شاعر ہک تخلیق کار دی حیثیت وچ ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔ فدا حسین گاݙی

[سُنڄاݨ سرائیکی جرنل اپریل۔اگست 2015ء وچ چھپیئل ہک لکھت]

شاعر ہِک تخلیق کار دی حیثیت وچ

فدا حسین گاݙی

زبان مجموعہ ہے لفظیں دا ‘ لفظ اِشارہ ہِن کہیں شئے دا [1] ۔ کہیں شئے دا لفظ دے طور اِدراک کیتا ونڄے تاں لفظ اُوں شئے دا اِشارہ بݨ ویندن ۔ ݙوجھے لفظیں وچ اے وی آکھیا ونڄ سڳدے جو  اشارہ ہک شئے دے تصور کرݨ دا ذریعہ تھیندے۔ ایں لحاظ نال لفظ کہیں شئے دے طبعی وجود  دا فوری احساس ݙیندن۔

اِشارہ اَتے سگنل دا فرق

لفظ اِشارہ دی حیثیت وچ ہک شئے کیتے مخصوص تھی ویندن ۔ ایں واسطے اشارے اَتے سِگنل[2] وچ کجھ مِلݨ جُلݨ اَتے یک رنگی پاتی ویندی ہے ۔ اشارہ وی ہک شئے واسطے مخصوص ہوندے ‘ سگنل وی ہک شئے واسطے مخصوص ہوندے۔ فرق اے ہے جو سگنل جتھاں ہک شئے لو مخصوص ہوندے تاں اُوندے نالوں نال او جامد ہوندے ۔ ہک شئے دا سگنل اَپݨی اے حالت نئیں بدل سڳدا جݙاں جو  ایندے برعکس اشارہ متحرک ہوندے۔ اشارے کوں ہک کنیں زیادہ ڳالھیں اَتے واقعات واسطے ورتیا ونڄ سڳدے۔

سکول دی حاضری دی گھنٹی چَھڑا حاضری دا سگنل ہوسی ۔ ایں کنیں ݙوجھا کوئی مطلب نہ گِیدھا  ونڄ سڳسی۔ ایندے خلاف چَندر ہک لفظ ہے‘ ہک اشارہ ہے۔ ایں کنیں اَسمان دا چندر وی تھی سڳدے‘ محبوب وی تھی سڳدے،  ہک خوبصورت شخص وی ایں کنیں مطلب گِھداونڄ سڳدے،  کیوں جو اشارہ متحرک ہے ۔ اے اپݨا مفہوم اَتے مطلب بدلیندے۔

اشارہ اَتے اِستعارہ

اِستعارہ[3] دے لُغت وچ معنی تاں کہیں کنیں کئی شئے کُجھ وقت کیتے مانگویں گھنݨ ہے ۔ شاعری دی اصطلاح وچ جݙاں کوئی لفظ اپݨے لُغاتی معنی دی بجائے کہیں مجازی معنیں وچ ورتیا ونڄے اَتے ایں لفظ دے لُغاتی اَتے ننویں مجازی معنیں وچ کوئی مشابہت اَتے تعلق وی ہووے تاں اے اِستعارہ ہوسی ۔ چندر کوں جݙاں اَساں اَسمانی چندر دے معنیں وچ ورتیسوں تاں اے ورتارا لُغاتی ہوسی ‘ اشارہ ہوسی ۔ جے چندر کوں محبوب یا خوبصورتی دے مفہوم وچ ورتیسوں تاں اے اِستعارہ تھی ویسی ۔ لفظ یا اشارے وچ اِیندے معنی زبان دے اندر بݨیادی طرانح نال مقرر ہوندن جݙاں جو  استعارے وچ کہیں لفظ کوں ننویں معنی ݙیوݨے پوندن ۔ اشارہ اَتے استعارہ زبان دے ݙو مستقل جُز ہِن۔ اشارہ مُفرد معنی گِھن کنیں آندے ‘ استعارہ مُرکب معنیں وچ ہوندے اَتے ایندے معنیں دیاں کئی سمتاں اتے جِہتاں ہوندین۔

کہیں زبان دی شعری لسانیات اشارے اَتے استعارے دے ہک ٻئے دی تعلق دی بݨیاد اُتے اُسردی ہے۔ اشارہ اَتے استعارہ اصل وچ لفظیں دی او حیثیت ہوندن جیڑھی حیثیت وچ اے ورتیے ویندن ۔ جیویں جو پیلھے آکھیا ڳئے جو  استعارے وچ لفظیں کوں اُنہیں دے سیاق و سباق وچ ننویں معنی ݙیوݨے پوندن جیندے نتیجے وچ زبان وچ پھیلاؤ آندے اَتے اُوندا وَدھارا تھیندے۔ جیویں اَڄ ٻال شئیں دے امیج کنیں لفظیں تئیں پُڄدے اینویں ہی ابتداء وچ آدمی شئیں دے امیجز کنیں لفظیں تئیں پُڄے۔  اَتے اے استعارہ ہے  جیڑھا نارتھ اوبفرائی دے مطابق حقیقت دا تل (fabric) تیار کریندے اَتے شاعری ایندی معنویت ‘ ایندے سیاق و سباق اَتے لفظیں دی جُڑت اَتے تعلق نال اِلہام گھندی ہے ۔ ایں واسطے اشارہ تشریحی نئیں تشکیلی ہے۔

شاعر ہک تخلیق کار

شاعر لفظیں دے ورتارے نال لفظیں کوں اشارے دی حیثیت کنیں اُچا کرکے استعارہ دی حیثیت وچ وَرت کنیں، لفظیں کوں ننواں ابلاغ، ننواں مفہوم ݙے کنیں معنیں دی ننویں دُنیا تخیلق کریندے۔ مثال کیتے عزیز شاہد دی ایں نظم کوں گھندے ہَئیں۔

 ٻَیڑیاں ساڑ سُوا کر چھوڑین

کُجھ نئیں چھوڑیا پَلے

کیا وَنگاں کیا وال وَلانگے

کیا مُندریاں کیا چھلے

ویڑھ سُوا کوں لُوڑھ ݙتا اے

وَہندی سِیڑھ دے رَلے

کون پچھو تے وَلے

ہُݨ تاں ہک بے اَنت طلب دا

تھل اے پیریں تَلے

کون پچھو تے وَلے

ایں نظم وچ ٻیڑیاں ‘ وَنگاں ‘ مُندریاں ‘ چھلے اَپݨے لُغاتی معنیں وچ نئیں ورتیئے ڳئے،  نہ وَہندی سِیڑھ اَتے تھل دا او مفہوم ہے جیڑھا اِنہیں دا لُغات وچ ݙتا ڳئے ۔ ٻیڑیں ‘ ونگیں ‘ مُندریں ‘ چَھلیں کنیں  مُراد اسباب ہے اَتے وَہندی سیڑھ کنیں مُراد ایں اسباب ‘ ایں سامان دی تباہی اَتے بربادی ہے ۔ اے سبَھ کُجھ ہک عزم‘ ہک ارادہ ‘ ہک طلب واسطے کیتا ڳئے اَتے طلب دے وچ ثابت قدمی کیتے ایں سامان کنیں جی چُھڑایا ڳئے ۔ تھل دا ݙکھ کشالے جیڑھا جو شاعر ایں عزم واسطے برداشت کرݨ لو تیار ہے ۔ ایں ننویں انداز وچ لفظیں کوں وَرت کنیں خیال دی ہک ننویں دنیا خلق کیتی ڳئی ہے ۔ اینویں عزیز شاہد دی ہک ٻئی لائن !

ساوݨ مینگھ مَلہاراں مُوسم

جنگل ٻیلے وَسوں

آ سانول وَل وَسوں

ساوݨ ‘ مینگھ ‘ ملہار ‘ مُوسم جنگل ‘ ٻیلا جے اپݨے لغاتی مفہوم وچ ورتیے ونڄن ہا تاں اے لفظ اشارہ دی حیثیت رکھݨ ہا ۔ ہُݨ اے لفظ شادابی ‘ خوشحالی دا استعارہ ہِن ۔ ساݙے کلچر وچ ساوݨ ‘ مینگھ ملہار اَتے جنگل ٻیلے کوں قدیم کنیں ہک خاص حیثیت رہی ہے ۔ اے او کلچر ہے جݙاں ساوݨ وچ مینہہ تھیون ہا’ دریا چڑھن ہا ‘ کانہہ ٻیلے وچ ساوے  ہوون ہا  اَتے مہاڳاں چھڑکے کھیر دے لوٹے ݙیون ہا اَتے اے کھیر مکھݨ لوکیں دی خوشحالی دا موجب بݨن ہا ۔ انہیں لفظیں دے پچھوں جیڑھی روایت ہے او پیلھے کنوں شاعری وچ ورتیندی آندی پئی ہے۔ اوندے سہارا گھن کے عزیز شاہد انہیں کوں استعارے دے طور ورتیئے ۔ لفظیں دا اے جذباتی اَتے تصوراتی رویہ اِنہیں دے استعاراتی استعمال دی وجہ کنیں پیدا تھئے اَتے ساݙے اندر خوشی اَتے خوشحالی دی سِک اَتے سدھر پیدا کرکے سانول نال وَل وَسݨ دی خواہش پیدا کیتی ہِس۔ لفظیں دا ایہو ورتارا شاعر دی تخلیق کاری ہے۔ ایہا تخلیق کاری زبان کوں وسعت ݙیندی ہے۔

دراصل ڳالھ کنیں ہَٹ کے استعاریں دی اپݨی ہک روایت ہوندی ہے ۔ بدلیں صورتیں وچ روایت دی صورت وی بدلݨی پوندی ہے ۔ وقت لفظیں کوں ننواں تناظر ‘ زبان کوں ننواں لب و لہجہ ݙیندے۔ اے لب و لہجہ استعاریں دے ورتارے دا نتیجہ ہوندے ۔ جے استعارے ننویں وقتیں وچ پُراݨے ورتئیے ونڄن ‘ وقت دے خیالات نہ جذب کیتے ونڄن ‘ ننویں خیالیں دے مطابق زبان کوں ننواں آہنگ نہ ݙتا ونڄے تاں زبان دی ترقی رُک ویندی ہے ۔ وَت مدتیں تئیں کھنڈر‘ کھنڈر اِی رہندن ۔ پَر اے تاں نشان ہوندن جو اِتھاں کݙاہیں آبادی ہوندی ہئی ۔ اَڄ دی آباد کاری دا موجب نئیں ہوندے۔ خیر اے تاں ڳالھ ہئی جو جے زبان کوں وسعت نہ ݙتی ونڄے تاں زبان چُڑھدیں چُڑھدیں مَر ویندی ہے ۔ اے نہ جیوݨ وات ہوندی ہے نہ مرݨ وات ۔ جے سِرے کنیں کہیں زبان کوں نہ مَنیا ونڄے ‘ نہ لکھیا ونڄے،  نہ پڑھیا ونڄے تاں اُوں زبان دا کیا بݨدے؟ زبان دے ٻولݨ آلے شاید کجھ ݙس سڳن یا صحیح جواب تخلیق کار ݙے سڳن۔

---

[1]  اِشارہ۔۔sign  ( اِنہیں اصطلاحیں دا انگلش ترجمہ اصل لکھت دا حصہ نئیں، اے وادھوں ݙتے ڳئین)

[2]  سگنل۔۔۔signal

[3] اِستعارہ۔۔Metaphor

اَماں ٻولی اَتیں تعلیم وڄیا۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔ احسن واگھا

[سرائیکی جرنل سُنڄاݨ اپریل۔ اگست 2015 وچ چھپئیل ہک لکھت]

اَماں ٻولی اَتیں تعلیم وڄیا

احسن واگھا

اَماں ٻولی وچ تعلیم وڄیا پچھئل سوال ہے۔ پیلھی ڳالھ اے ہے جو اَماں ٻولی آپ تعلیم ہے۔ اُتلی سمڑتی،  یانی کانشس سُوجھ اچ اَساں اے ڳالھ وِساری وَدے رہندے  ہئیں۔اَساݙی چیتے کاری، ورتݨ، اَہرݨ، مِتھݨ اتیں کرݨ کرتݨ دی واڳ اَماں ٻولی، یانی اماں دی ٻولی ہوئی، اتیں آکھی سکھائی ہوئی دے ہتھ راہندی ہے۔

سکول وچ جیرھلے ہک دم ٻئی ٻولی ٻال دے متھےلڳدی ہے تاں او ہک جھیڑے نال سُنڄاݨو تھیندے: اُستاد نال جھیڑا، قاعدے کتاب نال جھیڑا، لفظیں اَکھریں نال جھیڑا، سکول نال جھیڑا ('سکول ڈراپس آؤٹس  ' دا ہک وݙا کارݨ ایہا 'اوپری ٻولی وڄیا' دا جھیڑا ہوندے پر پاکستان وچ اے ڳالھ ݙسیندے نہیں) اے جھیڑا وت ساہ نال ویندے۔ اشو لال دی الاوݨی موجب  "اپݨے نال وی ہمدوں جھیڑا، ٻئے دے نال وی جھیڑا" ۔

ایں ڳالھ کوں سائنس دے لفظیں اچ آکھیجے تاں اے جو  'سِکشا سکھاوت ' سگنل سنیہے دا گِھن ݙے ہوندی ہے۔ اوپری ٻولی اچ سگنل سنیہے کئی دیر نال چیتے توڑیں پُڄدن، کئی ادھورے پُڄدن۔

سُنڄاݨ دئیں قومی موومنٹس وچ ٻولی دے پاسے اَکھ نوٹی

پاکستان اچ ہَݨیاں، ݙاڈھیاں کئی قومی چولاں تحریکاں ہوندل ہن، جیویں جو سندھی، سرائیکی، پختو، بلوچی، بلتی اَتیں ہتا جو   پنجابی وی۔ پر سوا سندھی دے (اَتیں پختو   وچ پچھلے سالیں دی اے۔این۔پی سرکار دے کیتے کم دے) ٻیاں سبھاں تحریکاں  ، توڑے جو ٻولی دے لیکے ہوئے ٻنیں نقشیں دے اُتے اُسریل ہن، ٻولی دے سوال کن اِکھ ںوٹی کریندن۔سرائیکی چول سئیں حسن حیدراݨی، میر حسان حیدری چانڈیو  اتیں اُنہیں دی سنگت ٻولی دے ایرے تیں شروع کیتی ہائی۔ پر جیویں جیویں سرائیکی چول اَڳونہی تھیندی ڳئی، ٻولی دا کم کرݨا  پچھوہاں تھیندا ڳیا۔ سرائیکی شاعر تے لکھاری سرائیکی تحریک کوں کلھئیں جیندا رکھی ریہے۔یونیورسٹی دے پبلک سیکٹر  دےسرائیکی ڈیپارٹمنس ڈھیر کم نہا کر سڳن، اے ڳالھ تاں سمجھ آندی ہے۔ پر جیرھے ڈھنڳ اُنھیں آپ کوں لکھاریں تے وسیب کن انج پنج،  یانی آپ کوں گھیٹوآئیز   کر گدھے، اے ڳالھ سرائیکی لکھاریں دی ہک پکی مونجھ بݨ ڳئی ہے۔ وجہ وت وی سمجھ آندی ہے  ۔ پنجاب دی کالونئیل سرکار دے ہٹھلڳ جیرھے نوکری کریندن، اے ہݙورتی اوھے ڄاݨدن۔ پر او چاھندے تاں ہتھ پیر مار سڳدے ہئین۔

اَماں ٻولی وچ وڄیا دی سوجھ  اتیں کیتی کرتی دا پچھوکڑ

  پاکستان دے پیلھے سال یانی 1947-48 (دسمبر۔جنوری) وچ سکشا ٻولی یانی ذریعہ تعلیم دے سوال تیں کانفرنس تھئی۔ اَماں ٻولیں دے حق اچ بحثاں تھیاں۔ پر ساریاں بحثاں پاسے  تیں سٹ کنیں ریزولیوشن اے منظور کیتونیں جو "اردو قومی تے تعلیمی ٻولی ہوسی۔"  سوا سندھ دے باقی سارے اڄوکے پاکستان وچ اردو  (اتیں انگریزی) لاڳو تھی ڳئی۔ باقی ٻولیں کوں ریجنل دا رُتبہ ملیا۔ انھیں وچو کُجھ وچ ایم۔اے اتیں ادیب/ منشی فاضل دے امتحان پاس کرݨ دی وِتھ رکھیونیں۔ اے رتبہ چار صوبائی ٻولیں کوں ملیا۔ سرائیکی شُمار اچ نہ آئی۔ اصل وچ 1960ء دے ݙہاکے توڑیں سرائیکی اپݨی سُنڄاݨ دے پندھ کریندی ودی ہئی۔ 1970ء دے ݙہاکے وچ بھٹو سرکار دے ہیٹھ تھیوݨ آلی 1975ء دی سرائیکی کانفرنس دے بعد سرائیکی اہرکاریں دی ݙوجھی پیڑھی اُٹھی تاں اُنہیں کوں ڈھیر سارے کم کرݨے پئے ڳئے۔کُجھ تھئے، کُجھ رہ ڳئے۔ اَماں ٻولی وچ تعلیم وڄیا دی ڳالھ ٻہوں گھٹ تھیندی ہئی۔ اساں اکثر لوکی ٻولی دے وݨ کوں پاند کن رہاوݨ تے ٹنگڑیاں پورݨ دا کم کریندے ریہوسے۔

ایندا سٹا نتیجہ اے ہے، جو جیکر اڳونہاں اندازہ لویجے تاں اے ہے جو ڈھیر ٻولیتی (لسانیاتی) والیاں ٻولیاں۔ایرانی ٹولے دی پشتو، بلوچی، ہزارگی (اتیں اُبھے پاکستان دیاں ٻولیاں) ۔ اتیں اینہہ وکھرپ دی وجہ کن، یانی ورتارا تھولا ہووݨ، مارکیٹ دی ٻولی نہ بݨ سڳݨ  دے سوب پچھوہیاں تھی ویسن۔ جݙاں جو ہند آریائی ٹولے دیاں ٻولیاں۔ سندھی، سرائیکی، ہندکو،   پنجابی۔ وݙے کھنڈار  اتیں وادھو ورتارے دی وجہ کن دیر تڳیل نکلسن۔ پر اردو انہیں ٻولیں کوں انت ہندی دے ہٹھلڳ کرݨ دا ہتھیار ہے، اتیں کُجھ سرائیکی لکھاری اردو دے لوبھ کنیں حالی واندے نئیں پئے تھیندے۔ اڄ اے ڳالھ آکھ ݙیویڄے جو ساݙیاں ٻولیاں جتلا ڈھیر اردو دے نیڑے تھیسن، اُتلا تکھئیں اردو دے پچھوآندی ہندی دی چھل وچ ٻݙسن مُکن۔ ڈھیر پڑھیڄݨ اتیں میڈیا دی عزت کماوݨ دی سِک کوں جھلݨا بلکہ سوا  کرݨا پوسی۔گبریل گارشیا آکھیا (انٹرویو، سرائیکی ترجمہ ساجد منصور قیصراݨی، سُنڄاݨ) جو اساں جیرھلے اپݨی ٻولی اچ لکھݨ دا متھیا تاں اے طے کیتا توڑے جو ساݙیاں کتاباں کوئی نہ پڑھسی اَتے اے جالیں اچ لاتھیاں رَہسن، اساں وت وی اپݨی ٻولی اچ لکھیسوں۔

اِماں ٻولی دے ہوکے۔ پنجابی سرکار  اتیں  پنجابی سوجھائیت

پنجاب وچ کافی مُدت کن پنجابی وپارئیں  دی سرکار ٹردی پئی ہے۔ اوپارئیں دیاں سرکاراں نظرئیں اتٰیں نظرئیں دی مخالفت کنیں واندیاں (آئیڈیالوجی نیوٹرل) ہوندئین۔ کُجھ پنجابی لکھاری ہر وریہہ ما ٻولی دا ݙینہہ مَنیدن اتیں سرکار وچ اپݨا ہک ادھ وزیر ہووݨ دے برتے تیں "ما ٻولی وچ مُنڈھلی تعلیم" شروع کراوݨ کیتے کھمبھ کھڑلیندن۔ اڳلے قدم دے طور تیں اے پنجابی سنگتی سرائیکیں اُتیں کوڑیندن جو بھئی سرائیکیں دے وکھرپ دے ہوکے پارو صوبے وچ ما ٻولی وچ تعلیم دا کم ݙکیا کھڑے۔

ٻنہیں سرائیکیں آلی کار پنجابی لکھاریں  (مشتاق صوفی ہوریں) میݙے نال وی ڳالھ چول کیتی۔ 2006ء دے سال میں اُنھیں دے سَݙے تیں اُنھیں دے ما ٻولی دے کٹھ ݙیکھݨ لہور ڳیم۔ چوہدری فخر زمان دی عالمی پنجابی کانفرنس اتیں سائیں نجم سید دی ٹولی انج انج کٹھ کیتے ہوئے ہئین۔ فخر زمان ہوریں تاں میݙو کَن ای نہ ݙتا۔ نجم سید سائیں دے ہک ادھ  ماٹھو نال ڳالھ  تھئی اتیں میں اے تجویز ݙتی جو ما ٻولی وچ تعلیم شروع کرݨ وچ مسئلہ سرائیکی اتیں پنجابی دے ناویں اتیں انھیں ٻولیں دے نصاب تیں چاڑن لکھݨ دا ہے۔ ایں مسئلہ دا حل اے تھی سڳدے:

·       پنجاب سرکار دا ٹیکسٹ بورڈ قاعدے کتابیں دا منہ متھا یانی آؤٹ لائن انگریزی وچ بݨاوے۔

·       اینہہ آؤٹ لائن دے مطابق قاعدے کتاباں لکھݨ دا کم ضلع سطح تیں مقامی ریٹائرڈ ہیڈ ماسٹریں اتیں مقامی ٻولی دے لکھارئیں دے ذمے لا ݙیویڄے۔

·       قاعدے کتاب دے اُتیں بولی دا ناں نہ لکھیڄے بلکہ مثال کیتے "ماٻولی دا قاعدہ ضلع جھنگ" لکھیا ہویا ہووے۔

ایں طرانح    پنجابی ضلعیں وچ   پنجابی قاعدے اتیں سرائیکی ضلعیں وچ سرائیکی قاعدے لکھیج تے ورتیج ویسن اتیں جھیڑا وی مُک ویسی۔

پر  پنجابی لکھارئیں دی میݙی ایں تجویز تیں تک نئیں پوندی۔ اتیں اڳو  ہک کُراڑی ڳالھ آکھݨی پوندی ہے۔ پنجاب دے لکھاری اپݨے سیاستدانیں کنیں ودھیک پنجابی ہن۔ اے غزنی کن گھن موہنجودڑو توڑیں پنجاب ݙیہدن (ریکارڈ تیں ہے) اتیں اساں سرائیکیں دے منہ متھئیں تیں پنجابی دی موہر لاوݨ چاہندن۔

کریجے کیا؟

اماں ٻولی وڄیا دا ساݙا اَہر سرائیکی کوں بچاوݨ دے کُل اَہر نال جُڑیا ہوئے۔ساݙی ٻولی کوں اے کرتݨ /فیکٹرمُکیندے پئین:

·       ٻولی دے معاملے تیں سرائیکی سیاسی ورکریں دا "ڄُل ویلھا" دا رویہ

·       اردو میڈیا دی مار یلغار

·       سرائیکی میرھیں دا   اردو دی پُھوت گلیمر دے اثر ہیٹھوں ہووݨ

·       ما  پیو  دا   اردو کوں اپݨے ٻالیں کیتے فائدہ مند سمجھݨ

·       سرکار دی پالیسی کوں نواوݨ کیتے تݨ مار نہ کرݨ

·       اماں ٻولی وڄیا کیتے سرکار دو تکی رکھݨ اتیں پرائیویٹ سیکٹر دا فائدہ نہ چاوݨ

کُجھ تھی سڳدے او اے ہے جو:

·       اردو میڈیا کوں نکیل گھتݨ کیتے پرامن پر زور دی تحریک چول کرݨ

·       اپݨا میڈیا پیدا کرݨ

·       سرائیکی۔انگریزی دا مواد۔مورت قاعدے اتیں چارٹ بݨاوݨ

·       سرائیکی وڄیا مواد کوں مارکیٹ اتیں سکولیں وچ پُچاوݨ