پنجابی نیشنلزم، کیموفلاج تے ما ٻولی دا سوال

پنجابی نیشنلزم، کیموفلاج تے ما ٻولی دا سوال

(شاکا ہاری)

 "نقالی ہک طرانح دی لُکا چَھپی ہے۔۔۔۔۔۔ ایندا مقصد اپݨے ماحول تے پچھوکڑ سنواں تھیوݨ نئیں ہوندا  بلکہ ݙٻ کھڑب تھیوݨ ہوندے۔ ہک اینجھا ݙٻ کھڑٻ تھیوݨ جینویں جو جنگ اچ اپݨے مخالف کوں دھوکہ ݙیوݨ کیتے کیموفلاج کیتا ویندے۔"

جیکوئس لاکان (فرانسیسی سائیکالوجسٹ)

نقالی جیوݨ دا ہک وݙا ہُنر تے ڈھنگ ہے[1]۔ جئیں ویلھے ایں ہُنر تے فن کوں کیموفلاج کرݨ کیتے ورتیا ونڄے تاں ایندا مقصد خطرناک تھی ویندے۔ کیموفلاج اچ اپݨے مخالف کوں نظر یا سمجھ دا دھوکہ ݙیوݨ مطلوب ہوندے تاں جو اوندی صحیح سُنڄاݨ دی صلاحیت بیکار تھی ونڄے۔ شاید اے ہوند تے نظر سمجھ دے وچالے کئی اینجھی وتھ ہے جیڑھی کیموفلاج بݨدی ہے تے جیندے بارے شاعر لکھے "جو نظردے او ہوندا نئیں، جو ہوندے او نظردا نئیں۔"

اَڄ ساکوں پنجابی سُنڄاݨ (تے قوم پرستی) دی ہک ننویں لہر اُٹھدی نظردی پئی ہے۔ کم از کم سوشل میڈیا تے ما ٻولی دے ݙینہہ سانگے تاں ایہوݙسدے۔ سرائیکی پنجاب دے تاریخی ہمسائے ای نئیں بلکہ انہیں دا شریکا وی ہِن۔ ایں رشتے موجب سرائیکیں کیتے لازم ہے جوایں ننویں پنجابی لہر دی درست سُنڄاݨ کرن۔ ایں درست سُنڄاݨ کیتے ایں سوال دا جواب ڳولݨ لازمی ہے جو پنجابیں دی اکثریت اچ اپݨی ٻولی تے اوندے نال جُڑی لسانی قوم پرستی دی تھوڑ (کمی) دیاں کیا وجوہات ہن؟   

    

کہیں وی قومیتی گروہ اچ اپݨی ٻولی دی سُنڄاݨ تے اوندے نال جُڑے (لسانی) نیشنلزم دی کمی دے ݙو ای وݙے کارݨ تھی سڳدن۔ ہک تاں اے جو اوں قومیتی گروہ اچ اینجھے معاشی، سماجی  تے سیاسی لوازمات دی تھوڑ (کمی) ہے جیڑھے اڄوکے جدید دور اچ قومیتی سُنڄاݨ دا تل ٻدھیندن۔  کُجھ ݙہاکیں پیلھوں تے کہیں حد تائیں اڄ وی سرائیکیں دا ایہو کیس ریہہ ڳئے۔

برٹش کالونئیلزم کنیں گھن اڄ تائیں سرائیکی سیاسی تے انتظامی خود مختیاری کنیں محروم آندے پئین۔ ایندے نتیجہ اچ تعلیم، آمد و رفت دے ذریعے، چھاپے خانے، اخبار تے منڈی، غرض ہر اینجھی شے جیڑھی قومیتی شعور تے سُنڄاݨ بݨاوݨ اچ مددگار تھیندی ہے، او سرائیکی وسیب تے وَسوں اچ ٻہوں ہولیں ہولیں آئی ہے تے آندی پئی ہے۔ جینویں جینویں اے لوازمات آندے ڳئین، اُویں اُویں سرائیکی قومیتی سُنڄاݨ وی وَدھدی ریہی۔

پنجاب دا اینجھا معاملہ اُکا نئیں ریہا۔ پچھلی کئی صدیں کنیں پنجابی ایں خطہ دی سیاسی تے معاشی طاقت ہن۔ اُنہیں دی اے طاقت برٹش کالونئیلزم دے دور اچ ودھیک سکہ بند تھئی ہے۔ ہک پاسوں او برٹش انڈین آرمی وچ وݙی تعداد اچ بھرتی تھی مصر کنیں گھن پیرس دے محاذ تائیں برطانوی کالونئیلزم / امپیریلزم دی ہر جنگ بھڑدے ریہن۔ برطانوی راج دوران پنجابیں کوں ننویں کینال کالونیاں اچ کروڑاں ایکڑ زمین دی الاٹمنٹ تھئی تے اڄ وی تھیندی پئی ہے۔ وادی سندھ اچ جو تھولا ٻہوں صنعتی تے تجارتی ودھارا تھیا، اوندا مرکز وچ پنجاب ای ریہا۔ تخت لاہورآپ ہک سیاسی، تعلیمی، تے تہذیبی مرکز دی حیثیت گیدھی۔

وت پنجابیں دی اکثریت اچ اپݨی ما ٻولی دی سُنڄاݨ تے لسانی قوم پرستی دی تھوڑ (کمی) کیوں ریہی؟ کیا وجہ ہے جو پنجابی مُسلمان، پاکستانی، لبرل تے ترقی پسند ہووݨ دی سُنڄاݨ تاں ورتیندے ریہن پر پنجابی ہووݨ دی سُنڄاݨ دے نیڑے نئیں ڳئے؟ جے اساں پنجابی سُنڄاݨ دی ایں تھوڑکوں نقالی دی کیموفلاج سٹریٹجی  یا ݙب کھڑب تھیوݨ نال جوڑؤ تاں ممکن ہے ایں سوال دا جواب سوکھا تھی ونڄے۔ ݙوجھے لفظیں اچ اساں اینکوں ہووݨ تے نظرݨ دی ہک وتھ سمجھوں جیڑھی جو ہر کیموفلاج دا لازمی نتیجہ ہوندی ہے[2]۔

کوئی وی قومیتی گروہ ہووے، اوندے کیتے سیاسی تے معاشی طاقت دا حصول ڳوڑھی اندرونی سانجھ مُتوں ممکن ای نئیں ہوندا۔ اے دلیل جو اینجھی ہمہ گیر طاقت دے پچھوں پنجابیں دیاں انفرادی صلاحیتاں ہن، ہک چٹا کوڑ ہے۔ فرد سماج کنیں ٻاہرو ککھ کُلنجر ہوندن۔ فرد دی صلاحیت تے مفاد دے ودھارے کیتے ہک گروہی سانجھ چاہیدی ہے جیندی اڄوکے دور اچ سُنڄاݨ ٻولی تے اوندی نال جُڑے نیشنلزم دی صورت اچ تھیندی ہے۔

آکھݨ میں اے چاہنداں جو اڄ تائیں پنجابی ٻولی دی سُنڄاݨ تے لسانی قوم پرستی دے نہ نظرݨ یا ݙسݨ دا اے مطلب نئیں جو پنجابیں اچ نیشنلزم دی کوئی تھوڑ ہے۔ اے ہک غائب حاضر جہیاں معاملہ ہے جیندے اچ نہ ہووݨ ہک ہووݨ بݨ ویندے۔

وت اڄ کیوں ایتلے زور و شور نال پنجابی دانشوریں اچ ما ٻولی تے اوندی سُنڄاݨ کوں نُشابر کرݨ دی لوڑھ پئے ڳئی ہے؟ کیا اے کوئی ٻیا ننواں کیموفلاج یا نظر دا دھوکا تاں نئیں؟ ہک اینجھا نظر دی دھوکا جیندا مقصد خواجہ غلام فرید تے مولوی لطف علی کوں پنجابی بݨاوݨ شامل ہووے۔ روہی، تھل تے دامان دے واسیں کوں اویں ڈدھ اچ پاوݨا ہووے جیویں ٻاریں دے ڄٹیں نال پیلھوں تھی چُکے۔

کاش اینویں نہ ہووے۔    

       

---

[1]  اتھاں نقالی لفظ دا خاص مطلب انگلش دی ٹرم یا اصطلاح mimicry ہے۔ ایں ٹرم یا تصور دے علمی طور گھنیرے ورتارے ہن۔ مثال کیتے بائیولوجی اچ ݙٹھا ویندے جو کیویں جانور نقالی کوں سگنلز یا اشارے بݨا شکار دوران ورتیندن۔ انسانیں دے جیوݨ اچ تاں نقالی دا ہُنر تے فن اُتم ہے۔ چھوٹے ٻالیں دی ساری پیلھی سکھت نقالی تے کھڑی ہے۔ افلاطون شاعری کوں نقالی نال جوڑے۔ اینتھروپولوجی ݙسیندی ہے جو کیویں قدیم جادو ٹوݨے دی رسم دے پچھوں نقالی دی سائنس تے فن کھڑے۔ انیویں ساݙے کلچر تے آرٹ دا کیڑھا حصہ ہے جیندے اچ نقالی دا عمل دخل نئیں ہوندا۔ سیاست تے جنگ اچ ایں نقالی دا وݙا اظہار کیموفلاج دی صورت اچ تھیندے۔

[2]  کالونئیلزم دے پچھوکڑ اچ نقالی تے کیموفلاج کرݨ دیاں کئی علمی بحثاں ہن جیڑھیاں جیکوئس لاکان تے فرانز فینن کنیں شروع تھی ہومی بھابھا دے لکھتیں تائیں کھنڈیاں ہویاں ہن۔ جتھاں فینن فرانز کالے بندے دی گورا بݨن دی نقالی کوں غلامی دی ہک نفسیاتی وݨت نال جُڑیندے تاں ہومی بھابھا اینکوں کالونائزڈ دی ہک کھیݙ پلٹاوݨ (subversion) دی کرت تے نتیجے دے طور ݙیہدے۔ اتھاں اساں انہیں علمی بحثیں کوں چھوڑیندے پئے ہئین تاں جو ہتھیکے مسئلے دی ہک سدھی سیاسی تفہیم تھی سڳے۔  

ما ٻولی کیوں؟

ماء ٻولی کیوں؟

فداحسین گاݙی

اے نہ تاں کوئی لُکی چُھپی ڳالھ ہے، نہ اینکوں سمجھݨ ٻہوں اَوکھا ہے۔ اے ساݙے ہر روز دا تجربہ ہے جو زبان اظہار دا ذریعہ اَتے وسیلہ ہے ۔ ساݙے چَار چُودھار مادی دنیا ہے ۔ شعور او ایجنسی ہے جیندے ذریعے ساکوں ساݙے ٻاہر دی دنیا دا علم تھیندے۔ ساݙیاں حِساں (senses) اعصابی نظام دی معرفت ٻاہر دی دنیا دیاں شئیں، واقعات اَتے حالات دا پیغام دماغ تئیں پُچیندن۔ اے احساس یا اِرتسام (sensation) ڄَمݨ ویلھے اَتے اُوندے تھوڑے عرصے بعد تئیں تاں خالص رَہندن پر ہولیں ہولیں اے اِرتسام/احساس خالص نئیں رہندے ۔ اِنہیں اِرتسامیں/احساسیں کوں اَساں اپݨے پچھلیں تجربیں دی روشنی وچ ݙیکھݨ شروع کر گِھندے ہئیں۔ مثال کیتے سَڄے ڄائے ٻال کوں ماء جھولی پا تے تاں ٻال کوں اوندے ٹچ (touch)  دا احساس تھئے ۔ وت جݙاں ماء جھولی پا کنیں اوں ٻال کوں کھیر پلائے تاں  ݙوجھی لنگی اے ٹچ دا احساس کلہا احساس نہ ہوسی اَتے اِیں احساس نال پچھلا تجربہ گَڈ مَڈ تھی ویسی ۔ ایں احساس وچ کجھ مفہوم وی ہوسی ۔ جݙاں احساس وچ مفہوم پیدا تھیندے تاں اے خالص احساس نئیں رَہندا بلکہ اے اِدراک بݨ ویندے ۔ اِرتسام محض حسی پیغام ہے جݙاں جو  اِدراک ہک مفہوم آلا پیغام تھی ڳئے ۔

زبان کیا ہے? اے لفظیں دا مجموعہ ہے ۔ لفظ کیا ہِن؟ اے علامت ہِن کہیں مادی شئے دی، کہیں واقعے دی ‘ کہیں کیفیت دی جیڑھیاں  ہک جاہ اُتے وَل وَل ساݙے سامݨے آندن ۔ مثال کیتے ہک خاص جانور واسطے اَساں ہک لفظ" کُتا" ‘ وَل وَل استعمال کریندے ہئیں۔ ایں جانور اَتے ایں لفظ وچ ہک اَݨ ݙٹھا تعلق جُڑ ویندے۔ ایں جانور دیاں کئی خاص چیزاں اَتے خاصیتاں ہوندین جئیں کنیں اَساں کُتے کوں ٻنہیں جانوریں کنوں اَنج سمجھݨ لڳ پوندے ہَئیں، جئیں کنیں کُتے دی اپݨی ہک سُنڄاݨ پیدا تھی ویندی ہے ۔ ہولیں ہولیں او تجربات جیڑھے ساݙے ذاتی ہوندن، ٻئے لوک وی ذاتی طور ایں قسم دے تجربات وچ گُزردِن۔ ”کُتے“ دے ناں نال مختلف قسم دے تاثرات پیدا تھی ویندن،  خوف دے، چِھتے تھیوݨ دے‘ شکار کھیݙݨ دے  اَتے سُوٴر نال بھڑاوݨ دے۔  اے تجربے ذاتی ہووݨ دے باوجود ذاتی نئیں رہندے۔ اے تجربے ہک زبان ٻولݨ آلیں دا مشترکہ ورثہ بݨ ویندن۔

ٻال ٻاہرلی دنیا دا پیلھا شعور اپݨے گھر کنیں حاصل کریندے ۔ پیلھے اِرتسامیں دا احساس گھر دی دنیا کنیں تِھیندُس۔ اِرتسامیں کوں اِدراک وچ بدلݨ دا کم وی گھر وچ تھیندے، او گھر جتھاں اوندے کنیں وچ ماء دے لفظ پوندن۔ اِنہیں لفظیں ‘ اِنہیں آوازیں دا تاݨا پیٹا ‘تعلق ‘ رابطہ سبَھے ماء دی ٻولی کنیں شروع تھیندے ۔لفظ علامتاں ہِن اَتے علامتاں سبَھے فکر اَتے استدلال دی بݨیاد ہوندین ۔ ایں ڳالھوں صحیح فکر ماء ٻولی دے بغیر نئیں  آندی، خواہ اے ماء ٻولی کِتلی سادہ ‘ کِتلی ابتدائی اَتے کِتلی محدود کیوں نہ ہووے۔

لفظ علامتاں ہِن اَتے علامتاں دے کئی کئی مفہوم تھی سڳدن۔ عِلمیاتی ترقی واسطے، بحث مباحثے واسطے لفظیں دا ٹھیک ٹھیک (exact) استعمال لازم ہوندے۔ ایں واسطے سائنس دی زبان وچ ہیرا پھیری نئیں تھیندی، اوندے مفہوم اَتے مطلب وچ قطعیت ہوندی ہے۔ علامت دے مفہوم وچ قطعیت اُوں ویلھے پیدا تھیندی ہے جݙاں اُوں علامت کوں ورتݨ آلے لوک اونکوں وَل وَل ہک مفہوم وچ استعمال کریندن ۔ لفظ کُتے کوں اساں ہک اَتے صرف ہک معروض واسطے استعمال کریندے ہئیں جیندا نتیجہ اے ہے جو ایں علامت دے استعمال وچ مفہوم سمجھݨ وچ واضح ہوندے ۔

اساں جݙاں آپت وچ علمی ڳالھیں کریندے ہئیں تاں اپݨی زبان استعمال کریندے ہَئیں ۔ اُلجھن اے آ ویندی ہے جو اے لفظ ‘ اے علامتاں وَل وَل ہکے مفہوم لو نئیں ٻولیاں ویندیاں،  کیوں جو اَڄاں ساݙی زبان علمی اَتے ادبی صورت اختیار نئیں کیتی، کلہی ٻولݨ تئیں محدود ہے ۔ اساں ٻئے تئیں اپݨی ڳالھ واضح اتے صاف نِہسے پُچا سڳدے۔ ایں ڳالھوں ساکوں ٻئی زبان دے لفظ استعمال کرݨے پوندن اَتے لازمی شرط اے ہے جو سُݨݨ آلا اُوں لفظ دے مفہوم کنیں اَݨ ڄاݨ نہ ہووے ، اُوں مفہوم کوں اُوندے پورے حدود اربعہ نال ڄاݨدا ہووے، نئیں تاں اَساں اُنویں اپݨے اظہار وچ ناکام ہوسو ں۔ اپݨے لفظیں کوں علمی نِہسے بݨا سڳئے، ٻئی زبان دے لفظیں کوں اپݨاوݨ دے باوجود اُنہیں دے تاݨے پیٹے کوں گُندرائی کھڑے ہَئیں۔لفظیں دے پچھوں احساس اَتے اِدراک ہوندن۔ سماجی ماحول کنیں اَنج پَلیں وَدھیں ہوئیں علامتیں کوں جیڑھلے استعمال کریندے ہَئیں تاں احساس اَتے اِدراک دے بݨیے ہوئے رسّے تُرٹ ویندن ۔ ایندے نتیجے وچ خچریں دی کھیپ پیدا تھیندی ہے۔

کُجھ لفظ شئیں دے ناں ہوندن،  کُجھ لفظ اپݨی علمی اَتے سائنسی ایگزیکٹینس (exactness) رکھیندن اَتے  کجُھ اثر لفظیں دے اِنہیں کنیں علاوہ ہوندن ۔ اے کلہا اِنسان دا خاصہ ہے جو او علامتاں  بݨیدے،  ہر روز، ہر ویلے اَݨ گݨت علامتاں تخلیق کریندے ۔ کُجھ علامتاں لفظیں دی صورت اختیار کریندین ۔ اِنہیں علامتیں دے کئی کئی مفہوم ہوندن ۔ کہیں علامت کنیں کوئی وی مفہوم گھنسوں بہر حال ایندی بݨیاد ساݙے پیلھے احساسات اَتے تجربات دی وسعت اَتے بھراں (richness) ہوسی۔ اِیہے علامتاں ساݙے سماج دے اُتلے ڈھانچے لو سلھ روڑے دا کم ݙیندن۔ اے علامتاں او نِکیاں نِکیاں ‘ ہولیاں ہولیاں چھلّوں ہِن جیڑھیاں ساݙے کلچر ‘ ساݙے وسیب ‘ ساݙی وڳدی چنہاں دی سِیڑھ کنیں پیدا تھیندین۔

اِیہے علامتاں ساکوں ساݙے اپݨے وسیب دے لوکیں دے کولھوں کریندین۔ کَلہپ دا، تنہائی دا‘ انج انج رہݨ دا احساس گھٹ کریندین۔ جے اَساں اپݨے لوکیں نال تعلق نہ جوڑ سڳوں تاں کَلہپ دے بار ہیٹھ اینویں کُرچیج ونڄوں جیویں ساݙے اندر ہوا نہ ہووے  اتَے   اَساں ٻاہرلی ہوا دے وزن ہیٹھ پِھس ونڄوں ۔ اےسمجھݨ سمجھاوݨ دی ڳالھ نئیں، محسوس کرݨ دی شئے ہے ۔ ماء ٻولی دے بغیر ساݙیاں علمی بݨیاداں ریت دی ڈھاءلڳی کندھی ہِن ‘ کچ دے دھاڳے ہِن ۔ اپݨی ماء ٻولی دے سوا اَساں کلہے کلہے، تھل مارو دے اوجھڑ مریندے رہسوں اَتےاینویں عُمراں وِیہا ویسن ۔ اپݨی سُنڄاݨ‘ اپݨے لوکیں دی سُنڄاݨ‘اپݨے وسیب دی سُنڄاݨ لو اپݨی ماء ٻولی دے سوا چارہ نئیں۔

(اے مضمون 1970 دے ݙہاکے اچ ڈیرہ غازیخان /تونسہ اچوں چھپݨ آلے سرائیکی میگزین "سنہیا اچ چھپیا) 

جھیڑا بطور ہک رویہ

جھیڑا بطور ہک رویہ

شاکا ہاری

کہیں جھیڑے بارے پیلھی اتے چھیکڑی ڳالھ تاں  اے ہے جو ایندا سبب اتے نتیجہ ݙوہیں ہنسا (تشدد) نال جُڑدن۔ ہر جھیڑے دی بݨیاد کاوڑ ہے اتے کاوڑ ہنسا یا تشدد دا مُنڈھ ہے۔

کاوڑ کیا ہے؟ اے اپݨی ہوند" یا "میں" دا احساس ہوندے جیڑھا کاوڑ پیدا کریندے۔  جیویں جو گوتم ٻُدھا آہدے جو "کوڑیجݨ اینویں ہے جیویں تُہاݙے ہتھ اچ کوئی ٻلدا ہویا انگارا ہے جیڑھا تُساں کہیں ٻئے بندے تے سٹݨ چاہندے ہو پر اوندے نال تُساں آپ ای سڑدے ہاؤ۔" نوٹ کرو جو کاوڑ ایں ارادے تے سمجھ سُنڄاݨ نال کیتی ویندی ہے جو ایندے نال تُہاݙے کہیں "ٻئے" مخالف کوں نقصان تھیسی۔  ساݙے دلیں، وچاریں، ارادیں اتے خواہشیں اچ "اپݨے" اتے "ٻئے" دی ایہا ݙونگھی ونڈ ہے جیڑھی ہنسا یا تشدد دی تُل بݨدی ہے۔ ایہا "میݙے" اتے "تیݙے" دی نکھیڑا  ہے جیڑھا انجو انج مفادات پیدا کریندے، حسد اتے لوبھ ودھیندے، باہمی مخالفت دی شکل گھندے اتے وت ونکو ونک دی کاوڑ اچ نکلدے۔

ویدانت ہووے یا بُدھ مَت، اسلامی تصوف ہووے یا بھگتی، اے سبھے ہنسا یا تشدد کنیں بچݨ کیتے "میݙے" تے "ٻئے" دے فرق کوں، دوئی کوں مُکاوݨ دا درس ݙیندن۔ اے ساݙے اُتے "ہمہ اوست" یا "سبھ آپ ہے" دا سوجھلا کریندن۔ ایں "سبھ آپ ہے" دے گیان سُنڄاݨ اچ ای گوتم ٻدھا آہدے جو ہر طرانح دی کاوڑ دا تُساں آپ ای شکار تھیندے ہاؤ۔  

پر ڳالھ ایتلی وی سِدھی نئیں جیتلی میں پیش کریندا پیاں۔ اپݨی "میں" کوں مُکاوݨ دا مطلب ہے جیندے جی مرݨ۔ اے موت کنوں پیلھوں موت جے ناممکن  نئیں تاں کوئی عام ڳالھ وی نئیں۔ ایندے اِچ تجربہ اتے تجربہ کرݨ آلا ݙوہیں فنا تھی ویندن۔ اے تاں چھڑا کُجھ مہاتمیں، ٻُدھیں اتے صوفی سنتیں دے وَس اِچ ہوندے جیڑھے "جیندیں جی موت" اتے "فنا" دے اینجھے اݨ ݙس تجربہ دا گیان ݙے سڳن۔ ڳالھ سِدھی ایں کیتے وی نئیں جو اَہنسا یا عدم تشدد دے خیال دی سچائی اتے سُہݨپ اچ ہک اینجھا خطرہ ہے جیڑھا اکثر ساݙی نظروں اوڈھر(پوشیدہ) رہ ویندے۔ ٻہوں واری اَہنسا یا عدم تشدد دا دعوی چالاکی، خود فریبی اتے کوڑ پیدا کریندے۔ اے دوغلے پن دی اینجھی قسم ہے جیڑھی شائد ہنسا یا تشدد کنیں وی کُجھ ودھیک بُری، کوڑھی اتے ٹیڑھی ہے۔

ہک وݙا سچ اے ہے جو ایں دنیا دی ونڈ یا نکھیڑا ݙڈھپ، غلامی، ظلم، بے انصافی تے زیادتی اُتے کھڑے۔ ایں ݙدھپ تے غلامی دیاں اݨ ڳݨت وڳاڑ تے کوہترپ  دیاں شکلاں ہن جنہیں دا اظہارساݙے عام وسیبی ڳانڈھیں رشتیں، سیاسی سلہاڑیں، نفسیاتی وݨتیں اتے ذاتی رویں اچ تھیندے۔  اے سبھ مل کنیں ہنسا یا تشدد دا ہک درگھا دائرہ بݨیدن۔  کرشنا مورتی آہدے جو ساکوں ہنسا یا تشدد دی ایں حقیقت کنوں نہ انکار تے فرار کرݨا چاہیدے نہ اینکوں کہیں جُز دی طرانح ݙیکھݨا چاہیدے۔  

گاندھی جی ہنسا یا تشدد دی ایں حقیقت کنیں انکار تے فرار دے رویے کوں ہک اینجھا خصی پن (impotence) آہدے جئیں کنیں ہنسا تے تشدد ودھیک چنڳا ہے[1]۔ اوندے موجب ہک اینجھا شخص جیڑھا تشدد دے مقابلہ دی نہ ہمت رکھدے نہ اہلیت تاں اوندا اہنسا یا عدم تشدد دا دعوی ہک بے معنی فریب یا مکاری دے علاوہ کُجھ نئیں ہوندا۔ ایں سچ دی پاسداری، ظلم تے ہنسا (تشدد) دے مقابلہ دی لوڑھ اچ تاں سقراط زہر دا پیالہ پیتے، منصورپھاہی لڳے، عیسی مصلوب تھئے، سرمد ڳچی کپائی ہے، بھٹو تختہ دار تے لڑکے تے بی بی شہید بہادری نال گولی کھادی ہے۔[2]"  

میں اتھاں ہنسا یا تشدد دی سروں وکالت نئیں کریندا پیا۔ اہنسا تے عدم تشدد ہک اُتم قدر ہے جیڑھی ساکوں اپݨی انسانیت اچ واپس گھن آندی ہے۔ اتھاں ڳالھ تھیندی پئی ہے ہنسا یا تشدد دے خوف دی جیندے نال ہک اینجھا نفسیاتی تے تہذیبی وڳاڑ پیدا تھیندے جیڑھا وت ہنسا تے تشدد دے پورے دے پورے ڈھانچے کوں قائم دائم رکھدے۔ ہنسا یا تشدد نہ کرݨ ہک ڳالھ ہے پر چودھار تے اندرو ٻاہرو کھنڈے تشدد دے مقابلے کنیں انکار تے فرار ہک ٻئی ڳالھ ہے۔ اخلاقی طور اساں اینجھے رویہ کوں بُرائی آکھوں یا وت نفسیاتی تے تہذیبی طور ہک بیماری پراے ایں ڳالھ کنیں کوئی انکار نئیں تھی سڳدا جو اے ہنسا یا تشدد دا ہی ہک پرتاؤ ہے۔

اڄ میکوں سرائیکی وسیب اتے سرائیکی بندے اچ ایہا بُرائی یا بیماری ݙسدی پئی ہے جینکوں گاندھی جی "خصی پن" یا "بزدلی" دا ناں ݙیندے تے اشو لال اپݨی کتاب "گوتم نال جھیڑا" دے تعارف اچ لکھدے جو "لوک تصوف اچوں، ویرتا تے شکتی دے توازن اچ جتنی "نماݨتا" تے بھگتی ہے، او کہیں خیالوں مردہ خموشی (negative quietism) ہے۔" یا وت ݙونگھی تاریخی غلامی کنوں پیدا شدہ بیگانگی اتے ظلم سہوݨ تے تشدد برادشت کرݨ دا ایہو رویہ ہا جینکوں فدا حسین گاݙی اپݨے مضمون " ہک غلط رویہ" اچ وسیبی بیماری دا ناں ݙیندے۔ او آہدن جینویں ناگ لنگھ ویندے پر اوندی گھیلھ پچھوں رہ ویندی ہے، ایویں ای ساݙا اے رویہ پچھلے غلامی دے جنمیں دا کرم ہے۔      

ایں بیماری دا ہکو ای علاج ہے اتے او ہے جھیڑا۔ چیڑیں دی کار جھیڑا، کاوواں دی کارجھیڑا، تریمتیں دی کار جھیڑا۔ ہک اینجھا جھیڑا جیندے اچ ہݨے تے کمزور کوں پتہ ہوندے جو میں ودھیک ہنسا، تشدد، زیادتی تے بے انصافی دا شکار تھیساں۔ شاید سرائیکی وسوں اتے بندے دی تاریخی غلامی دی روایت اچوں پَھپھڑی ایں ݙونگھی پر خطرناک بیماری دی سُنڄاݨ رکھدیں ہوئیں اشو لال لوک تصوف اتے ٻُدھ مت دی اپݨی شاعرانہ تفہیم کوں "گوتم نال جھیڑا" دا عنوان ݙتا۔ ورنہ جیویں ساݙے ہک دوست آکھیا جوگوتم ٻُدھا جیڑھا کاوڑ کنیں پورا مُکت ہے، اوندے نال کیہاں جھیڑا۔ اے ہک اینجھے شاعر (ڈاکٹر) دی چتاوݨی سمجھوں جیڑھا سرائیکی وسوں تے سرائیکی بندے دے ݙونگھے چیتے یا مَنس دے غلامی دے تجربے دی تہہ در تہہ سمجھ ٻوجھ رکھدے۔

میں اپݨی ڳالھ اشو دی نظم :گوتم نال جھیڑا" دے انہاں لائناں نال ہی مُکیساں:

جے تائیں کوہترا من ہے اپݨا

جے تائیں  کوہترا   ویڑھا

اپݨے نال وی ہمدوں جھیڑا

تیݙے  نال  وی   جھیڑا       

 

      

---

[1]  اتھاں ڳالھ  درگھی (لمبی) تھی ویسی جے میں ہیگل دی ایں نشاندھی دی تفصیل اچ وینداں جو کیویں غلام اتے آقا دے رشتے کوں قائم رکھݨ اچ غلام دا اپݨی موت دا خوف اتے بزدلی کیا کردارادا کریندن۔ ہیگل دی کتاب Phenomenology of Spirit ایہہ مسئلے دی تفہیم دی کوشش ہے۔ یا وت ہیگل دی ایں ڳالھ کوں ودھیندیں ہوئیں کیویں فرانز فینن غلام (کالے) دی ایں موت دے خوف تے بزدلی کوں ہک غلامی دی نفسیاتی بیماری ݙکھائے۔

[2]  ساݙے ہک سرائیکی مُہاندرے مظہر عارف صاحب دا فلسفیہ یا ایمان وی نوٹ کرو جو عاشق بزدار کوں اپݨی ہک خط و کتابت اچ لکھدن جو "چنڳے لوک او ہوندن جیڑھے بُرائی من کے کریندن۔ اوندے حق اچ دلیلاں نئیں ݙیندے۔ اپݨے آپ کوں منصور تے سقراط بݨاوݨ دی کوشش نئیں کریندے۔"۔  اے تاں بُرائی یا ہنسا (تشدد) کرݨ دی کئی اینجھی کلینکل (clinical) اَپروچ لڳدی ہے جیڑھی خود بُرائی کنیں وی ودھ ہک بُرائی ݙسدی ہے۔ 

سرائیکی سوال ہک ننویں موڑ تے (شاکا ہاری)

سرائیکی سوال ہک ننویں موڑ تے

(شاکا ہاری)

میݙے یونیورسٹی دے اُستاد اَتے کُجھ عرصہ پیلھوں دے کولیگ سئیں طارق رحمان اپݨی کتاب “Language and Politics in Pakistan” جیڑھی جو 1997 دی چھپیل ہے، سرائیکی تحریک بارے لکھدن: "اے آکھیا ونڄ سڳدے جو سرائیکی ٻولی دی تحریک سرائیکی سُنڄاݨ بݨاوݨ اچ کامیاب تھی ڳئی ہے۔[1]" سئیں طارق رحمان دا اے حوالہ ایں کیتے اہم ہے جو اے ہک غیر سرائیکی (ٻاہرلے) سکالر دا مشاہدہ ہے۔ ݙوجھا اے حوالہ ایں کیتے وی اہم بݨدے جو سئیں طارق رحمان دے مطابق ایں سرائیکی وکھری سُنڄاݨ بݨاوݨ دا کریڈٹ سرائیکی ٻولی دی تحریک (یعنی دانشوریں، شاعریں، فنکاریں شاگردیں، اُستادیں، سیاسی کارکنیں، تریمتیں دے کم) کوں ویندے جیندا وݙا مورچہ میݙے نزدیک ضیا دے کالے مارشل لا اچ سرائیکی لوک سانجھ ہئی۔

پر میݙے کیتے ودھ چونکاوݨ آلا ایں مشاہدے کنیں پیلھے دا ہک ٻیا جُملہ ہئی۔ او لکھدن جوسرائیکی سُنڄاݨ (یعنی ٻولی) دی "ایں علامت اڄاں تائیں کوئی وݙی تحریکی طاقت نئیں گیدھی۔ شاید ایندی ہک خاص وجہ اے ہے جو سرائیکی دانشوریں دی چنڳی بھلی تعداد اے سمجھدی ہے جو پنجابی سُنڄاݨ رکھیندے ہوئیں ای او چھڑا طاقت اچ اپݨا حصہ ونڈ سڳدن۔" چونکاوݨ آلا ایں کیتے جو ایندے نال سرائیکی تحریک دی ہالی تائیں دی ریڑھ دی ہݙی یعنی دانشوریں اتے ثقافتی ورکریں دی ہک خاص کمزوری (جینکوں پُراݨی زبان اچ موقع پرستی آکھیا ویندے) دی جاݨکاری تھیندی ہے۔ ݙوجھے لفظیں اچ اینجھے سرائیکی دانشوریں کوں جݙاں لوڑھ ہووے تاں  سرائیکی سرائیکی کھیݙی رکھن پرایں احساس نال جو ایں کھیݙ اچ مُخالف دی پاسوں چھکی خطرے دی سرخ لکیر سروں نہ ٹپݨ (اِتھاں اے وضاحت وی ضروری ہے جو نکے نکے سرائیکی قوم پرست گروہیں دی خودساختہ لیڈرشپ وی دانشوریں دی ایں کیٹگری اچ ہی آندی ہے)۔

اے خطرے دی لکیر کیا ہے؟ میݙا خیال ہے پچھلے وزیر اعظم یوسف رضا گیلانی کنیں ودھ ایں خطرے دی لکیرکن ٻیا کوئی  ودھیک واقف نئیں۔ یعنی سرائیکی کھیڈݨ کنیں ودھ جئیں ویلھے ایں سوال کوں ہک ٹھوکواں وفاقی پارلیمانی/ انتخابی سوال بݨایا ونڄے تاں وت کیویں عدالت اچ مُجرم بݨا کے ݙو سیکنڈ دی سزا نال وزارت اعظمی کنیں وی فارغ کیتا ونڄ سڳدے اتے ٻیا وی اینجھا ٻہوں سارا سبق ݙتا ونڄ سڳدے۔

سِدھی ڳالھ کریجے تاں سرائیکی سُنڄاݨ دا سوال ہک سیاسی موڑ تے ہے۔ اپݨے پچھلے دور اچ پیپلز پارٹی اینکوں ہک ملک گیربحث دا حصہ بݨائے۔ اینکوں ہک پارلیمانی سوال دی شکل ݙتی ہے۔ ایندے کیتے قرادادیں دے نال نال سینٹ کنوں آئینی بل وی منظور کروائے۔ اے پیلھا مرحلہ تاں پار لڳ ڳیا جو اے وقتی طورہک مُلک گیر اتے پارلیمانی سوال تاں بݨ ڳیا پرایندا اڳلا مرحلہ جدوجہد دا ہئی۔ ہک اینجھا سیاسی ماحول اتے کلچر بݨاوݨ دا ہئی جوسرائیکی سُنڄاݨ دا اے سیاسی سوال ودھ کنوں ودھ ہک عوامی مطالبہ بݨے۔ اتے اتھائیں سرائیکی دانشوریں دا کردار شروع تھیندے جو او ہک اینجھا پبلک ڈسکورس بݨاون جو اے ممکن تھی سڳے۔ ایندے کیتے لازمی ہئی جو کہیں اینجھے پلیٹ فارم اُتے کٹھا تھیا ونڄے جیڑھا کہیں حد تائیں سرائیکی لوک سانجھ دی کار سیاسی طور غیر جماعتی ہوندیں ہوئیں اوندی حثیت تحریک دے نمائندے دی ہووے۔ ایں پلیٹ فارم کنیں سندھیں، پختونیں، پنجابیں اتے بلوچیں نال ڈائیلاگ تھی سڳے۔ اے پلیٹ فارم پییپلز پارٹی، اے۔ این۔پی اتے ٻنہیں اینجھے سیاسی جمہوری جماعتیں دی جائز حمایت کرے جیڑھے سرائیکی سُنڄاݨ اتے سرائیکی صوبہ دے سوال بارے ہمدردی رکھدن (سرائیکی تحریک اچ جمہوری قوتیں اتے جدوجہد دی حمایت کوئی ننویں ڳالھ نئیں۔ بے نظیر بھٹو دی 1986 وچ ملک واپسی ویلھے اتے 1990 دے دھاندلی زدہ الیکشن دوران سرائیکی لوک سانجھ دیاں پیلپز پارٹی دی حمایت دیاں قرارداداں ریکارڈ اُتے ہن۔) ایں سبھ کیتے سرگرمیاں تھیون، وسائل کٹھے رلائے ونڄن، وغیرہ وغیرہ۔ اے پلیٹ فارم ایں کیتے وی لازمی ہے جو شاہ محمود قریشی، بہادر خان سیہڑ، سیف الدین کھوسہ جہیں روایتی سیاسی کلاس دے نمائندے پُراݨی طرز دی موقع پرستی کریندے ویلھے کوئی دباؤ محسوس کرن۔  

سرائیکی لوک سانجھ دے مُکݨ بعد اینجھے پلیٹ فارم دی جݙاں وی دوستیں ہک ادھ سیریس کوشش کیتی ہے تاں او ݙر، سازش، اَنا، مفاد یا کہیں نہ کہیں ٻئی وجہ توں وڳڑیندی ریہی ہے۔ سویل بݨاؤ چا، وت سویل بݨیدیں ہوئیں ورلڈ سرائیکی کانگرس دی اُتھائیں خچ مارو، ایندے اُتے ٻس نہ تھیوے تاں کلچر تے سیاست دا رپھڑ مار سرائیکی لوک پارٹی چا بݨاؤ۔ ݙوجھی پاسوں نِکے نِکے سرائیکی قوم پرست گروہ اپݨا سارا زور پیپلز پارٹی کوں کُٹݨ اتے سندھیں، پختونیں اتے ٻنہیں قومیں کوں مَندے ڳالھیں کڈھݨ اُتے لائی رکھن۔ مطلب اے جو خطرے دی لکیر نئیں ٹپݨی۔ پنجابی اسٹیبلشمنٹ کوں نراض نئیں کرݨا۔ ملازمت نہ لڳی ونڄے، لاہوراتے اسلام آباد اچ قائم این جی اوز دے متاں پراجیکٹ نہ ملن۔ یا سیاسی عمل اچ شریک تھی سروں اپݨے چٹے کپڑیں تے داغ ای کیوں لایا ونڄے۔

تاریخ سرائیکی دانشوریں کوں ہک خاص موڑ تے کھڑا اَن کیتے۔ یا او مڈل کلاس دی روایتی اخلاقیات دے تحت اپݨا آپ محفوظ اتے بے داغ رکھن یا وت ڈی کالونائزیشن دے وݙے مقصد تے ننویں سیاسی کلچر کوݨ بݨاوݨ کیتے اپݨی چٹی چادر پاڑ فقیراں دی لوئی پاون۔ جیویں جواردو دا شاعر آہدے:

فیصلہ تیرا  تیرے ہاتھ میں ہے دِل یا کہ ستم

---

[1]Tariq Rehman. 1997. Language and Politics in Pakistan, Oxford University Press, Karachi. P. 190 

سرائیکی سکرپٹ دی ستریخ

نوٹ: سرائیکی سکرپٹ دی ستریڄ بارے سُنڄاݨ بلاگ ݙو مضمون چھپیندا پئے۔ پیلھا مضمون (جیڑھا جو احسن واگھا دی ہک یادواشت ہے) اے ݙسیندے جو کینویں ستر دے ݙھاکے دے چھیکڑ وچ میٹنگز تھیاں اتے سرائیکی سکرپٹ دے بارے طے تھیا۔ ݙوجھا مضمون فدا حسین گاݙی دا ہے جیڑھا ایں فیصلے کنیں پیلھے جیڑھیاں بحثاں تھینداں پیا ہئین، او ماحول وچ لکھیا ڳیا ہئی اتے سرائیکی دے میگزین سنہیا وچ چھپیا ہئی۔  

سرائیکی سکرپٹ دی سِتریج

احسن واگھا

[ایڈیٹر سُنڄاݨ:کمیونٹی پکچر وچ پوسٹ تھئی نذیر لغاری صاحب دی سرائیکی سکرپٹ بارکیتی ڳالھ  کوں اڳوں ودھاوݨ کیتے میں اپݨی یادواشت اتے نوٹس دی بݨیاد اُتے کُجھ  وادھوں نکتے لکھن۔  اُمید ہے جو تُساں اینکوں سُنڄاݨ دے بُلاگ وچ پوسٹ کریسو]

نذیر لغاری سئیں جیڑھی گُذری وہاݨی ݙسی ہے، اوندے وچ  کُجھ نوٹس اُچیچے ہن، خاص کر سرائیکی سکرپٹ کمیٹی دا ذکر۔ ہک ݙو ڳالھیں میݙے چیتے وچ وی ہن۔ (i) سکرپٹ کمیٹی دے ناں دی اے میٹنگ او ویلھے نِکی پر آوݨ آلے ویلھے وچ وݙی ثابت تھئی، کیوں جو 1975 دی سرائیکی کانفرنس  دے ویلھے توڑیں متفقہ سرائیکی سکرپٹ دا جیڑھا کم سینئر بزرگیں دے ہتھوں ادھورا رہ ڳیا ہا، او ایں 1976 دی میٹنگ دے ہتھوں پورا تھی ڳیا۔

ایں میٹنگ وچ یا اِنہیں وچوں ہک میٹنگ وچ سندھ دے سرائیکی بزرگاں وچوں پروفیسر عطا محمد حامی وی شریک تھئے۔ اتے ہک لحظہ کیتے سئیں مہر عبدلحق وی آئے۔ میں ایں میٹنگ دا سبھ کنوں ننواں اتے بے علم پَہارو ہَم۔ سنگتیاں دی شرافت ہئی جو میݙے بڑُک جھل ویندے ہئین۔ سرائیکی سکرپٹ دے مسئلے اُتے سندھی سکرپٹ کوں جوں دا توں اُدھار گھنݨ دا نظریہ وی ہا۔ اساں (میں اتے ممتاز حیدر ݙاہر) اے نکتہ چایا جو اساں تے ساݙے ٻال سکول وچ اردو سکرپٹ پڑھدن، سندھیں دے کُجھ اکھر جیویں جو سندھی دا retroflex nasal یعنی ن اردو دے retroflex  نال گݙ مݙ تھیسی۔ تہوں ساکوں ایہو اردو سکرپٹ رکھݨا پوسی۔ ایندے اُتے اتفاق تھیوݨ دے بعد سرائیکی دیاں خاص آوازاں (implosive  اتے retro. N) کیتے نشانیاں (diacritics)  طے کرݨ ہئی تے ٻس۔ اکثریت پیلھوں وی ایں خیال تے متفق ہئی۔ سوال اے ہا جو نشانیاں کیڑھیاں ہوون۔ ایں میٹنگ کنیں پیلھے کُجھ  لوک خاص سرائیکی حرفاں دے ہیٹھوں یا اُتوں نِکا دائرہ، اتے کُجھ لوک لُڑکی دا نشان ورتیندے ہئین۔ کُجھ اینجھا سرائیکی لٹریچر چھپ چُکیا ہئی جیڑھا ایں سٹینڈرائزیشن (standardization) دے نہ ہووݨ دے زمانے دی نشانی دے طور اُتے اَڄ وی لبھ ویسی۔

ایں میٹنگ وچ میں اتے ممتاز حیدر ݙاہر "سوکھ اتے ہک سَنوے" (ease and similarity) دی دلیل ورتیندے ہوئیں رائے ݙتی جو پنج سرائیکی اکھریں دے اُتے دوپڑ نقطہ یعنی ہک دے اُتے ٻیا نقطہ (double dot) لا ݙویجے۔ ساݙی ڳالھ مننیج ڳئی۔ پروفیسر اسلم رسولپوری سئیں ن دے اُتے ڈبل ڈاٹ دے مخالف ہن۔ او آہدے ہئین جو "ݨ" کوں سندھی کنیں اُدھار گھن گھنیجے۔ اساں آہدے ہاسے جو ہک سنویں نشانیاں دا سیٹ چیتے کیتے سوکھا ہوسی۔ اسلم رسولپوری ݙوجھی دلیل اے ݙتی جو ڈبل ڈاٹ وی نون (ن) پنجابی وی ورتیندن۔ اساں اُنہاں کنیں اپݨی انج شناخت رکھݨی ہے، تہوں "ݨ" دی نشانی (diacritic) پنجابی سکرپٹ جہیاں نہ ہووے۔

قصہ مختصر، میٹنگ وچ تاں اکثریت ممتاز ݙاہر اتے میڈی تجویز منظور کر گیدھی پر اے اڳوں ونڄ کنیں اسلم رسولپوری دا موقف عمل وچ آیا اتے ایندے وچ ہک نکتہ اے وی نظردے جو "تاریخی وجوب" (historical determinism) عجب شے ہے۔ سرائیکی سکرپٹ دا جیڑھا مسئلہ 1975 دی اینجھی وݙی کانفرنس طے نہ  کر سڳی، اے ہک نکڑی جہیں میٹنگ وچ طے تھی ڳیا۔

جتھوں توڑیں نجم حسین سید اَتے پنجاب دی ڳالھ ہے ایندا پس منظر اے ہا جو اساں اوں جوانی دی عمراہ وچ سرائیکسٹ بݨن توں پیلھوں سوشلسٹ ہوندے ہاسے اَتے ایں وجہ کن لاہور دے پھیرے لیندے ہوندے ہاسے۔ نجم حسین سید دے گروپ نال پتہ نئیں کیویں آ ونڄ شروع تھیا۔ شاید ہک وجہ اے بݨی  جو میں اپݨا  ݙوجھا پاکستانی ایم۔اے پنجابی وچ کرݨ کیتے پنجابی ڈیپارٹمنٹ دا چکر لایا (او زمانی حالی ایم۔اے سرائیکی منظور نہا تھیا)۔ نجݨ حسین سید دا گروپ انقلاب کوں اپݨی ٻولی اتے اپݨی پنجابی شاعری دی تحریک نال جُڑیندا ہئی۔ اُݙوں سندھ دا پلیجو گروہ وی طبقاتی جدوجہد کن ودھ cultural revival دی جدوجہد کوں فیشن بݨائی پیا ہا۔ اَساں کُجھ سرائیکی دوست، میں اتے ارشاد تونسوی (میں زیادہ) نجم صاحب دی شاعری کن وی ٻہوں مُتاثر تھیوسے۔ میکوں اڄ وی نجم صاحب دیاں لائناں ڈھیر یاد ہن۔ اَساں ایں پنجابی گروپ کن سکھݨ دی چس چاوݨ ویندے ہاسے؛ تے او شاید ساݙے اُتیں Pan-Punjabism  کیتے انویسٹ کریندے پئے ہوندے ہئین۔ بطور انسان اے ٻہوں چنڳے، صوفی لوک ہئین۔ ساݙے اُتے اُنہاں دا ہک تھورا اے ہے جو اُنہاں کن اَساں سرائیکی کوں "اینتھالوجیز" چھاپ کن پروموٹ کرݨ دا آئیڈیا گیدھا۔

مسئلہ سرائیکی رَسم الخط دا

فدا حسین گاݙی

[اے مضمون تونسہ کنیں 1970 ء دے ݙھاکے دے شائع تھیوݨ آلے سرائیکی زبان دے رسالے "سنہیا" وچ چھپیا ہئی جیندے مُدیریں وچ اسلم رسولپوری اتے احسن واگھا ہئین]

رَسم الخط کیا ہے؟ کہیں زبان دی بݨیادی آوازیں اَتے اُنہیں آوازیں دی صورت خطی دا تعین کرݨ رسم الخط ہے۔ تحریر ݙوجھی بݨیادی شے ہے ۔ تحریر دا کم ‘ تقریر کوں نظر آوݨ والی شکل ݙیوݨ ہے،  آوازیں کوں علامت دی شکل ݙے کنیں کاغذ اُتے منتقل کرݨ ہے ۔ لکھݨ واسطے بݨیادی آوازیں دا تعین کرکے اِنہیں آوازیں لو کُجھ علامتاں مقرر کیتیاں ویندن۔ اے علامتاں کاغذ اُتے جیڑھی شکل صورت وچ لکھیندین ‘ او شکل صورت اُوں زبان دے حروف دی صورتِ خطی ہے۔

ساݙے سامہݨے صورتِ خطی ݙو ہِن۔ پیلھی رو من صورتِ خطی ہے جیندے وچ حرَف لفظیں وچ آپݨی شکل صورت نئیں بدلیندے ۔ ہر لفظ وچ حَرف اَنج اَنج رہندن اَتے سا لم ہوندن ۔ ایں وجہ کنیں زبان سکھݨ والا آسانی نال علامتیں کوں سُنڄاݨ سڳدے اَتے پڑھ گھندے ۔ آسانی نال آوازیں اَتے علامتیں وچ تعلق  پیدا تھی ونڄݨ دی پاروں ٻہُوں تکھیں آواز دی علامت ذہن وچ آ ویندی ہے اَتے جلدی نال لکھی ونڄ سڳدی ہے ۔ ایں واسطے اے سکرپٹ ودھ سائنسی ہے اَتے  زبان سکھݨ ‘ لکھݨ ‘ پڑھݨ کیتے  آسان ہے ۔ ایندے وچ وقت دی بچت ہے جیڑھی جو اَڄ دے مزاج دا تقاضا ہے۔

ݙوجھی صورتِ خطی سامی ہے  جیندے وچ حَرف ہک صورت وچ نئیں رہندے۔ ایہا وجہ ہے جو ایں سکرپٹ  وچ پڑھݨ ‘ لکھݨ ‘ چھاپݨ مشکل ہے ۔ اے سکرپٹ عربی‘ فارسی ‘اَتے اُردو وچ ورتیندے ۔ ساݙے تہذیبی اَتے لسانی رشتے عربی ‘ فارسی اَتے اُردو نال جُڑدن ۔ اَڄ جیڑھی جذباتی فضا پیدا کیتی ڳئی ہے ایندی وجہ کنوں عملی طور اے نا ممکن نئیں تاں ٻہوں مشکل ہے جو اَساں آسان اَتے سائنسی رومن صورتِ خطی ورتوں ۔

رسم الخط دا ݙوجھا حصہ حروف دی تعداد دی ڳݨ مِتھ ہے ۔ حروف علامتاں ہِن  ٻولئے ونڄݨ والیں سادہ اَتے بݨیادی آوازیں دیاں۔  اِنہیں سادہ اَتے بݨیادی آوازیں دی پرکھ کیا ہے تاں جو اَساں حروف دا تعین کر سڳوں؟ صوتیات (phonetics) سائنس دی ہک شاخ ہے جیڑھی آوازیں بارے بحث کریندی ہے۔ایں سائنس دا میدان آوازیں دے مخرج (manners of articulation) اَتے نقطہ ادائیگی (point of articulation) دا مطالعہ ہے، آوازیں دی صوتیاتی حیثیت اَتے اُنہیں دے استعمال دی بحث ہے ۔ صوتیاتی حیثیت دا تعین تیں اصواتی تضاد (phonetic contrast) معلوم کرݨ واسطے سائنسی طریقہ "اقلی جوڑے" (minimal pairs) بݨاوݨ اَتے "صوتیہ" (phoneme) دے معیار اُتے پرکھݨ ہے۔

صوتیہ کیا ہے؟ ۔ گلیسن دے مطابق اَلاوݨ وچ ‘ اظہار وچ آوازیں دا اِتلا معمولی کنیں معمولی ‘ اِتلا گھٹ کنیں گھٹ فرق جیڑھا ‘ معنی مفہوم وچ فرق پیدا کر گھنے‘ اے صوتیہ ہے،  جیویں جو بلا ‘ بھلا‘ چال ‘ چھال وغیرہ۔  اِتھاں اَلا دے اظہار دے معمولی فرق نال معنی اَتے مفہوم بدل ڳئین ۔ ب ‘ بھہ ‘ چ ‘ چھ اَنج اَنج صوتیے سمجھے ویسن۔ اے اَڄ دا واحد سائنسی طریقہ ہے کیوں جو اِنہیں آوازیں واسطے ݙو  اَنج علامتاں مقرر کیتیاں ویسن۔ ایں اصول اَتے معیار دے مطابق ذ ‘ ظ ‘ ض ‘ ز سرائیکی وچ ہک صوتیہ یا فونیم ہے، ایں کیتے اِنہاں دی ہک علامت مقرر تھیوݨی چاہیدی ہے۔ اینویں س ‘ ص ‘ اَتے ث واسطے ‘ اینویں ت اَتے ط واسطے ‘ ک اَتے ق واسطے‘ ح اَتے ہ واسطے ‘ ع اَتے ا واسطے ہک ہک علامت ہووݨی چاہیدی ہے۔ اصول اے ہے جو  ہک آواز واسطے ہک حرف ورتیا ونڄے ۔ ص ‘ ث ‘ ط ‘ ظ اَتے ق وغیرہ دیاں عربی وچ واضح اَتے اَنج اَنج آوازاں ورتیاں ویندن ۔ عربی زبان وچ اے اَنج اَنج صوتیے ہِن اَتے عربی وچ اِنہیں حرفیں دا استعمال جائز اَتے درُست ہے۔ اُردو ‘ سندھی ‘ پنجابی اَتے سرائیکی وچ اے حَرف اِنہیں زبانیں دے مونڈھیں اُتے مُویاں لاشاں ہِن۔ ڈاکٹر مسعود حسین دے مطابق اے ”اردو رسم الخط واسطے ہک مصیبت ہِن“۔ ساݙے ٻالیں اَتے پڑھݨ والیں اُتیں ہک وݙا  اَتے ناجائز بار ہے جو ہک ”س“ آواز کوں کہیں ویلھے ”ث“ نال اَتے کہیں ویلھے ”ص“ نال لکھن۔ جیویں ثواب اَتے صواب وچ تھیندے۔ اَساں اَلیندے ویلھے تاں ہک آواز استعمال کروں پر لکھدے ویلھے ݙو اَنج علامتاں ورتوں،  اے اُپٹھی منطق سمجھ نئیں آندی۔

ہک اعتراص اے کیتا ویندے جو ہک حرف دے استعمال نال ہک لفظ دے کئی معنی تھی ویسن تاں گذارش اے ہے جو انگریزی ‘ عربی ‘ فارسی اُردو  وچ وی کئی لفظ ہِن پئے جنہیں دے کئی کئی معنی ہِن ۔لفظیں دے مَعنیں دا تعین آسانی نال اُنہیں دی اڳلی پچھلی عبارت نال تھی ویندے ، اے کوئی خاص رکاوٹ نئیں ۔ ہر زبان وچ ہَم اِملا الفاظ ٻَہوں تعداد وچ ہِن اَتے موقع محل د ے مطابق اِنہیں دے معنی دا تعین تھی ویندے ۔ اے پیلھے اوکھ کنیں گھٹ اوکھ ہے۔ مثلاً خود اُردو ‘ عربی وچ لفظ ”ملک“ صورت خطی وچ ہک ہے پر ادائیگی دے فرق نال کتنے وکھرے معنی رکھدے۔

تاریخی ارتقائی عمل وچ سادہ اَتے بݨیادی آوازیں حرفیں دی صورت اختیار کیتی ہے ۔ سائنس تجربیں دے پیریں نال اڳوں ودھی ہے ۔ سائنس دی ترقی سِدھی لکیر وچ نئیں تھئی ۔ اے رُل رُل  راہ اُتے آئی ہے ۔ تاریخ دے ہک موڑ وچ عرب عجم اُتے غالب آئے ۔ عربی دے غلبے دی وجہ کنیں ٻہوں کثرت نال عربی لفظ اپݨی صورتِ خطی نال فارسی وچ وڑیج ڳئین۔  نتیجہ اے تھئے جو فارسی زبان عربی حروف قبول کرݨ لڳ پئی ہے۔ عربی دے حرف تاں فارسی وچ منتقل تھی ڳئین پر آوازاں فارسی دیاں اپݨاں ریہن۔ ایہو سبب ہے جو فارسی وچ ہک آواز دے کئی حرف ہِن۔ اے تاریخ دا اوجھڑ ہا ۔ اے سائنس دا پیرے کنیں رُل ونڄݨ ہا ۔ ایہا غلطی ‘ ایہا بُھل برصغیر وچ فارسی دے غلبے دے ہتھوں تھئی ہے۔ ہک آواز واسطے کئی کئی حَرف ورتے ڳئین اَتے حرفیں دی صورت خطی عربی رکھی ڳئی ہے۔

تاریخ دا اے ریڑھ گھن ونڄݨ ساݙی لِسانی اَتے علمی ترقی وچ رکاوٹ بݨ ڳئے ۔ اَساں ویہویں صدی دے آخر وچ ساہ گھندے پئے ہئیں۔ تجربیں دے سوجھلے کنیں اَڄ دی دنیا دا انداز سائنسی ہے۔ سرائیکی دا ”کل“ گنجا ہے، سرائیکی دا ”اَڄ“ یتیم دا پلو ہے ۔ اساں جے غیر جذباتی انداز وچ اپݨے مسئلیں اَتے حقیقتیں کوں سمجھݨ دی کوشش کروں تاں ساݙا  ایہو خالی پلو ہووݨ ساݙی ہک وݙی دولت بݨ سڳدے۔ ایں دولت واسطے برنارڈشا سِکدا موئے۔ اَساں اَڄ اپݨا سکرپٹ سائنسی بݨیادیں اُتے قائم کر سڳدے ہئیں جیڑھا جو ماضی دے امیر زبانیں واسطے خواب ہے۔

اعتراض کیتا ویندے جے ہک آواز واسطے ہک حرف استعمال کیتا ڳیا تاں اَساں اسلام کنیں ‘اُردو کنیں ٻہوں دور تھی ویسوں ۔ اساݙا مرض اے ہے جو اَساں دِل نال سُچیندے اَتے ذہن نال محسوس کریندے ہئیں۔ مذہب ہک رویہ ہے جیڑھا انسان خدا دے متعلق اختیار کریندے ۔ مذہب احساسِ عبودیت دا ݙوجھا ناں ہے۔ مذہب دا زبان دے حرفیں دی تعداد نال کوئی تعلق نئیں ۔ اینویں ہی اُردو قومی زبان ہے۔ ایندی ترقی دا ذریعہ علاقائی زبانیں دے حرفیں دی تعداد نئیں ۔ اُردو دی ترقی واسطے جو تھیوݨا ہا او نئیں پیا تھیندا۔ جونہی تھیوݨا چاہیدا اُوندے اُتے زور ݙتا ویندا پئے۔ لوڑھ ایں ڳالھ دی ہے جو اُردو دی ترقی تھیوے ۔ علاقائی زبانیں دی ترقی دا مُقدر اُردو دی ترقی نال جُڑیا ہوئے۔

ہُݨ زائد حرفیں دی ڳالھ چھوڑ کیں کُجھ سرائیکی دے آپݨے حرفیں ‘ آپݨے آوازیں دی ڳالھ کروں۔ سرائیکی اَتے سندھی وچ کجھ آوازاں اُردو   پنجابی کنیں اَنج ہِن۔ سندھی وچ اِنہیں اَنج اَوازیں واسطے ست حرف ہِن۔ سرائیکی والے عام طور اُتے پنج حرف گھندن اَتے علامتاں یا نقطے آپݨے لَیندن۔ جے سرائیکی والے ح اَتے ک کوں مخلوط آوازاں سمجھ کے ترک کریندن تاں ایں اصول دے مطابق ”ݨ‘ ‘ دی ضرورت نئیں رَہندی بلکہ جناب مہر عبدالحق دا موٴقف صحیح ہے جو اینکوں ”نڑ“ لکیھا ونڄے۔

جے سرائیکی والے سائنسی سکرپٹ استعمال نئیں کریندے تاں سندھی کنیں علیحدہ سکرپٹ اختیار کرݨ بے تُکا ہے۔ سرائیکی پڑھݨ والے ٻہوں گھٹ ہِن۔ ایں ڳالھوں سرائیکی کتابیں دی مارکیٹ ناں ہووݨ دے برابر ہے ۔ تجارتی پیمانےاُتے سرائیکی والے اپݨا ٹائپ بݨاوݨ ‘ ایں ویلھ اے ڳالھ ممکن نئیں۔ اُردو ٹائپ دا  استعمال وی اوکھے۔  سرائیکی سندھی کنیں ٹائپ دے علاوہ وی ٻہوں کُجھ گھن سڳدی ہائی۔ سندھی سکرپٹ کوں چھوڑݨ تیار ٹائپ دی سہولت کوں چھوڑݨ ہے ۔ جے اینویں کیتا ویندے تاں ایندا کوئی فائدہ تاں ہووݨا چاہیدے ۔ فائدہ ایہو تھی سڳدے جو اَساں سرائیکی رسم الخط  دی بݨیاد سائنسی رکھوں۔

تاریخ کہیں دا انتظار نئیں کریندی ۔ اجتماعی غلطیاں کݙاہیں معاف نئیں تھیندیاں۔ اَساں  نَیں دی سِیڑھ اُتے لُڑھدے ککھ نہسے ۔ اَساں آپ اپݨی ٻیڑی اَتے آپ اپݨے ونجھ (چپو‘تُلا) ہَئیں۔ ساکوں اپݨی ترقی واسطے‘  پاکستان دی ترقی دی خاطر ‘ علاقائی  زبانیں دی ترقی دی فوری اَتے اَشد ضرورت ہے۔ اَساں تھولے کنیں تھولے وقت وچ ٻہوں کجھ کر سڳدے ہَئیں۔ اَساں ٻہوں کنیں ٻہوں لوکیں تائیں اَڄ دے سائنسی علم پُڄا کنیں تِکھیں تِکھیں ترقی کرݨی ہے ۔ سرائیکی والیں واسطے لازم ہے جو او سرائیکی کنونشن وچ سکرپٹ دا فیصلہ کرن۔ جیڑھا فیصلہ ہووے اُوندے اُتے سَبھ سرائیکی لکھݨ والے عمل کرن۔ سرائیکی زبان کیتے ہک طے شدہ سائنسی سکرپٹ اختیار کرݨ وقت دا تقاضا ہے۔