیں ہن جیڑھاں مشکوک کریندن۔ ست زبانیں دے بل دے حق وچ جݙاں اساں کُجھ سرائیکیں سینیٹ دے چیرمین رضا ربانی کوں ملݨ دی درخواست کیتی تاں اُنہیں چٹا انکارکر ݙتا۔۔اوھو رضا ربانی جئیں سرائیکی صوبے دے چٹ چٹانگ مخالفت کیتی ہئی تے اخبار وچ بیان ݙتا ہئی جو ایندے نال پاکستان دی فیڈریشن ترُٹ ویسی۔ ٻیا کردار اعتزاز احسن دا ہے جیندی پیپلز پارٹی نال غداری دی داستان ٻہوں لمبی ہے تے سرائیکی دشمنی ڈھکی چُھپی نئیں۔ وت خود سسی پلیجو دا کُھرا چویجے تاں اے سندھ دے اوں قوم پرست خوانوادے نال سمبندھ رکھدی ہے جیڑھا تخت لہور نال سانگا جوڑن وچ مشہور ہے۔

قومی زبانیں دے بل اُتے جݙاں سینیٹ دی قائمہ کمیٹی ہک عوامی سماعت دا بندوبست کیتا تاں او کیڑھے سندھی دوست ہن جیڑھے چار زبانیں دے بل دی حمایت کیتی تے اُنہیں دے سرائیکی دوست کون ہن۔۔۔ اے ہک ٻئی کہاݨی ہے۔

قومی زبانیں دے بل اُتے اساں جیویں پیپلز پارٹی دے خلاف پئے پئے ڳئے ہئیں کیا او سرائیکی کاز کوں فائدہ ݙیسی؟  سوچو مارکا۔۔۔ کیا ایندا فیدہ تخت لہور نہ چیسی جیویں ݙو صوبیں دے ڈرامے دا فیدہ چاتا ڳیا ہئی۔

لڳدا تاں ایہو ہے جو اے ہک تیر نال ݙو نئیں بلکہ کئی شکار کیتے ڳئین۔ جے چار زبانیں دا بل پاس تھی ویندے تاں نواز شریف "جاگ پنجابی جاگ" دے نعرے تے سوار ہوسی۔ سرائیکی علاقے وچ پیپلز پارٹی کوں مندے ڳالھیں پوندے وی پئیں تے اڳوں وی پوسن۔ جے پیپلز پارٹی چارزبانیں دے بل دی مخالفت کریندی ہے اتیں اے سینیٹ تے قومی اسمبلی وچوں پاس تھی ویندے (جیڑھا جو پاس تھی وی ویسی) تاں پیپلز پارٹی سندھ وچ قوم پرستیں دے چک ہیٹھ آ ویسی۔۔۔۔

چھیکڑ وچ سرائیکی تحریک بارے آکھی ہوئی اُستاد فدا حسین دی لکھت دا حوالہ ݙیساں:  

"تحریک دا تقاضا خلوص ہوندے ۔ تحریک نال ٹردا وی اوہو ہے جیڑھا مخلص ہووے ۔ البتہ تحریک دی کامیابی واسطے جذبیں اُتے کنٹرول ہووݨاں چاہیدی اے ۔ منزل تے شعور  تے آگاہی پُچیندی ہے۔"