سرائیکی اَتیں پاکستانی سیاست دے اُپٹھ ۔۔۔۔۔ احسن واگھا

سرائیکی اتیں پاکستانی سیاست دے اُپٹھ

احسن واگھا

[نوٹ: اے لکھت سرائیکی لوک سانجھ ریت دے چھی ستمبر2015ء کوں ڄام پور وچ تھیوݨ آلے کٹھ وچ پڑھی ڳئی ہئی۔۔۔ جیڑھی سنگت اُتھاں نئیں رَل سڳی، اُنہیں دے پڑھݨ اتیں ڳالھ مُہاڑ سانگے سُنڄاݨ بلاگ وچ چھاپا ویندا پئے]

اڄو کی ی پاکستانی سیاست دے چار اُ پٹھ نشابر ہن: ہک اے جو انرجی مُتوں پنجاب، انرجی نال بھرئیے علاقیں تیں وَزبرائی اتیں ݙَڈھپ ورتݨ منگدے۔

ݙوجھا اُپٹھ اے ہے جو اَساں سرائیکیں دا سیاسی جھیڑا  ݙو مرکزیں،   پنجاب اَتیں وفاق نال ہے۔ پر مُلک دی سبھ کن وݙی مرکز پسند پارٹی، پی پی پی نال سرائیکیں دی آپت اَتیں اُپرپ دا ݙونگھا سمٻندھ ہے (آیا سہی سچ پی پی پی مرکز پسند ہے؟)

تریجھا اُپٹھ اے ہے جو ریاست دے محکمہ فوج دی اپݨی نویکلی اَلاوݨی ہے۔ اتیں اے الاوݨی ہکے واہ واہ کیتے ہے۔ اَٹ نِوٹ دی جاہ کائے نی۔ ہک اللہ پاک دی ذات عیبوں خالی ہے۔ آیا پاک فوج دی ذات وی عیبوں خالی ہے؟

چوتھا اُپٹھ ہےدیسی لوکیں کن کراہت کرݨ آلا مہاجر میڈیا۔ کروڑیں  گونگئیں لوکیں دا پڑ ہے اتیں اُنھیں دے سر تیں لوندا  رڑدا  اوپرا میڈیا۔

ہُݨ، ذرا اُتو چتریے چا ر اُپٹھیں دی تھولی جھئیں مزید الاوݨی کریجے۔ کالونئیلزم دیاں ٻہوں ݙیفی نیشناں تیں پھرولݨیاں ہن۔  ہک اے ہے جو کہیں وسیب دے اُتے کہیں ٻئے وسیب دے تھݙئیے پَٹے لوکیں دا راج۔ اے شک ہُݨ پکا کرݨا پوسی جو پاکستان ہک کالونی ہے۔سبھ کن اُتلئیں کُرسیں تے ٻیٹھے ہک ہک ماھݨو دی پیڑھی پٹیجے تاں کہیں دے وی ݙاݙے پرݙاݙے دیاں قبراں ایں مُلک وچ کائے نی۔ جیندیاں ہن، او  اصل حکمران کائے نی، سنبھوڑا ہے۔ کالونئیلزم وت گِجھ دی وصف آلا ہوندے۔ اے اینویں نئیں ہَٹدا۔

یا تاں جیڑھی جُون کوں اے پٹیندا پئے، اوکوں پور ݙیویجے۔ یا انھیں ڳِجھیں کوں وٹے مار مار ہکلݨا پوندے۔اَتیں اصل ڳالھ اے ہے جو کوئی وسیب موئے جُون آلی کار ہووے کیوں؟  پنجاب دے کولہوں نہ ہائیڈیل انرجی دا کئی سَوب ہے ( پنجاب دے اپݨے دریاویں وچ سندھ جتی ست کائے نی)، نہ تھرمل سارݨ کیتے تیل یا  کوئلہ، نہ سولر پینلیں کیتے خالی پلاٹ ہن اتیں نہ ونڈ ملیں جوڳی ہوا ہے۔ ایں علاقے دے اُتلے طبقے دا ہُݨ بھووݨ پئے ڳئے۔ اتیں پنجابی لوک وت  ہن وی اپݨے۔ اُنھیں نال نہ ہکے  ساݙی ٻنے سانجھ ہے، بلکہ اَلا ٻول، ساہ سوب دے  ڳانڈھے وی ہن۔ انھیں کوں برابری سکھاوݨی پوسی۔ اتیں اے سکھاوت سکھݨی پرَم پریت نال نئیں تھیندی۔ جھیڑا لاوݨا ہوندے

ݙوجھے اُپٹھ دی ڳالھ کریجے تاں سرائیکیں کوں اپݨا صوبہ نہ ملݨ دا ٻہوں ارمان ہے۔ اتیں ایندے نہ ملݨ دی اَلاوݨی وچ سرائیکی سارا ݙوہ پی پی پی کوں ݙیندن۔  ن۔ لیگ یا اڄ دی مہاݙ پی ٹی آئی دا صوبے دے ذکرے وچ ناں کوئی نئیں چیندا۔ ہکے پی پی پی کن اُمید تے جھیڑا  کیوں؟ اے  وی شاند ہے۔

پی پی پی کیا ہے؟ ہند۔سندھ دی نویں تاریخ وچ جنھیں خطیں وچ ڈھیر سیاسی شھادتاں تھئین، اُنھیں وچو ہک خطہ سندھ ہے۔ پی پی پی دے پالیسئیں اتیں ورتارے دے بارے اَٹ نوٹ تھی سڳدے پر تاریخ وچ ایں پارٹی جیرھا پوکھا ݙتے او مُکریج نئیں سڳدا۔

جیرھلے 1977 دی پی پی پی اسٹیبلشمنٹ نال متھا ݙتا، تاں ایندا مُل ݙیوݨ والا کلہا ہک بھٹو شہید ہا اتیں ٻئے اوندے جیالے۔ اڄ دی پی پی پی دا عجب ریکارڈ  اے ہے جو سَٹ پِٹ پارٹی دی اُتم لیڈرشپ چیندی پئی ہے؛ مثال دے طور تیں سید یوسف رضا گیلانی، مخدوم شہاب، سید حامد کاظمی، امین فہیم اتیں ٻئے۔  معروضی وجہ جو وی ہے، جیالے ریزرو   وچ ہن۔ آہدن اکھیں وچ پگھر  او پیندن جنھیں دے پیو مر ویندن۔ سوچیندے او ہن جیرھے مار کھا ٻہندن۔

پی پی پی سرائیکیں دے قومی جھیڑے دی پردھان نئیں۔ اے بھیڑی سرائیکیں دی اپݨی بھیڑی ہے اتیں ݙونگھا وچار تیں پرُامن تݙ   ایندا  رستہ ہے۔ پر پی پی پی  سرائیکیں دی سَوڑ دا جن ہے، ایں پارٹی وچ "انٹرازم" کرݨ شاید ٹھیک ہوسی۔

تریجھا اُ پٹھ ، یانی فوج دا ورتارا ، آپ وی ہک اُپٹھ ہے اتیں ٻئے ترئیے اُپٹھیں کوں وی تکڑپ ݙیندے۔ فوج دے کُجھ ورتارے اُپٹھے نہ ہوون تاں ٻئے اُپٹھ سوکھے سِدھے تھی سڳدن۔ نظر آوݨ آلی اڳوائی، یانی فورسی ایبل فیوچر وچ ایں ڳالھ کوں دیر ہے جو سماج فوج مُتوں ہووے۔ پر ایران آلی کار  اے مثالاں تاں ہن جو فوج دی نویں اُساری کر ݙویندی ہے۔ پر  اے حالی سرائیکیں دا نویکلا مسئلہ نئیں۔ اپݨی فوج تھئی، ساݙے نال کیرھلے کیا کریسی، ایندا مطالعہ ہݨیں نال کریجے تاں چنڳا ہوسی۔ زندہ باد دے نعرے دا اڳلا منطقی ٹوݨا "مُردہ باد" ہوندے۔ سرائیکی اپݨی پوری تاریخ وچ "زندہ باد" دے شوقین نہیں ریہے، تاں وت اللہ کریسی اساکوں مُردہ باد دی لوڑھ وی نہ پوسی۔

چوتھا اُپٹھ اڄوکا میڈیا، ہک لُکا دُشمن ہے۔ اَساں "سرائیکیں" دیاں وی کُجھ گَھٹکیاں ہَن۔ اَساں دشمن کوں سنڄاݨݨ وچ دیر کر ݙیندے ہئیں۔ میڈیا دے بارے اے مضمونچہ اوھو جیسل کلاسرہ دے کٹھ دی الاوݨی یاد  ݙویندے جو میڈیا سندھ وادی دے سوہݨے مُہاندرے  اُتے روز لیپے چاڑھ ݙیندے، لَے لا ݙیندے۔   

ساݙی ریاست دا سبھ کن وݙا سیاسی اُ پٹھ اے ہے جو ہندوستان ساݙا دشمن ہے پر ہندوستان وچوں آئی ہوئی ٻولی ساݙی قومی ٻولی ہے۔ 

Stop forced disappearance of cultural face of Sindh

سرائیکی سُنڄاݨ اتیں سَوراج ۔۔۔۔ سانجھ دی لوڑھ

سرائیکی سُنڄاݨ اَتیں سَوراج

(سانجھ دی لوڑھ)

شاکا ہاری

اکثریت ہوندیں ہوئیں اقلیت دی حالت وچ جیوݨ دی ہک اڄوکی وݙی مثال سرائیکی ہن۔ لکھاں ایکڑ بھوئیں تے قبضہ، اوپری افسر شاہی، بجٹ وچ اپݨے حق کنیں وانڄ ، اماں ٻولی جیندا کوئی سرکاری ماݨ نئیں اَتے نوکریں تے تعلیمی اداریں وچ کہیں کوٹے مُتوں نینگر۔۔۔ ہوند رَکھیندیں ہوئیں اݨ ہوند۔ اے ہک غلامی نئیں تاں ٻیا اینکوں کیا آکھیجے؟

غلام دی وݙی نشانی اُوندی سُنڄاݨ نہ ہووݨ ہے۔ او ٻس غلام ہوندے۔ اوندی لوڑھ، سِک سَدھر، چنڳا مندا، اے سبھ کہیں وی کھاتے وچ شمار نئیں تھیندے۔ اوں مالک کیتے کماوݨے اتیں مالک اونکوں جیندا رکھݨے۔ اے ہک اَڄایا جیوݨ ہوندے۔ بندے کنیں گھن قومیں تائیں غلام دی ایہا ای نشانی ہے جو او سُنڄاݨ مُتوں ہوندے۔ اڳوں سبھ غلامی دے جیوݨ دیاں رمزاں ہن جیڑھے غلام ای ڄاݨدن۔  

غلامی کنیں مُکتی دا پیلھا قدم اپݨے آپ دی، اپݨے سروپ دی سُنڄاݨ ہوندے۔ اے کم ہک اَنتر کلاکاری منگدے۔ ایندے کیتے ہک اینجھی ننویں دید دی لوڑھ پوندی ہے جیڑھی پُراݨے کوں ننواں کرݨ دا چمتکار کرے۔ شاعری اتیں قصہ کہاݨی اڳوں آندن جو ننواں علامتاں اتیں استعارے بݨائے ونڄن۔ شئیں دے ننویں ناں رکھیندن۔ نںویں ڳالھ مُہاڑ کیتی ویندی ہے۔ جتھاں جتھاں ننویں سُنڄاݨ بݨی ہے، اُتھاں ایندا اے کلاتمک روپ نُشابر ریہے ڳئے۔ شیت کُجھ ایں کیتے وی جو کلا تے آرٹ وچ کُجھ اینجھے ڳُݨ ہن جیڑھے غلام کیتے اوں مُنڈھلے اتیں ڳٹیں گوݙیں ٻیٹھے ݙربھئو نال ڄالݨ تےاوندی پچھاݨ کرݨ سوکھا بݨا ݙیندن۔ ڳالھ جو وی ہووے پراپݨی ہوند اتیں سروپ دی سُنڄاݨ دی پیلھی پوڑھی کلاتمک ای ہوندی ہے۔ 

ݙوجھی پوڑی وچ اپݨی ایں سُنڄاݨ کوں اوپریں (خاص کر مالک) کنیں منواوݨ ہوندے۔ اپݨا راج، ماݨ سماݨ، اختیار منگݨا ہوندے۔ ایہو ویلھا ہوندے جݙاں غلام کوں اپݨی قدیمی تابعداری کنیں انکار کرݨا ہوندے۔ سوال چاوݨا ہوندے، جواب منگݨا ہوندے۔ اپݨے ݙر بھئو کنیں ٻاہروں آوݨا ہوندے۔

جیویں شاہ حسین آہدے جو "تخت نہ ملدے منگے"۔  کوئی وی اپݨا راج اتیں اختیار چھڑا منگݨ نال ݙیندا۔ اپݨے راج کیتے راج نیتک تھیوݨا پوندے۔ اپݨی تݙ اتیں پرلے دی نیت دی پچھاݨ کرݨی ہوندی ہے۔ ݙوجھے لفظیں وچ راج نیتی یا سیاست ہک اینجھی بھیڑی تے یُدھ ہوندے جیڑھا تیرتُفنگ مُتوں بھڑنا ہوندے۔ کہیں وی بھیڑی آلی کار بندہ ایندے وچ جان جہان کنیں ونڄ سڳدے۔ ڈھک ٻدھ تھی سڳدی ہے۔ راج نیتی کوئی کاٹھ دی شطرنج نئیں جو کاٹھ دا وزیر تے بادشاہ مویا۔ اللہ اللہ خیر سلا۔ غلام کیتے تاں اے جان دی بازی ہوندی ہے۔ پر ہک تراویں اے شطرنج وانگ وی ہوندی ہے جو ایندی ہک ہک چال دے وت کئی کئی پیچ ہوندن۔ مطلب اے ہے جو اے وݙی اٹکل دا کم ہے۔ 

سرائیکی اپݨی سُنڄاݨ دی پیلھی پوڑی چڑھ چُکن۔ اے اوں ویلھے تھئی ہئی جݙاں اَساں آکھیا ہئی جو "ساکوں آکھ نہ پنج دریائی" (اسلم جاوید)۔ یا وت جݙاں اساں آکھیا ہئی: "ساݙے سِندھو کوں سَندھو لڳیاں" (عشق بزدار) ساݙی اینجھی دریگھی الاوݨی ساݙی آپ دی سُنڄاݨ بݨدی ڳئی۔ اساں وت اپݨا ہک وکھرا تے نویکلا ناں سرائیک وی رکھ ݙتا۔

اڄ سرائیکی سُنڄاݨ کوں ݙوجھی پوڑی چڑھنی ہے۔ اپݨا انج پنج راج اتیں اختیار منگݨے۔ اے متھݨے جو اوں راج دا روپ رنگ کیا ہووے۔ اے ݙیکھݨے جو اے سرائیکی لوک راج ہووے نہ جو چھڑا مالک دا وٹاندرا۔ وت ایں کیتے تݨ مار تے بھیڑی کرݨی ہے۔ اے ہک وݙا اٹکل دا کم ہے اتیں ایں کم دا تجربہ سرائیکی لوکیں کوں گھٹ ہے۔ جنہیں کوں ایں ڳالھ تے یقین نہ آوے تاں او یوسف رضا گیلانی کنیں سبق پڑھن۔

سرائیکی لوک سانجھ کلہا کَلا اتیں ادب دے ودھارے کیتے نہی بݨائی ڳئی۔ ایندا مقصد چھڑا اے نہی جو ننویں شاعری تھیوے، پُراݨے قصے کوں ننویں کہاݨی بݨایا ونڄے۔ اے سبھ تاں ہئی ای ہئی جو اے تتی سسی دا پیرو راہݨیں تھل مارو دا پندھ ہئی۔ پر سسی دی منزل تاں کیچ ہوندے۔ اینویں ای لوک سانجھ دی سرائیکی سُنڄاݨ دی منزل تاں سرائیکیں دا اپݨا لوک راج اتیں اختیار ہئی۔ اپݨے آپ کوں غیر دے گُمان کنیں انج کرݨ اتیں ہک بݨاوݨ ہئی۔

اَسی دے ݙہاکے وچ سرائیکی لوک سانجھ ایں پندھ دی ہک اٹکل بݨائی ۔ او اٹکل اے ہئی جو سرائیکی لوک سانجھ سرائیکی تحریک دا ہک اینجھا دُھرا ہوسی جیڑھا غیر جماعتی ہوسی۔ شاعر، لکھاری اتیں انجو انج جماعتیں دے سیاسی کارکن سبھے ایندے ممبرتھی سڳسن۔  اے براہ راست سیاست تاں نہ کریسی جیندا اول آخر مقصد اقتدار گھنݨ ہوندے پر اے سیاست دا کلچر بݨیسی۔ اے ہک اینجھے اَیرے ٻدھیسی جو ایندے اُتے اُچی اُساری تھی سڳے۔ ایندے کیتے شاعری، میلے ٹھیلے، ڳالھ مُہاڑ، لکھت پڑھت کوں ودھیسی اتیں ورتیسی۔ اے ݙا بھالا سکھلیسی جو کیویں اکھیں پُݙ دے ایشوز کوں لوکیں تائیں گھن ونڄیجے تاں جو ہل چل تھیوے۔ ایندے کیتے شاگردیں، نینگریں، تریمتیں اتے وسیب دی ہر پرت نال ڳانڈھا جُڑیسی۔ اینویں اے سرائیکی تحریک دے رابطے دی سلہاڑ ہوسی۔ غیر سیاسی ہوندیں ہوئیں ہر اوں سیاسی جماعت نال رابطہ کریسی جیڑھی سرائیکی سُنڄاݨ کوں مننیدی ہے۔ ہر اوں پلیٹ فارم کوں ورتیسی جیندے نال سرائیکی مانگ اڳوں ودھ سڳے۔سانجھ اپݨا اے کم کُجھ  کیتا تے کُجھ ادھورا ریہہ ڳیا۔ اے اپݨیاں اَݨ مٹ نشانیاں چھوڑ  ویلھے دی وہیند وچ گُم تھی ڳئی۔

اڄ وت سرائیکی سُنڄاݨ ہک بند ڳلی وچ ہے۔اینکوں اٹکل اتیں ݙا بھالے دی لوڑھ ہے تاں جو سُنڄاݨ دا اے ݙوجھی پوڑی چڑھ سڳے۔ 

آہدن شئیں اپݨا اوتارا کریندن۔ کیا اڄ سانجھ دے ننویں اوتارے دی لوڑھ تاں نئیں؟ سنگت ایندے اُتے سوچ وچار کرے۔

سرائیکی لوک سانجھ دی تنظیم نو

[نوٹ: اے لکھت 1992ء وچ سرائیکی لوک سانجھ دی ولدا اُساری دی تجویز دے نتیجہ وچ لکھی ڳئی ہئی۔ اے اُردو زبان وچ لکھی ڳئی ہئی اتیں سُنڄاݨ جرنل اینکوں 2003ء دے نمبر وچ چھاپے۔ ایندا چھیکڑی حصہ بُلاگ وچ چھاپیا ویندا پئے جو ایں حوالے نال ڳالھ مُہاڑ اڳوں ٹُرے۔ ]  

سرائیکی لوک سانجھ دی تنظیمِ نو

                     

فدا حسین گاݙی

سرائیکی لوک سانجھ دی تنظیمی نوعیت بارے کُجھ آکھݨ توں پیلھے اے چنڳا ہوسی جو ایں لکھت وچ سیاسی تے اَدبی تنظیم دے الفاظ جئیں مفہوم سانگے ورتے ڳئین، اُنہاں دی وضاحت کر ݙتی ونڄے تاں جو ابلاغ وچ گھٹ توں گھٹ ابہام تھیوے۔

ایں لکھت وچ سیاسی تنظیم توں مُراد اینجھی تنظیم ہے جیندا کوئی باقاعدہ انتخابی منشور ہووے، جیڑھی اپݨی وکھری حیثیت نال یا کہیں ٻئی تنظیم نال رَل الیکشن لڑے، جیندا کوئی پارلیمانی بورڈ ہووے یا کم از کم جنہاں اُمیدواراں دی اے سپورٹ پئی کریندی ہووے تاں اینجھی سپورٹ تنظیمی حیثیت وچ ہووے۔ حصولِ اقتدار ایں تنظیم دا واضح مقصد ہووے۔

اے ڳالھ چیتے وچ راہوے، جیکر کوئی ایشو سیاست اَتیں انتخابات کوں متاثر تاں کریندا پئے پر اے باقاعدہ اقتدار دے حصول دی سٹریٹجی دا حصہ نئیں اَتیں ایں وکھرے ایشو دے حوالے نال جے کوئی تنظیم لوکاں نال رابطہ پئی کریندی ہووے یا لوکاں کوں متحرک پئی کریندی ہووے تاں ایں لکھت دے حوالے نال اے سیاسی عمل نہ سمجھیا ویسی۔

مثال کیتے، حکومت دوکانداراں اُتے کوئی وݙا ٹیکس لاگو کر ݙتے۔ دوکاندار ایں ٹیکس کوں ناجائز سمجھیندن۔ دوکانداراں دی انجمن ایں ٹیکس کوں رکواوݨ چاہندی ہے اَتیں ہڑتال کریندی ہے جو حکومت مجبور تھی ٹیکس واپس گھن گھنے تاں دوکانداراں دی انجمن دا اے عمل سیاسی نہ ہوسی۔ دوکانداراں دا مقصد چھڑا ایہو کُجھ ہئی جو او ننویں ٹیکس توں بچ ونڄن۔ ایں ہڑتال پچھوں اُنہاں دا مقصد حصولِ اقتدار نہی۔ ایں کیتے اے عمل نہ سیاسی ہئی اَتیں نہ دوکانداریں دی انجمن سیاسی ہئی۔ ݙوجھا اے تنظیم سیاسی اقتدار اُتے قبضہ نہی پئی کریندی۔ ہاں، اے ٻئی ڳالھ ہے جو ایں عمل دا ضمنی نتیجہ سیاسی ہوسی۔

ایں طرانح بہاریں دی (سرائیکی وسیب) وچ آبادکاری دا ایشو ہے۔ جے کوئی تنظیم ایں مسئلے کوں ایں ݙیہدی ہے جو کہیں غیر ثقافتی عنصر دے داخل تھیوݨ نال علاقے دا امن تباہ تھی ویسی۔ کلچرل سانجھ متاثر تھیسی۔ او ایں آبادکاری کوں مُلکی تے قومی مفاد دے نال نال ہک علاقے دے مفاد دے وی اُلٹ سمجھیندی ہے اَتیں اینکوں انج تے وکھرا ایشو سمجھ حکومت دے آبادکاری دے ایں اقدام دی مخالفت کریندی ہے، ایندے خلاف رائے عامہ ہموار کریندی ہے اَتیں اے سبھ کُجھ قانون دے دائرے وچ رہ کنیں کریندی ہے تاں ایں تنظیم دا اے اقدام غیر سیاسی ہوسی۔ جے کوئی تنظیم ایں ایشو کوں انتخابی مسئلہ بݨا اقتدار دے حصول دی سٹریٹجی دے طور ورتیندی ہے تاں وت اے سیاسی عمل سمجھیا ویسی۔ جے لُنڈی ڳالھ کریجے تاں ایں لکھت وچ سیاسی تنظیم اَتیں سیاست توں مُراد اقتدار دا حصول، اوندے کیتے واضح طریقہ کار اتیں مربوط سرگرمیاں ہَن۔

ایں لکھت وچ ادبی تنظیم توں مُراد اینجھی تنظیم ہے جیڑھی مقررہ وقفے پچھوں اپݨے مِتھے ہوئے پروگرام مطابق اجلاس کریندی ہے۔ اِنہاں اجلاسیں وچ نظم، غزل، افسانہ، ڈرامہ، انشائیہ یا کوئی مزاحیہ مضمون پڑھا ویندے۔ اے تنظیم اینجھے ادبی مواد دی اشاعت سانگے اہتمام یا تعاون کریندی اَتیں انہیں کتابیں رسالیں دی اشاعت پچھوں ایندا مقصد کاروبار وی نئیں۔ اینجھی تنظیم مقامی، علاقائی، مُلکی اَتیں بین الاقوامی وی تھی سڳدی ہے۔ ادب تے زبان دے فروغ سانگے ٻنہیں اپݨے سَنویں تنظیماں نال رابطہ رکھدی ہے۔ ایں لکھت وچ ایہو جہیں تنظیماں کوں ادبی تنظیماں آکھیا ڳئے۔

اڳوں ودھݨ توں پیلھوں ہک غلط فہمی دور کرݨ دی لوڑھ ہے۔ واقعات ہک ݙوجھے اُتے اثرانداز تھیندن۔ کہیں واقعے دا انج، ایں طرانح دا کوئی وجود نئیں جو اوندا ٻئے واقعات اُتیں تھوڑا ٻہوں قطعی طور اثر نہ پووے۔ تمام منظم زندگی سیاست نال جُڑی ہوئی ہے۔ لہذا اینجھے غیر سیاسی تنظیماں دا کوئی وی اقدام ہوے، او بلاواسطہ یا بالواسطہ سیاسی بہاؤ تے اثرانداز تھیندے۔ بانگ درا اِتیں بالِ جبرائیل سیاسی کتاباں نئیں پر اُنہاں سیاست کوں مُتاثر کیتے اَتیں کریندا پئین۔ اینویں عبدالستار دی تنظیم سیاسی تنظیم نئیں، وت وی اپݨے دائرہ کار وچ ہوندیں ہوئیں، اوں موجودہ سیاسی پارٹیں کوں، کہیں نہ کہیں حالیہ واقعات دے حوالے نال مٹاثر کیتے۔

سرائیکی لوک سانجھ متذکرہ بالا مفہوم سانگے نہ کوئی سیاسی تنظیم ہے اَتیں نہ کوئی ادبی تنظیم۔ بھلکہ ایندا دائرہ کار کلچر ہے۔ اے سرائیکی کلچر دا تحفظ چاہندی ہے، ترقی چاہندی ہے۔ تحفظ توں مُراد اے نئیں جو سرائیکی کلچر دی موجودہ صورت ہمیشہ کیتے قائم راہوے۔ اے تنظیم کلچرل بݨیادپرست تنظیم نئیں۔ تحفظ توں مُراد اے ہے جو ادب، رقص، موسیقی، مصوری، تعمیرات، یا ٻئے فنون لطیفہ دی باقیات، بھانویں جیڑھی صورت وچ ممکن ہووے، اُنہیں کوں محفوظ رکھیا ونڄے۔ تحفظ توں مُراد اُنہیں دا مستقل رائج یا قائم رکھݨ نئیں۔ تحفظ ایں کیتے ضروری ہے جو کلچر دی صورت وچ، ایں کلچر دے ارتقاء کوں سمجھیا ونڄے اَتیں مستقبل وچ ایندی سمت دا تعین تھی سڳے۔ نال نال اِنہاں باقیات دے ذریعے اے تجزیہ ممکن تھی سڳسی جو کنہاں مقامی اثرات راہیں اے تخلیقات مُتاثر تھیندن۔ کیڑھی تخلیق، کیڑھا شاہ پارہ، کیڑھی راڳ راڳݨی، ایں دھرتی نال گہرا رابطہ رکھدی ہے۔

سرائیکی لوک سانجھ موجودہ کلچر کوں ترقی ݙیوݨ چاہندی ہے تاں ایندا واضح مقصد اے ہے جو موجودہ کلچر وچ تبدیلی آسی۔ جے موجودہ کلچر توں سرائیکی عوام دی بے توجہی ریہی تاں وت ݙر اے ہے جو ارتقاء اَتیں تبدیلی دے عمل وچ ایندی جاہ کوئی اجنبی کلچر نہ مَل گھنے۔ ایں کیتے اپݨے کلچر کوں اَپنا کرائیں ایندی ارتقائی تبدیلی کیتی ونڄے تاں جو ساݙا کلچر اڄ دے تقاضیں کوں پورا وی کرے اَتیں ایندے نال اپݨی انفرادیت وی قائم رکھے۔

سرائیکی لوک سانجھ دا دائرہ کار کلچر ہے۔ لہذا زبان، ادب، رقص، موسیقی جہیں فنونِ لطیفہ اَتیں سماجی، سیاسی قدراں اتیں شعور نال وی ایندا گہرا تعلق ہے۔ کلچر دا میدان ٻہوں وسیع ہے۔ کلچر زندگی دے ہر شعبے نال متعلق ہوندے، تَہوں سانجھ ہک تحریک ہے۔ سانجھ زندگی دے انجو انج شعبیں نال ربط رکھ کرائیں سرائیکی حوالے نال سرائیکی کلچر اَتیں شعور دی ترقی چاہندی ہے۔ جے سانجھ دے ایں مقصد نال اتفاق ہووے تاں ایں دائرہ کار وچ سانجھ ہک رابطہ تنظیم ہوسی۔ ایندا کم مخصوص نہ ہوسی، بھلکہ عمومی ہوسی۔ ایندی وضاحت اینویں کریساں جو سانجھ ادب تاں تخلیق نہ کریسی پر رابط تنظیم ہووݨ سانگے، ادب پاریاں کوں ٻنہاں لوکاں تے تنظیماں تائیں اپڑیسی۔ اپݨے ایں عمل نال سرائیکی ادب کوں متاثر کریسی۔

 سانجھ سرائیکی اعداوشمار دا بیورو نئیں پر اعدادوشمار دے بیورو اتیں ایں میدان دے تخلیق کار لوکاں نال رابطہ کر کنیں اِنہاں اعداوشمار کوں اخبارات دے ذریعے، ٻنہیں تنظیماں سانگے، سرائیکی عوام تائیں پُچائیسی۔ ایں ویلھے سرائیکی اتیں سرائیکیں دے مفاد کوں الیکٹرانک تے پرنٹ میڈیا کتھائیں جاہ ݙیوݨ توں تیار نئیں۔ ایں کیتے وی رابطہ تنظیم دی لوڑھ ٻئی ودھ ڳئی ہے۔ رابطہ کاری دی بدولت۔ سانجھ پسماندہ سرائیکی علاقہ وچ لوکاں دے شعور دی سطح ودھاوݨ وچ پہل کاری کریندیں ہوئیں لوکاں کوں اِکویہویں صدی وچ داخل کرݨ دی موثر کوشش کر سڳدی ہے۔

سرائیکی لوک سانجھ رابطے دی تنظیم ہووݨ سانگے مختلف سیاسی تنظیمیں نال رابطہ کر کنیں سرائیکی کلچر دے ودھارے کیتے اُنہاں دا تعاون گھنݨ دی کوشش کریسی۔ اُنہاں کوں سرائیکی کلچر دی انفرادیت دی جاݨ کاری ݙیسی۔ اینویں او سیاسی تنظیماں جیڑھاں سرائیکی قومیت دی بݨیاد اُتے سیاست کرینداں پئین، سانجھ اپݨے دائرہ کار دے اندر رہندیں ہوئیں اُنہاں نال تعاون کریسی۔ توڑے جو اُنہاں دی آپت دی سیاسی کشمکش اڳوں مکمل غیر جانبدار رہسی۔ ایں توں علاوہ سانجھ سرکاری اِتیں غیرسرکاری افراد نال رابطہ کر کنیں اُنہیں دا تعاون گھنسی۔

ادب کہیں وی سماجی تبدیلی دا سبھ توں وݙا ذریعہ ہوندے، کہیں سماج دے ادب دا گراف اوں سماج دے شعور اتیں دانش دا گراف ہوندے۔ ایں کیتے سانجھ ادبی تنظیماں نال گہرا اتیں موثر رابطہ رکھیسی۔ ایں رابطہ دی کیا صورت ہوسی، ایندے کیتے عمل اتیں تجربے کنیں رہنمائی گیدھی ویسی۔

سانجھ تبدیلی چاہندی ہے اتیں ایں سانگے اے اَڄ توں ودھ سبھائیں کیتے کم کریندی پئی ہے۔ تبدیلی اَڄ دے کم دے نتیجے وچ کل ممکن ہوسی۔ تہوں اینکوں ننویں پیڑھی نال ودھ گہرا، موثر اتیں شعوری رابطہ رکھݨا پوسی تاں جو کل دے اِنہاں مالکاں نال مل کنیں مستقبل دی سمت دا تعین تھی سڳے۔ او سمت اختیار کیتی ونڄے جیڑھی بہتر مستقبل دی ضامن ہووے۔ ایں سلسلے وی اے وضاحت ضروری ہے جو سانجھ دا دائرہ کار کلچر ہے، تہوں طالب علماں نال ساݙا تعلق کلچر اتیں شعور دا ہوسی۔ موجودہ طالب علم تنظیماں سیاست توں متاثر ہن۔ انہیں دا طریقہ کار سیاسی پارٹیں وانگوں ہے۔ انہاں وچ او سبھ خوبیاں تے خرابیاں ہن جنہاں دا شکار ساݙی سیاست ہے۔ اَساں چاہسوں جو طالب علم، طالب علم ہووے۔ اوندی اجتماعی زندگی دا دائرہ کار، اوندا تعلیمی ادارہ ہے۔ تہوں اوندے عملی سرگرمیاں دا مرکز اوندی درسگاہ ہووے۔ او اپݨی درسگاہ دے حوالے نال اوندی بہتری سوچے۔ قانون دے دائرے وچ رہندیں ہوئیں، اوندی بہتری کیتے مل کرائیں کوئی اجتماعی ہئیت وضع کرے۔ نعرہ بازی، کلاشنکوف کلچراتیں طالب علم تنظیماں دی عہدہ داری پچھوں ذاتی مفادات، ترقی دی راہ وچ رکاوٹ ہن۔ سانجھ طالب علماں نال ایں طرانح د ے سرگرمیاں وچ تعاون کریسی جنہیں پاروں اُنہاں دے شعور اتیں آگہی وچ ودھارا تھیوے۔

ساݙی اَدھ یا اوں کن کُجھ ڈھیر آبادی تریمتیں دی ہے۔ موجودہ سماجی شعور ایں ڳالھ دی اجازت نئیں ݙیندا جو تریمت مرد ہک پلیٹ فارم اُتے کٹھے کم کر سڳن۔ تہوں تریمتیں دی کوئی انج تنظیم ہووے جیندا دائرہ کار زیادہ تر انسانی حقوق دا ہووے اتیں او ایں حوالے نال کم کرے۔

لُنڈی ڳالھ اے ہے جو لوک سانجھ ملکی قانون دے اندر رہندے ہوئیں سرائیکی ݙیس دے لوکاں دی جئیں حد تائیں شعوری سطح اُچی کر سڳدی ہے، او کریسی۔ اے سبھ کہیں عالمگیر فلسفہ کوں بݨیاد بݨا کنیں نہ کیتا ویسی اتیں ایندا نقطہ نظر عملی ہوسی۔ میلیاں ٹھیلیاں راہیں عوام نال جیڑھا رابطہ قائم تھیسی، اوندے سوجھلے پاروں اڳوں ودھسی۔ ایں تنظیم دا لوکاں نال رابطہ مقامی ایشوز ہوسن تے تنظیم اُنہاں ایشوز وچ کوئی پراجیکٹ بݨا کنیں حصہ گھنسی۔

        

سرائیکی وسیب، چھل ٻوݙ اتیں واٹر انفراسٹرکچر

سرائیکی وسیب، چھل ٻوݙ  اَتیں واٹر انفراسٹرکچر

مشتاق گاڈی

سرائیکی وسیب سپت سندھو دی دھرتی ہے۔ اتھاں ہزاراں وریہیں کنوں سندھو، اوندے ٻیلی دریا اَتے ہاکڑہ   اپݨی پاݨی اتیں مٹی دی کھیݙ رچائی پئین۔ایہو کھیݙ ساݙی وسوں دی لوں لوں وچ رچی ہوئی ہے۔

ایں کھیݙ وچ ہُݨ وݙی ہک ݙک ڈیمز ، بیراجیں تے نہریں دے روپ وچ آڳئی ہے۔سندھو دی ایں پراچین کھیݙ دا وݙا ارتھ ہئی جو نائیں ہک مݨ تے نئیں وہندی۔پاݨی کتھائیں مٹی پوریندا ہئی تاں کتھائیں ڈھاہ لیندا ہئی۔ آہدن جو سندھو ویہہ کلومیٹر دے پیٹے وچ وہندا ہئی تے ایندے پیٹ اچ کئٰی ٻیٹ، ٻیلے تے بُھنگ پلدے ہئین۔ کئی مور، کیہل، جھٻیل، موہاݨے دا ایندے نال سنگ ہئی۔

ساݙے بزرگیں اپݨی سوجھواݨی تے سِہݨپ نال چھل ٻوݙ کوں فیدہ مند بݨاوݨ کیتے سیلابی نہریں دی ہک وݙی تند ایں وسوں وچ تاݨی۔ اے سیلابی نہراں کلہا چھل ٻوݙ دے چار پنج مہینے چلدیاں ہئین۔ انہیں نال نیل، کپاہ، کݨک، ڳنا، جوار، ٻاجھرہ، چݨا اَتیں ٻیا ونکو ونک دیاں رَڑھیں تاں رھیندا ں ای ہئین پر نال نال وݙی چھل ٻوݙ دی ݙک ٹھل دا وی ہک سُتھرا بندوبست تھی ویندا ہئی۔ چھل ٻوݙ دا ٻہوں سارا پاݨی انہیں نہریں وچ وڳ ویندا ہئی تاں بچت تھی ویندی ہئی، اویں توڑے جو سندھو آپ بادشاہ ہے۔

انگریز یں اپݨے لوبھ اَتیں لندن دی سٹاک مارکیٹ دے ودھارے کیتے ہک ننویں کھیݙ ستری جیڑھی اڄ ساݙا ہک وݙا عذاب بݨ ڳئی ہے۔ اے کھیݙ ہئی دریانویں دے اڳوں  گیٹیں نال ہک اینجھی  پکی ݙک ٻدھݨ ( جنہیں کوں بیراج آکھیا ویندے) تاں جو پورے سال چلݨ آلیاں نہراں بݨ سڳن۔اے ڳالھ اوں ویلھے تائیں کامیاب نہی تھی سڳدی جݙاں تائیں دریا دا پیٹا نہ گھٹایا ونڄے ہا جیندے کیتے دریا دے نال نال پکے بند بدھݨ دی لوڑھ ہئی۔ انہیں بندیں نال اے تھئے جو انہیں دے پچھوں پکیاں آبادیاں تھی ڳئین جنہیں کوں ہر ویلھے بند ترٹݨ نال لُڑھ تے برباد تھی ونڄݨ دا ݙر بھئو رہندے۔  اگست 2010ء وچ تونسہ بیراج دے بند تُرٹݨ نال جیڑھی بربادی تھئی اے ہک اڳونہی جھلکی ہئی۔

ایں ساری کھیݙ وچ اساں اے بُھل ڳئے جو او لکھاں کروڑاں ٹن مٹی جیڑھی سندھو اتے اوندے  ٻیلی دریا مقدس ہمالیہ کنیں ڈُھو ڈُھو ساݙی وسوں دے سینے اُتے کِھنڈریندن تاں اوندا کیا بݨسی؟ ݙو کلومیٹر کنیں وی گھٹ دریا دی اڄوکی گُذرگاہ وچ کئی ݙہاکیں کنیں ٻَہندی او مٹی دریاویں دے واہݨ اُچے کر ݙتن۔ پُراݨے بند جھکے تھی ڳئین۔ جنگل ٻیلے نہیں ریہے جیڑھے دریا دی رفتار گھٹاون۔ ٹریکٹر نال ٻیٹ اینویں پدھرے تھی چُکن جیویں کوئی پَٹ ہوون۔ بیراجیں دے اَپ سٹریم ایتلی مٹی کٹھی تھی چُکی ہے جو  اُنہیں دے کئی گیٹ کم کنیں فارغ تھی چُکن۔ ٹیکنکل زبان وچ اکھیجے تاں انہیں بیراجیں دی ڈیزائن کپیسٹی (Design Capacity) ٻہوں گھٹ ڳئی ہے۔ اُتوں مجبوری اے ہے جو  چھل ٻوݙ دے موسم وچ ݙیمیں اتے بیراجیں دے گیٹ کُھلے تے نہراں کوں بند رکھݨا پوندے۔         

اڄ دی ٹیکنالوجی دے رُعب، خوشحالی تے بے انت دے  جھوٹے لاریں ساکوں  اپݨے دریاویں دے پاݨی تے مٹی دی ایں کھیݙ کنیں اݨ ڄاݨ تے بے پراوہ کر ݙتے۔ اُتوں اڄوکا اُوپرا اَتیں وَیرا میڈیا ایں سبھ دی اینجھی الاوݨی بݨیدے جو اَساں چھل ٻوݙ تاں پٹدے رہندے ہئیں پرسندھو دی ایں وسوں دی پرستھیتیکی (Ecology) دا دھیان گیان نئیں کریندے۔ چٹے انگریز دا ہک جادو ہے  جیڑھا اڄ وی سر چڑھ ٻلیندا پئے۔ اساں ایں مُندریجے ہئیں جو ساکوں اپݨی اکھیں ݙٹھی نئیں ݙسدی۔ سُنڄاݨ تاں ٻہوں اڳوں دی ڳالھ ہے۔

انگریزی سَمراج، مہاراجہ رنجیت سنگھ، افغان فرنٹیر اتیں وادی سندھ ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔ مشتاق گاڈی

انگریزی سَمراج، مہاراجہ رنجیت سکھ ، افغان فرنٹیر اتیں وادی سندھ

مشتاق گاڈی

" دریائے سندھ  اُتے افغانیں، سکھیں تے سندھیں دے وچالے طاقت دی ونڈ ساݙا  ہک اینجھا سوچیا سمجھیا بندوبست ہے جیندے کارݨ دریا سندھ دی پاسیوں ساݙے اُتے کوئی دھاڑ نئیں تھی سڳدی۔"

(سیکرٹ پولیٹکل کمیٹی،  ریکارڈ آف ایسٹ انڈیا کمپنی)

برٹش ایسٹ انڈیا کمپنی 1757ء اچ بنگال ہتھیکا کیتا تے اُتھوں دی مالیے تے لگان دی سرکاری آمدݨ نال برٹش انڈٰین آرمی دی بݨیاد رکھی جیندے نال اڳوں پورے ہندوستان اچ انگریزی سمراج ٻدھیڄا۔ بنگال ہتھیکا کرݨ پچھوں انگریزیں  پیلھے 1764ء اچ بکسر دی مشہور بھڑاند اچ مرہٹیں کوں ہرا  کنیں بہار تے اُڑیسہ اچ کمپنی دی سرکار بݨائی۔وت نظام دکن نال رَل 1797ء اچ   میسور دے ٹیپو سلطان کوں ڈھوایا تے اڳوں روہیلیں تے مرہٹیں کوں ہریندے  1803ء اچ ایسٹ انڈیا کمپنی تے انگریز  پوری گنگا جمنا وادی تے مغل دربار دی مولدھاݨی دِلی دے مالک بݨ چُکے ہئین۔ مغل بادشاہ کوں پنشن ݙ ے ݙتی ڳئی۔

دلی نال ڳانڈھویں پنجاب (صوبہ لہور)  اچ  اوں ویلھے خالصہ سکھ تے اُنہیں دیاں کئی مِسلاں رنجیت سنگھ دے ہیٹھوں کٹھے تھی ہک وݙی تݙ بݨ چُکے ہئین۔  رنجیت سنگھ لہور کوں 1799ء اچ ہتھیکا کیتا ۔اوں   1802ء اچ بھنگی مِسل کوں ہرا کنیں سکھیں دے مقدس شہر امرتسر  کوں اپݨی سرکار اچ رَلایا۔

اوں ویلھے انگریزیں مہاراجہ رنجیت سنگھ دے پنجاب تے وادی سندھ  کوں ہندوستان تے افغانستان (سنٹرل ایشاء) دے وچالے ہک ' بفر زون' سمجھ اپݨی فوجی تے سفارتی کھیݙ   سِتری۔اپݨی تکڑی نیوی دی تݙ  نال پورے ہند سمندر اُتے اُنہیں دا زور چلدا ہئی تے ہندوستان اچ کمپنی دی سرکار کوں اوں پاسیوں کہیں وݙی چڑھائی دا ݙر بھئو نہی۔ جݙاں جو افغانستان تے ایران راہیں او پیلھے فرانس دے نیپولین تے وت زارِ روس دی چڑھائی دے ݙر بھئو اچ  ریہے تے جیندی اُنہیں ہر تراویں دی فوجی تے سفارتی ݙک ٹھل کیتی۔

افغانستان دی ایں ݙک ٹھل اچ مہاراجہ رنجیت سنگھ تے سکھیں دی پریتی جاہ ہئی۔ انگریزیں جیڑھی شطرنج دی کھیݙ سِتری، اوندا مُکھ مُہاندرا کُجھ ایں ہئی۔

1.  اُنہیں رنجیت سنگھ کوں 1805ء اچ ہک معاہدہ کر کنیں ایں ڳالھ  دا ٻَدھیل کیتا  جو او  مَرہٹیں تے روہیلیں نال کوئی سانجھ سٻدھ نہ کریسی جیڑھے جو اوں ویلھے بچے کھچے فرانسیسی جرنیلیں نال دِلی دے چودھاروں انگریزیں نال بھڑدے پئے ہئین۔ ایں بھڑاند اچ مرہٹیں تے روہیلیں رنجیت سنگھ تے افغانستان دے بادشاہ شاہ شُجاع کوں انگریزیں دے خلاف ہک وݙا  کٹھ بݨاوݨ دی سَت کیتی ہوئی ہئی۔ پر مہاراجہ رنجیت سنگھ  انگریزیں نال سانجھ سٻدھ کوں اپݨے کیتے  ودھیک فیدہ مند  تے محفوظ ڄاتا۔ 

2.  ہک پاسیوں انگریزیں رنجیت سنگھ کوں دلی نال ڳانڈھویں ماجھے دے ریجن (راوی تے بیاس دریا دے وچالے دا  اُتلا پنجاب جیندے وݙے مرکز امرتسر تے لہورہئین)  اچ تکڑا کرݨ کیتے سکھ سرداریں کوں اوندے ہیٹھوں لڳݨ دی تُلی ݙتی (میچو خوشونت سنگھ، صفحہ، 31)،  تاں ٻئی پاسیوں رنجیت سنگھ تے سکھیں کوں اپݨے کنٹرول اچ رکھݨ کیتےجمنا تے ستلج دے وچالے،  اُتلے پنجاب دے مَلوا ریجن کوں 1809ء اچ اپݨے ہتھیکے کیتا تے لُدھیانہ اچ ہک وݙی آرمی گیریژن بݨائی⁹۔ مَلوا سکھیں دی وݙی وسوں ہئی تے اُتھاں کئی نامی گرامی سکھ سرداریں اپݨی انجو انج سرکار بݨائی ہوئی ہئی۔ مَلوا  ہتھیکا کرݨ پچھوں انگریزیں اُتلے سکھ پنجاب کوں ونڈ ݙتیا۔مہاراجہ رنجیت سنگھ جیتلا وی ݙاڈھا ہئی پر او ندا پنجاب ہک ونڈا ہوئیا پنجاب ہئی۔

3.  انگریزیں تے مہاراجہ رنجیت سنگھ وچالےاُتلے  پنجاب دی اے ونڈ کہیں بھڑاند  مُتوں تھئی۔ لڳ بھڳ ہک پورا وریہہ  کمپنی دے ایجنٹ چارلس میٹکالف تے رنجیت سنگھ تے اوندے ساتھیں آپت اچ ڳالھ مُہاڑ کیتی رکھی جیندے اچ  ݙوہیں دھونس دھمکی کنیں گھن لوبھ  ݙیوݨ جہیں سارے سفارتی سَندر سلو ورتے۔ چھیکڑ اچ رنجیت سنگھ ایسٹ انڈیا کمپنی کوں کہیں بھڑاند مُتوں 1809ء اچ ہک معاہدہ راہیں پنجاب اچ ستلج دے پوادھی لمی پاسیوں دا مَلوا ریجن ݙے ݙتا۔

4.     پنجاب دی ایں کتر ویتر پچھوں انگریزیں مہا راجہ رنجیت سنگھ کوں پوری چُھٹی ݙے ݙتی جو او سرائیکی وسوں (مُلتان، بہاولپور، تھل، دیرہ جات)،  کشمیر ، پشاور وادی تے افغانستان تائیں کُھل کھیݙے۔اے سارا علاقہ اُنہیں دا  'انڈس بفر زون' ہئی جیندے اچ  اُنہیں اڳلے تریہہ چالیہہ وریہیں ہر پاسیوں اینجھی چومکھی بھڑاند کروائی جیندے اچ سکھ  پنجابی، افغان، سرائیکی، سندھی تے بلوچ آپت اچ گُتھم گُتھا ریہن۔ ایں بھڑاند کوں چالو رکھݨ تے افغان فرنٹیر اچ ہک تکڑی ہمراہی سکھ سرکار  رکھݨ کمپنی دی پالیسی ریہی۔ ایں کیتے جݙاں 1815 ء اچ رنجیت سنگھ دی مُلتان اُتے ہک دھاڑویلھے نواب مظفر خان کمپنی کوں مُلتان دا قلعہ مُفت ݙیوݨ دی ڳالھ کیتی تاں کمپنی ایں کنیں انکاری تھئی۔ایہو کُجھ اوں ویلھے کشمیر دے افغان صوبیدار دی ہک  اینجھی درخواست نال تھیا۔  

5.  ایں شرنج دی بازی یا 'گریٹ گیم' اچ کمپنی دا وچار تے مَن اے ہئی جو پنجاب ونڈا ریہوے تے افغانیں کوں ہر ہک سکھ نال بھڑایا ونڄے۔ (میچو خوشونت سنگھ، صفحہ 31)۔ ایں بازی اچ اُنہیں ݙنڈا تے لوبھ ݙیوݨ جہیں ݙوہیں ہتھیار ورتے۔  کمپنی دا  ایجنٹ چارلس میٹکالف رنجیت سنگھ  نال 1809ء اچ ملدے تاں اونکوں شاند ݙیندے جے او  افغانستان تے چڑھائی کرے تاں کمپنی دی پاسیوں چنتا دی کئی لوڑھ نئیں۔ جݙاں جو اوں ویلھے کمپنی دا ٻیا ایجنٹ  ایلفنسٹون افغانستان دے سیالے دی مولدھاݨی پشاور اچ  شاہ شُجاع نال فرانس، روس تے ایران دے خلاف ہک معاہدہ کریندا  پیا ہئی۔ ایسٹ انڈیا کمپنی لہور تے کابل وچالے ایں بھڑاند کوں چلدڑ  رَکھݨ چاہندی ہئی۔

6.  ایں گریٹ گیم دا کلاسیکل روپ اوں ویلھے سامہݨے آندے جݙاں انگریز  وائسرائے آکلینڈ دا رنجیت سنگھ دی سرکار نال 1838ء اچ معاہدہ تھیندے جو او کٹھے مل بھڳوڑے شاہ شُجاع کوں کابل دے تخت تے ٻَلہیسن۔ایں کم کیتے  انگریز یں نویکلی برٹش آرمی آف انڈس بݨائی جیڑھی سندھ تے درہ بولان دی پاسیوں قندھار  کنیں تھیندی  کابل اُتے چڑھائی کیتی۔ ٻئی پاسیوں رنجیت سنگھ دی فوج پشاور کنیں کابل پُڄی۔ کابل ہتھیکا کرݨ پچھوں برٹش انڈین آرمی دے نال مل کنیں رنجیت سنگھ دی فوج کٹھی پریڈ کیتی۔

انگریزی سمراج تےرنجیت سنگھ  دی آپت دی سانجھ  سٻدھ دے ݙوہیں کوں کئی فیدے تھئے۔ جتھاں رنجیت سنگھ  تے اوندا لہور  دربار  انگریزیں کیتے افغانستان دی پاسیوں کہیں دھاڑ  کیتے ہک ݙک ٹھل ہئی تاں ٻئی پاسیوں ایں سانجھ تے سٻدھ نال رنجیت سنگھ کیتے مُلتان، کشمیر تے پشاور ہتھیکا کرݨ سوکھا تھی ڳیا  تے جنہیں  دی لُٹ پُٹ نال اوندے خزانے بھریڄ ڳئے۔

ہک ڳالھ جیندی ساکوں اتھاں سُنڄاݨ دی لوڑھ ہے، او  رنجیت سنگھ دی سرکار دا دیسی ہووݨ ہے۔ اوندا وݙا  ارتھ اپݨے آپ کوں سمراٹھ  بݨاوݨ تے اپݨا خزانہ بھرݨ تاں ہئی، پر اوندی چیتے  کاری اچ انگریزی سَمراج وانگ سوشل انجینرنگ تے پولیٹیکل کالونائزیشن دا کوئی ایجنڈا نہی۔ جے کہیں علاقے کنیں اوندی مرضی دا  نذرانہ تے شُکرانہ ملدا ریہوے ہا تاں اوں علاقے کوں  کُھل چھوٹ ݙیوݨ اوندا مسئلہ نہی ہوندا۔مُلتان اچ ساوݨ مل دی سرکار ایندی ہک مثال ہے۔   

(سُنڄاݨ سرائیکی جرنل اپریل۔ اگست 2015ء دی ہک لکھت کنوں گیدھا ہک سیکشن) 

شاعر ہک تخلیق کار دی حیثیت وچ ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔ فدا حسین گاݙی

[سُنڄاݨ سرائیکی جرنل اپریل۔اگست 2015ء وچ چھپیئل ہک لکھت]

شاعر ہِک تخلیق کار دی حیثیت وچ

فدا حسین گاݙی

زبان مجموعہ ہے لفظیں دا ‘ لفظ اِشارہ ہِن کہیں شئے دا [1] ۔ کہیں شئے دا لفظ دے طور اِدراک کیتا ونڄے تاں لفظ اُوں شئے دا اِشارہ بݨ ویندن ۔ ݙوجھے لفظیں وچ اے وی آکھیا ونڄ سڳدے جو  اشارہ ہک شئے دے تصور کرݨ دا ذریعہ تھیندے۔ ایں لحاظ نال لفظ کہیں شئے دے طبعی وجود  دا فوری احساس ݙیندن۔

اِشارہ اَتے سگنل دا فرق

لفظ اِشارہ دی حیثیت وچ ہک شئے کیتے مخصوص تھی ویندن ۔ ایں واسطے اشارے اَتے سِگنل[2] وچ کجھ مِلݨ جُلݨ اَتے یک رنگی پاتی ویندی ہے ۔ اشارہ وی ہک شئے واسطے مخصوص ہوندے ‘ سگنل وی ہک شئے واسطے مخصوص ہوندے۔ فرق اے ہے جو سگنل جتھاں ہک شئے لو مخصوص ہوندے تاں اُوندے نالوں نال او جامد ہوندے ۔ ہک شئے دا سگنل اَپݨی اے حالت نئیں بدل سڳدا جݙاں جو  ایندے برعکس اشارہ متحرک ہوندے۔ اشارے کوں ہک کنیں زیادہ ڳالھیں اَتے واقعات واسطے ورتیا ونڄ سڳدے۔

سکول دی حاضری دی گھنٹی چَھڑا حاضری دا سگنل ہوسی ۔ ایں کنیں ݙوجھا کوئی مطلب نہ گِیدھا  ونڄ سڳسی۔ ایندے خلاف چَندر ہک لفظ ہے‘ ہک اشارہ ہے۔ ایں کنیں اَسمان دا چندر وی تھی سڳدے‘ محبوب وی تھی سڳدے،  ہک خوبصورت شخص وی ایں کنیں مطلب گِھداونڄ سڳدے،  کیوں جو اشارہ متحرک ہے ۔ اے اپݨا مفہوم اَتے مطلب بدلیندے۔

اشارہ اَتے اِستعارہ

اِستعارہ[3] دے لُغت وچ معنی تاں کہیں کنیں کئی شئے کُجھ وقت کیتے مانگویں گھنݨ ہے ۔ شاعری دی اصطلاح وچ جݙاں کوئی لفظ اپݨے لُغاتی معنی دی بجائے کہیں مجازی معنیں وچ ورتیا ونڄے اَتے ایں لفظ دے لُغاتی اَتے ننویں مجازی معنیں وچ کوئی مشابہت اَتے تعلق وی ہووے تاں اے اِستعارہ ہوسی ۔ چندر کوں جݙاں اَساں اَسمانی چندر دے معنیں وچ ورتیسوں تاں اے ورتارا لُغاتی ہوسی ‘ اشارہ ہوسی ۔ جے چندر کوں محبوب یا خوبصورتی دے مفہوم وچ ورتیسوں تاں اے اِستعارہ تھی ویسی ۔ لفظ یا اشارے وچ اِیندے معنی زبان دے اندر بݨیادی طرانح نال مقرر ہوندن جݙاں جو  استعارے وچ کہیں لفظ کوں ننویں معنی ݙیوݨے پوندن ۔ اشارہ اَتے استعارہ زبان دے ݙو مستقل جُز ہِن۔ اشارہ مُفرد معنی گِھن کنیں آندے ‘ استعارہ مُرکب معنیں وچ ہوندے اَتے ایندے معنیں دیاں کئی سمتاں اتے جِہتاں ہوندین۔

کہیں زبان دی شعری لسانیات اشارے اَتے استعارے دے ہک ٻئے دی تعلق دی بݨیاد اُتے اُسردی ہے۔ اشارہ اَتے استعارہ اصل وچ لفظیں دی او حیثیت ہوندن جیڑھی حیثیت وچ اے ورتیے ویندن ۔ جیویں جو پیلھے آکھیا ڳئے جو  استعارے وچ لفظیں کوں اُنہیں دے سیاق و سباق وچ ننویں معنی ݙیوݨے پوندن جیندے نتیجے وچ زبان وچ پھیلاؤ آندے اَتے اُوندا وَدھارا تھیندے۔ جیویں اَڄ ٻال شئیں دے امیج کنیں لفظیں تئیں پُڄدے اینویں ہی ابتداء وچ آدمی شئیں دے امیجز کنیں لفظیں تئیں پُڄے۔  اَتے اے استعارہ ہے  جیڑھا نارتھ اوبفرائی دے مطابق حقیقت دا تل (fabric) تیار کریندے اَتے شاعری ایندی معنویت ‘ ایندے سیاق و سباق اَتے لفظیں دی جُڑت اَتے تعلق نال اِلہام گھندی ہے ۔ ایں واسطے اشارہ تشریحی نئیں تشکیلی ہے۔

شاعر ہک تخلیق کار

شاعر لفظیں دے ورتارے نال لفظیں کوں اشارے دی حیثیت کنیں اُچا کرکے استعارہ دی حیثیت وچ وَرت کنیں، لفظیں کوں ننواں ابلاغ، ننواں مفہوم ݙے کنیں معنیں دی ننویں دُنیا تخیلق کریندے۔ مثال کیتے عزیز شاہد دی ایں نظم کوں گھندے ہَئیں۔

 ٻَیڑیاں ساڑ سُوا کر چھوڑین

کُجھ نئیں چھوڑیا پَلے

کیا وَنگاں کیا وال وَلانگے

کیا مُندریاں کیا چھلے

ویڑھ سُوا کوں لُوڑھ ݙتا اے

وَہندی سِیڑھ دے رَلے

کون پچھو تے وَلے

ہُݨ تاں ہک بے اَنت طلب دا

تھل اے پیریں تَلے

کون پچھو تے وَلے

ایں نظم وچ ٻیڑیاں ‘ وَنگاں ‘ مُندریاں ‘ چھلے اَپݨے لُغاتی معنیں وچ نئیں ورتیئے ڳئے،  نہ وَہندی سِیڑھ اَتے تھل دا او مفہوم ہے جیڑھا اِنہیں دا لُغات وچ ݙتا ڳئے ۔ ٻیڑیں ‘ ونگیں ‘ مُندریں ‘ چَھلیں کنیں  مُراد اسباب ہے اَتے وَہندی سیڑھ کنیں مُراد ایں اسباب ‘ ایں سامان دی تباہی اَتے بربادی ہے ۔ اے سبَھ کُجھ ہک عزم‘ ہک ارادہ ‘ ہک طلب واسطے کیتا ڳئے اَتے طلب دے وچ ثابت قدمی کیتے ایں سامان کنیں جی چُھڑایا ڳئے ۔ تھل دا ݙکھ کشالے جیڑھا جو شاعر ایں عزم واسطے برداشت کرݨ لو تیار ہے ۔ ایں ننویں انداز وچ لفظیں کوں وَرت کنیں خیال دی ہک ننویں دنیا خلق کیتی ڳئی ہے ۔ اینویں عزیز شاہد دی ہک ٻئی لائن !

ساوݨ مینگھ مَلہاراں مُوسم

جنگل ٻیلے وَسوں

آ سانول وَل وَسوں

ساوݨ ‘ مینگھ ‘ ملہار ‘ مُوسم جنگل ‘ ٻیلا جے اپݨے لغاتی مفہوم وچ ورتیے ونڄن ہا تاں اے لفظ اشارہ دی حیثیت رکھݨ ہا ۔ ہُݨ اے لفظ شادابی ‘ خوشحالی دا استعارہ ہِن ۔ ساݙے کلچر وچ ساوݨ ‘ مینگھ ملہار اَتے جنگل ٻیلے کوں قدیم کنیں ہک خاص حیثیت رہی ہے ۔ اے او کلچر ہے جݙاں ساوݨ وچ مینہہ تھیون ہا’ دریا چڑھن ہا ‘ کانہہ ٻیلے وچ ساوے  ہوون ہا  اَتے مہاڳاں چھڑکے کھیر دے لوٹے ݙیون ہا اَتے اے کھیر مکھݨ لوکیں دی خوشحالی دا موجب بݨن ہا ۔ انہیں لفظیں دے پچھوں جیڑھی روایت ہے او پیلھے کنوں شاعری وچ ورتیندی آندی پئی ہے۔ اوندے سہارا گھن کے عزیز شاہد انہیں کوں استعارے دے طور ورتیئے ۔ لفظیں دا اے جذباتی اَتے تصوراتی رویہ اِنہیں دے استعاراتی استعمال دی وجہ کنیں پیدا تھئے اَتے ساݙے اندر خوشی اَتے خوشحالی دی سِک اَتے سدھر پیدا کرکے سانول نال وَل وَسݨ دی خواہش پیدا کیتی ہِس۔ لفظیں دا ایہو ورتارا شاعر دی تخلیق کاری ہے۔ ایہا تخلیق کاری زبان کوں وسعت ݙیندی ہے۔

دراصل ڳالھ کنیں ہَٹ کے استعاریں دی اپݨی ہک روایت ہوندی ہے ۔ بدلیں صورتیں وچ روایت دی صورت وی بدلݨی پوندی ہے ۔ وقت لفظیں کوں ننواں تناظر ‘ زبان کوں ننواں لب و لہجہ ݙیندے۔ اے لب و لہجہ استعاریں دے ورتارے دا نتیجہ ہوندے ۔ جے استعارے ننویں وقتیں وچ پُراݨے ورتئیے ونڄن ‘ وقت دے خیالات نہ جذب کیتے ونڄن ‘ ننویں خیالیں دے مطابق زبان کوں ننواں آہنگ نہ ݙتا ونڄے تاں زبان دی ترقی رُک ویندی ہے ۔ وَت مدتیں تئیں کھنڈر‘ کھنڈر اِی رہندن ۔ پَر اے تاں نشان ہوندن جو اِتھاں کݙاہیں آبادی ہوندی ہئی ۔ اَڄ دی آباد کاری دا موجب نئیں ہوندے۔ خیر اے تاں ڳالھ ہئی جو جے زبان کوں وسعت نہ ݙتی ونڄے تاں زبان چُڑھدیں چُڑھدیں مَر ویندی ہے ۔ اے نہ جیوݨ وات ہوندی ہے نہ مرݨ وات ۔ جے سِرے کنیں کہیں زبان کوں نہ مَنیا ونڄے ‘ نہ لکھیا ونڄے،  نہ پڑھیا ونڄے تاں اُوں زبان دا کیا بݨدے؟ زبان دے ٻولݨ آلے شاید کجھ ݙس سڳن یا صحیح جواب تخلیق کار ݙے سڳن۔

---

[1]  اِشارہ۔۔sign  ( اِنہیں اصطلاحیں دا انگلش ترجمہ اصل لکھت دا حصہ نئیں، اے وادھوں ݙتے ڳئین)

[2]  سگنل۔۔۔signal

[3] اِستعارہ۔۔Metaphor