کالونائزیشن آف مائنڈ

کالونائزیشن آف مائنڈ

انگونگی واتھیونگو[1]

ٻولی وٹار: زکریا نتکاݨی

میں رڑھ واہی کرݨ آلے ہک درگھے ٹٻر وچ ڄمیاں۔ ساݙے ٹٻر وچ میݙا پیو، اوندیاں چار ذالیں تے اٹھاوی ٻال ہئین۔ اے اوں ویلھے دی ڳالھ اے جݙاں ہر ٹٻر پورے ویہڑے تے وت اڳوں پورے وسیب نال گنڈھیا ہویا ہوندا ہئی۔

رڑھ واہی کریندیں ہوئیں ساݙا اَلا ٻول اپݨی ما ٻولی گیکئیو وچ تھیندا ہئی۔ ساݙے گھر تے اوندے ٻاہروں گیکئیو ای الائی ٻولی ویندی ہئی۔ اڄ وی میکوں چنڳی تراویں یاد اے کیویں اساں  دیگر ویلھے پتھاری دے چُودھار ٻہہ کے قصے کہاݨیاں سُݨدے ہاسے۔ اے قصے کہاݨیاں ٻالیں کوں اُنہیں دے وݙ وݙیرے سُݨیدے ہئین۔ ہر کوئی انہیں قصے کہاݨیں کوں شوق نال ٻہے سُݨدا ہئی۔ اساں ٻالیں دا ہک کم اڳلے ݙینہہ اُنہیں سُݨیے ہوئے قصیں کہاݨیں کوں اپݨے یورپئین تے افریقی مالکیں دے چاہ دے باغ وچ پتے تے ٹِنگڑیں چُݨدے ٻالیں کوں سُݨاوݨ ہوندا ہا۔

اے کہاݨیاں، جنہیں دے وݙے کردار جانور ہئین، ساکوں اپݨی ما ٻولی گیکئیو وچ ݙسیاں وینداں ہئین۔ سیہڑ ننڈھڑا تے ہیݨا ہوندیں ہوئیں وی اپݨی نویکلی ذہانت تے ہوشیاری دی وجہ توں ساݙا ہیرو ہوندا ہا۔ جئیں ویلھے او شیر، چیتا تے اینجھے ٻئے شکاری جانوریں دے خلاف اپݨا بچا کریندا ہئی تاں اساں اپݨے آپ کوں او سیہڑ دی جاہ تے سمجھیندے تے محسوس کریندے ہاسے۔ سیہڑ دی کامیابی ساݙی کامیابی ہوندی ہئی تے اوندی کہاݨی کنیں اساں اے سکھیا جو ہیݨا تے کمزور ݙیکھیجݨ آلا کیویں اپݨے سیہݨپ اتے پُھرتی نال ݙاڈھے کوں ہرا سڳدے۔ انہیں قصے کہاݨیاں وچ اساں ݙیہدے ہاسے اے جانور کیویں سخت فطرت۔جیویں جو کُریہہ، جھڑ مینہہ، گرمی سردی، جھکڑ جھولے وغیرہ۔ دے خلاف بِھڑدن تے ایں بھڑاند وچ سانجھ دے راہ رستے ڳولیندن۔ ساݙی ہک دلچسپی انہیں قصے کہاݨیاں وچ جانوریں دی آپت دی بھڑاند ݙیکھݨ وی ہوندی ہئی، خاص کر  درندے شکاری جانوریں اتے اُنہیں دے شکار وچالے تھیوݨ آلی بھڑاند۔ فطرت دے خلاف تے جانوریں دی آپت دی  بھڑاند دیاں اے کہاݨیاں ساکوں اپݨی اصلی انسانی دنیا دے بھڑاندیں ونگ لڳدیاں ہئین۔

اے ڳالھ نہی جو اساں او قصے کہاݨیاں نَہسے سُݨدے جیندے وچ انسان وݙے کردار ہوندے ہئین۔ انہیں انسانی کہاںیاں وچ کرداریں دیاں وت ݙو ونکیاں ہوندیاں ہئین۔ اینجھے انسان جنہیں دی خصوصیات وچ مہربانی، رحم، برائی کنیں نفرت، ݙوجھیں

دا خیال رکھݨ شامل ہئی تے ݙوجھے پاسو ݙو مُونہے آدم خور انسان ہوندے ہئین جنہیں دی خاصیت لالچ، خود غرضی تے ہر اوں شے کنیں نفرت کرݨ ہا جیندے نال سانجھ تے وسوں ودھدی ہئی۔ ساݙے اوں ویلھے دے وسیب وچ آپت تے سانجھ کوں چنڳا ڄاݨا ویندا ہئی۔ ایں سانجھ وچ انسان تے جانور کٹھے رل کے دیہیں ݙیݨیں دا مقابلہ کریندے۔

قصے کہاݨیاں کرݨ آلیں وچوں کُجھ ٻہوں چنڳے تے کُجھ مندے ہوندے ہئین۔ چنڳا کہاݨی سُݨاوݨ آلا ہکا کہاݨی ولا ولا اینویں سُݨیدا ہئی جو ہر دفعہ سُݨن آلے کوں او ننویں کہاݨی ڄاپدی ہئی یا کہیں ٻئے دی سُݨائی کہاݨی کوں اینویں ولا سُݨویندے ہئین جو او کہاݨی ودھیک ڈرامائی تے مݨ بھاوݨی تھی ویندی ہئی۔ قصہ کہاݨی سُݨاوݨ وچ سارا فرق لفظیں تے تشبیہات دے وکھرے ورتارے تے انجو انج تاثرات کوں ݙکھاوݨ کیتے کڈھے ہوئیں آوازیں نال پوندا ہئی۔انہیں قصے کہاݨیں کنیں  اساں لفظ تے اوندے معنی دی قدر کرݨ سِکھیا۔ساݙے کیتے ٻولی کلہا لفظیں نال ڳنڈھیا کئی ہار نہی۔ ایندا اثر لفظیں دے فوری ورتارے تے اُنہیں دے لغوی معنیں کنیں ودھ ہوندے۔ ساکوں لفظیں دی لُکی ہوئی جادوئی طاقت دا پتہ اوں ویلھے لڳیا جݙاں اساں ٻُجھارتیں، آکھاݨ تے ہجیاں دے وٹا پھیر دی چس چاوݨ لڳے یا وت جئیں ویلھے اساں بے معنی پر موسیقیت دے حساب نال سلہڑے لفظ اَلاوݨ لڳے۔ ایہا ڳالھ اے جو اساں اپݨی ٻولی دی موسیقیت کوں سبھ توں پیلھے تے ودھ سِکھدے ہئیں۔ ساݙی ٻولی اپݨے استعاریں تے تشبیہات دے ذریعے ساکوں دنیا کوں ݙکھݨ تے سمجھݨ دی راہ ݙتی۔ ایں سبھ توں ودھ ٻولی دا ہک اپݨا اݨ مُک سُہݨپ ہئی۔ ساݙا گھر تے اوندے ٻاہرو رڑھی راہی دے میدان ساݙے کیتے کچی پکی جماعت دے سکول ہوندے ہئین۔ ساݙی ایں بحث کیتے سبھ توں ودھ اہم ڳالھ اے ہے جو ساݙی  شام ویلھے دی لکھائی پڑھائی دی ٻولی تے ساݙے ویہڑے وسبے تے کم کار آلی جاہ دی ٻولی وچ کئی فرق نہی ہوندا۔ اساں سبھے جاہیں تے کم کاریں وچ اپݨی ما ٻولی ٻلیندے ہاسے۔

وت اے تھیا جو میکوں گھر آلئیں سکول داخل کر ݙتا۔ اے ہک کالونئیل سکول ہئی جیندے وچ ذریعہ تعلیم ساݙی اپݨی ٻولی نہی۔ ایں تراویں  میݙی تعلیم دی ٻولی تے میڈے کلچر دی ٻولی وچ پیلھی وای وکھرپ آڳیا۔ پیلھوں میݙا داخلہ کمانڈیورا دے علاقے وچ ہک مِشنری سکول وچ تھیا۔ کُجھ ای عرصے باد میݙا تبادلہ مانگوؤ دے سکول وچ تھی ڳیا۔ ایں سکول دا کنٹرول ہک نیشلسٹ گروپ دے ہتھیں ہئی جیڑھا گیکئیو انڈیپینڈنٹ اینڈ کارینگا سکولز ایسوسی ایشن دے ناں نال کئی سکول چلیندا ہئی۔ ساݙے ایں سکول وچ پڑھائی دی ٻولی اَڄاں تائیں گیکئیو ای ہئی۔ پیلھی دفعہ جݙاں لکھائی دی وجہ توں میݙی تعریف تھئی اے تاں او میݙی گیکئیو دی ہک لکھت ہئی۔ ایں کیتے اپݨی پڑھائی دے پیلھے چار سالیں وچ میڈی تعلیم دی ٻولی تے گھر وسیب وچ ٻولی ونڄݨ آلی زبان وچالے ہک جڑت ہئی پئی۔

اے تاں 1952 وچ  جݙاں کینیا وچ ایمرجنسی دا نفاذ تھیا تاں نیشلسٹ سکولیں کوں ساݙی کالونئیل سرکار اپݨے ہتھیکے کر کے اُنہیں دا کنٹرول ڈسٹرک ایجوکیشن بورڈز کوں ݙے ݙتونیں جنہیں دا سربراہ انگریزیں کوں بݨایا ویندا ہئی۔ ایں واقعے بعد انگلش میڈی باقاعدہ تعلیم دی زبان بݨ ڳئی۔ کینیا وچ انگلش ہک ݙادھی زبان بݨ ڳئی تے ٻنہیں سبھے زباناں دی انگلش اڳو کئی خاص حثیت ناں رہی۔

ایمرجنسی لڳݨ باد جے اساں سکول یا سکول دے نالوں گیکئیو ٻولی ٻلیندے پکڑے ونڄوں ہا تاں اے ساݙی کیتے ہک وݙی ذلت دی ڳالھ بݨا ݙتی ویندی ہئی۔ جیڑھا شاگرد وی اپݨی ما ٻولی ٻُلیندا پکڑا ویندا تاں اونکوں سزا ݙیوݨ کیتے بانس دی چھڑی نال ماریا کُٹیا ویندا ہئی یا وت اوندے ڳلے وچ ہک لوہے دی تختی لڑکائی ویندی ہئی جیندے اُتیں لکھیا ہوندا ہئی جو "میں ڳالھا باؤش ہاں" یا "میں گݙاں ہاں"۔ کہیں ویلھے اپݨی ٻولی ٻولݨ دے مجرم شاگرد کوں ایتلا ودھ جُرمانہ کیتا ویندا ہئی جیڑھا او مسائیں ای بھر سڳدا ہئی۔ اُستادیں کوں اینجھے مجرم شاگردیں دی خبر کیویں تھیندی ہئی؟ ایندے کیتے سویلے سویلے سکول کُھلدیں ای کہیں ہک شاگرد دے ہتھیں وچ بٹݨ ݙے ݙتا ویندا ہئی۔ اپݨی جان چُھڑاوݨ کیتے اوں شاگرد کیتے لازمی ہئی جو او اے بٹݨ اوں شاگرد کوں ݙیسی جیڑھا سکول دی چاردیواری وچ گیکئیو ٻولیندا ودا ہوسی۔ ایں تراویں اے بٹݨ ہک کنیں اڳوں ݙوجھے شاگرد تائیں منتقل تھیندا رہندا ہئی۔اے سلسلہ سکول بند تھیوݨ تائیں چلدا رہندا ہئی۔ چُھٹی ویلھے جیندے ہتھیں او بٹݨ ہوندا ہئی او ݙسے ہا جو اونکوں اے بٹݨ کئیں ݙتے، وت اینویں اڳلا ݙسے ہا تے سبھے مجرم شاگردیں دا پتہ لڳدا ونڄے ہا۔ ایں تراویں نِکے نِکے ٻالیں کوں اے سکھایا ویندا جو اپݨے سنگتیں تے وسوں نال غداری کرݨ دے کیتلے وݙے فائدے ہن۔  

 ݙوجھی پاسو انگلش ٻولݨ تے سکھݨ آلے ٻالیں بارے انگریز اُستادیں دا رویہ بلکل انج ہوندا ہئی۔ جیڑھا وی شاگرد انگلش لکھت پڑھت وچ تھولی جہیں وی کامیابی ݙکھاوے ہا، اوندی تعریف کیتی ویندی تے انعام ݙتا ویندا ہئی۔ انگلش لینگوئیج دا سکھݨ ہائیر ایجوکیشن کیتے ہک ٹکٹ سمجھا ویندا ہئی۔ ایں تراویں آرٹس، سائنسز تے ٻئے ہر قسم دے علوم وچ انگلش زبان ٻولݨ تے لکھت پڑھت شاگردیں دی صلاحیت تےذہانت دا ہک وݙا معیار بݨ ڳئی۔ انگلش زبان ٻال دے سرکاری تعلیم دے میدان وچ ترقی کرݨ کیتے ہک وݙی پُڑسانگ دا کم ݙیندی ہئی۔  

جیویں جو تُساکوں پتا ہووݨا چاہیدے جو کالونئیل ایجوکیشن سسٹم دی اُساری نسلی امتیاز تے بےانصافی توں علاوہ ہک تکون ٹائپ ڈھانچے دے نمونے اُتے تھئی ہوئی ہئی۔ اے ایجوکیشن سسٹم پرائمری لیول اُتے کُھلا تے کہیں ݙک متوں ہئی۔ ہر کوئی سکول وچ داخلہ گھنݨ کیتے آزاد ہئی۔ مڈل لیول تے ونڄ کے اے ذرا تنگ تے چھوٹا تھی ویندا ہئی جڈاں جو یونیورسٹی لیول تے اے ٻہوں ای تنگ تھی ویندا ہئی۔ ایں ایجوکیشن سسٹم وچ پرائمری توں مڈل لیول تائیں ونڄݨ کیتے جیڑھا امتحان پاس کرݨا پوندا ہئی اوندے وچ بشمول میتھ، نیچر سٹڈیز تے کِسواہیلی ٻولی کُل چھ سبجیکٹس پڑھائے ویندے ہئین۔ سارے پیپرز دے سوال انگلش وچ لِکھے ہوندے ہئین۔ انگلش بطور ہک سبجیکٹ دے پاس کرݨ لازمی ہئی۔ جیڑھا شاگرد انگلش وچ فیل ہووے ہا او امتحان وچوں فیل شمار تھیندا ہئی توڑے جو ݙوجھے سجیکٹس وچ اوندی کارکردگی کِتلی ای چنڳی کیوں نہ ہوندی ہئی۔ میکوں 1954 دا اپݨا ہک کلاس فیلو یاد اے جئیں باقی سبھے سجیکٹس امتیازی پوزیشن نال پاس کیتن، سوائے انگلش دے جیندے وچ او فیل ہئی۔ اونکوں پورے امتحان وچ فیل کر ݙتا ڳیا۔ او چھوہر بعد وچ پڑھائی چھوڑ ہک مقامی بس کمپنی وچ ملازم تھی ڳیا۔ میں جیڑھا باقی سبجیکٹس وچوں مر مسائیں پاس تھیا پر انگلش وچ کریڈٹ گِدھا، میکوں الائنس ہائی سکول وچ داخلہ مل ڳیا جیڑھا جو کالونئیل افریقا دے سبھ توں مشہور تے وݙے تعلیمی اداریں وچوں ہک ہئی۔ ایویں ای کہیں وی یونیورسٹی وچ انگلش زبان وچ کریڈٹ گِدھے متوں داخلہ نہی تھی سڳدا۔ ایجوکیشن سسٹم دے ایں تکونی ڈھانچے وچ اوندی جاہ سبھ توں پکی ہوندی ہئی جیڑھا انگلش زبان وچ چھڑا پاس نہی ہوندا پر جئیں کریڈٹ وی گدھا ہوئیا ہووے ہا۔ انگلش زبان وچ مہارت اینجھا جادوئی فارمولہ ہئی جیندے نال کوئی وی کالونئیل اقتدار وچ سانجھے دار تھی سڳدا ہئی۔

ہولئیں ہولئیں ساݙی لٹریری ایجوکیشن (ادبی تعلیم) دا معیار انگلش زبان بݨ ڳئی، جیندے نال انگلش دا ݙدھپ تے زور ودھیک پکا تھیا۔ ݙوجھی پاسو کینیا دیاں تل وطنی ٻولیاں وچ اوریچر (زبانی لٹریچر) دی ریت ڈھلی تھیوݨ پئے ڳئی۔ پرائمری لیول کنیں ای ساکوں سادہ زبان وچ ڈِکن، سٹیوینسن، جم ہاکن تے ٻئے انگلش لکھاری پڑھائے ویندے ہئین جیڑھے ساݙی تصوراتی دنیا دا حصہ بݨ کے ساݙے نال رہوݨ لڳ پئے۔

ایں کالونئیل پالیسی دا نتیجہ اے نِکھتا جو انگلش لینگوئیج تے لٹریچر ساکوں اپݨی ہوند تے سُنڄاݨ کنوں اوپرا کریندا ڳیا تے اساں اپݨی دنیا کنیں پریں ہک ٻئی اوپری دنیا دی پاسوں لڳے ڳئے۔

---

[1]  اے مضمون کینیا دے مشہور ناولسٹ تے سوجھواݨ انگونگی وا تھیونگو دی کتاب "کالونائزیشن آف مائنڈ: پالیٹکس آف لینگوئیج اِن افریقن لٹریچر" دے ہک حصے دا ترجمہ اے۔ اے کتاب 1981 وچ جیمز کری لمیٹیڈ، انگلینڈ دے تحت چھپی ہے۔ ایں کتاب افریقا دے لکھاریں وچ زبان بارے ہک نویں بحث کوں ودھائے تے ایندے اثرات اڄ تائیں افریقی لٹریچر اُتے ݙٹھے تے محسوس کیتے ونڄ سڳدن۔

 انگونگی اپݨی ایں کتاب وچ اے ݙکھائے جو کیویں کالونئیلزم دے تحت افریقا دے تل وطنی ٻولیں کوں بے وقعت تے بے قدرا بݨا کنیں اُتھوں دے لوکیں تے ٻاہرلی یورپئین زباناں تھوپ ݙتیا ڳئین۔ ایہا وجہ اے جو اڄ افریقا زبان دے حوالے نال اینگلو فون، فرانکو فون تے اینجھے ٻنہیں کئی ونڈیں دا شکار اے۔ انگونگی نے ایں کتاب وچ اُنہیں افریقی لکھاریں تے ادیبیں دی سخت مذمت کیتی اے جیڑھے اپݨیں تل وطنی ٻولیں کوں چھوڑ کے اڄ وی کالونئیل زبانیں وچ لِکھدن پڑھدن۔    

تاریخ وچوں: شیخ رکن الدین مُلتانی (سُہروردی) اتے سلطنتِ دہلی

تاریخ وچوں

شیخ رُکن الدین مُلتانی (سُہروردی) اتے سلطنتِ دہلی

تُرک دہلی سلطنت دے ویلہے ہندوستان وچ سُہروردی سلسلہ دے بانی بہاالدین زکریا مُلتانی (شیخ الاسلام، ہند) دے پوہترے شیخ رکن الدین مُلتانی (1251-1335 عیسوی) دا تغلق بادشاہت (1320-1420 عیسوی) نال ٻہوں گھاٹا اتے کولہا سانگا بݨ ڳیا۔غیاث الدین تغلق دے دور وچ شیخ رکن الدین کئی سالیں (وریہیں) تائیں دِلی وچ شاہی مہمان بݨ کنیں رہندا ریہا۔ آکھیا ویندے جو شیخ رکن الدین کوں سُلطان محمد ابن تغلق دی پاسوں ہک سو موضع جات دی جاگیر ݙتی ڳئی۔ اے تغلق دی پاسوں کہیں کوں ݙتی ڳئی سبھ توں وݙی جاگیر ہئی۔

ایندا نتیجہ نکھتیا جو خانگاہ (خانقاہ) ہولیں ہولیں سلطانِ دہلی دے انتظام وچ لڳی ڳئی۔خانگاہی معاملات اُتیں حکومت دی پاسوں ٻہوں سخت دھیان رکھیا ویندا ہئی۔ ابنِ بطوطہ اوں ویلہے مُلتان آیا تاں او لِکھدے جو والیِ ملتان دے اجازت نامہ مُتوں شیخ رکن الدیں کہیں بندے کوں خانگاہ وچ پیر نہی رکھݨ ݙیندا۔سلطنت دے ایں کنٹرول دی وجہ توں سُہروردی سلسلہ دی حثیت ہک حکومتی ادارہ جہیں تھی ڳئی۔ شیخ بہاالدین زکریا مُلتانی (1170-1267 عیسوی) دے ویلہے خانگاہ وچ ونکو ونک دے مسافریں ، اُمرا، غُربا، سبھ دا آوݨ ونڄݨ ہوندا ہئی ابنِ بطوطہ دے مطابق تُغلق دور وچ سُلطان دی اجازت مُتوں کوئی بندہ خانگاہ نہی رَیہے سڳدا۔

Translation and adopted from:

Qamar-ul Huda (1998) The Sufi Order of Shaikh ‘Abu Hafs ‘Umar al-Suhrawardiand the Transfer of Suhrawardiyya Religious Ideology to Multan, Ph.D. thesis submitted to University of California, Los Angles (USA). P. 151

"Shaikh Rukn al-din’s contacts with government services increased under

the Tughluqs. During Ghiyath al-din Tughluq’s reign, the shaikh stayed in Delh

for several years as a guest. It is reported that the shaikh accepted a grand

donation of a hundred villages from Sultan Muhammad ibn Tughluq. The

khanqah gradually came under the control the sultan, and strict supervision

became an issue so that even Ibn-Battuta reported that Shaikh Rukn al-din would

not allow anyone to enter the khanqah until formal permission was obtained from

the wali of M ultan.^ Tughluq’s control over Shaikh Rukn al-din’s khanqah

transformed the Suhrawardi silsila into another government institution. Under

Shaikh Zakariyya the Suhrawardi khanqah attracted a combination of travelers,

cultural elites, and lower-class members. Ibn-Battuta reported that the Tughluq

control of the khanqah forbade any traveler to stay there unless permission was

granted by the Sultan."

میرداد پَردہ چاک تھی پَردیں اتیں مُہریں دی حقیقت ڳلہیندے

[Translation of the chapter one of the book; Mikhail Naimy (1948) The Book of Mirdad: A Lighthouse and a Heaven, Sader's Liberary, London)

میر داد پَردہ چاک تھی پَردیں اَتیں مُہریں دی حقیقت ڳَلہیندے

ںیروندا: اٹھے فقیر شام دے جُنڄ کیتے کَٹھے ہئیں۔ میر داد چُپ چُپات انہیں دے حُکم دا تانگھی بݨ ہک پاسیو کھڑا ہا۔ اوں سنگت دی ہک پُراݨی ریت ہئی جو اپݨی ڳالھ مُہاڑ وچ " مَیں" دا شبد نہ ڳلہیسن۔ پر اوں ݙینہہ فقیر شمادم اپݨا وݙپ ݙکھاوݨ کیتے اپݨی کیتی کرتی اُتے پُھتیندا ٻیٹھا ہا۔ اوں ٻہوں ساریاں مثالاں ݙتیاں جو کیویں اوں نوح دے ٻیڑے (والیں)[1] دی مال مݙی اتیں آدر ودھائے ۔ ایں ڳالھ مُہاڑ وچ او ولال ولا شبد "میَں" ڳلہیندا ریہا جیندی جو ہَٹک ہئی۔ ایں کم کارݨ اوندے فقیر سنگتی مِکایون اوندی کپڑ چھانڈ کیتی، جیندے نال اے بحث چھڑ پئی جو اے "مَیں" دا شبد نہ ٻولݨ دی ریت دا ارتھ[2] کیا ہئی اتیں اینکوں کئیں رواج ݙتا۔۔بابا نوح یا اوندے پیلھے ٻیلی سام۔ ڳالھ مُہاڑ وَدھدی ڳئی، معاملہ الزام بازی کنیں اڳوں ٹپ ہک اینجھے جھیڑے تائیں پُڄ ڳیا جیندے وچ سوچے سمجھے مُتوں ٻہوں کُجھ اَلایا ٻولیا ویندے۔

ایں ڳڑدھال کوں کِھل ٻٹ وچ مُکاوݨ کیتے شمادم میرداد دُو منہ کیتا اتے طنز نال آکھیا:

"چُپ کرو، ساݙے نال ہک مہا پُرش  کھڑے۔ میرداد ساکوں ݙسیسی جو لفظیں دے ایں گورکھ دھندے کنیں اَساں کیویں نکل سڳدے سے۔"

اَساں سبھے میرداد دو ݙیکھݨ لڳ پئے۔ ساݙے کیتے اے ہک حیرت اتے خوشی دی ڳالھ ہئی جو پچھلے ست وریہیں وچ پیلھی واری میر داد اپݨا مُنہ کُھولا تے اَلاݨا۔

میرداد: میݙی نوح دے ٻیڑے دی سنگت! شمادم دی اے اِچھا جیڑھی اوں کھل ٻٹ وچ ݙسی ہے، اے ہک اݨ ڄاتی وچ میرداد دی پیلھوں کنیں ڳِݨی مݨی چِنت ہئی۔جݙاں دا میرداد ایں ٻیڑے آلیں نال رلئے، اِیں ویلے اتیں جاہ دا چُݨاؤ پیلھوں کنیں تھی چُکیا ہئی۔ اے ڳالھ متھیج چکی ہئی جو میرداد کیویں اپݨیاں مُہریں بَھن، پردہ چاک تھی اَپݨے آپ کوں تُہاݙے اتیں دنیا دے سامہݨے ظاہر کریسی۔

سُت مُہریں نال میر داد اپݨا مُنہ سِیتی رکھیا۔ ست پردیں وچ میرداد اپݨا مُنہ لُکایا، تاں جو او تُہاکوں اتے دُنیا کوں جَاہی سَمے جݙاں تُساں  تیار ہوؤ، اے سِکھاوے جو اپݨے تھوݙیں اُتیں لڳی مُہر کیویں بَھنو اُتیں کیویں اپݨی اَکھیں دے پردے چاک کرو اتیں وت اپݨی پوری شان نال اپݨے آپ کوں اپݨے سامہݨے ظاہر کرو۔ تُہاݙے اَکھیں اُتیں چِتا دے ٻہوں سارے پردے ہن۔ ہر شے جیڑھی تُساں ݙیہدے وے او ہک پردہ ہے۔ تُہاݙے تھوݙیں اُتیں ٻہوں ساریاں مُہراں لڳیا ہوئین۔ ہر لفظ جیڑھا تُساں اَلیندے ہاؤ او ہک مُہر ہے۔

شئیں دی چاہے جو ونکی اتے شکل ہووے، کیا او سبھی پردے اتیں ٻدھݨے نئیں؟

اتے شبد ۔۔۔۔ کیا او اَکھرش اتیں اَلا وچ مُہر بند نئیں؟ کیویں تُہاݙے تھوݙ، جیڑھے جو آپ ہک مُہر ہِن، کوئی اینجھی ڳالھ کر سڳدن جیڑھی مُہر نہ ہووے۔ 

اَکھیں پردہ تاں ݙے سڳدن پر پردہ چاک نئیں کر سڳدیاں۔

 تھوݙ مُہر تاں بݨ سڳدن پر مُہر بَھن نئیں سڳدے۔

اِنہیں ݙوہیں شئیں دی طلب نہ رکھو۔ اے ساݙے شریر دے کُجھ کھنڈیں[3] دا کرت ہے جیڑھی او چنڳی  تراویں کریندن۔پردے تاݨ، مُہراں مار ساکوں او سݙ مریندن جو آؤ ݙیکھو پردے دے پِچھوں کیا ہے؟ اتیں ایندی ٹوہ لاؤ جو مُہریں دے ہیٹھوں کیا ہے؟ 

اِنہیں مُہرں کوں بَھنݨ کیتے تُہاکوں ہک اینجھا تھوݙ چاہیدے جیڑھا تُہاݙی نک دے ہیٹھوں ماس دا او ٹوٹا نہ ہووے جیندی تُساکوں ڄاݨ ہے۔ جے تُساں ٻنہیں شئیں کوں سِدھا ݙیکھݨ چاہندے ہاؤ تاں پیلھا کم ہے جو اپݨی دید سِدھی کرو۔ اے چھڑا تُساں اپݨی ایں اَکھ نال نہوے کر سڳدے بلکہ ایندے ذریعے تُساں اینویں ݙیکھو جو سبھے شئیں اپݨے پروبھ وچ تُساکوں ݙیکھیجن۔

اپݨے ٻنہیں شَبدیں دی سِدھ کیتے پیلھوں اپݨے تھوݙیں اتیں ڄبھ نال سِدھا ٻولو۔اے کم چھڑا تھوݙیں اتے ڄبھ نال نئیں تھی سڳدا پر اُنہیں دی ورتارے نال تُساں سبھے شَبدیں کوں اُنہیں دے پروبھ سودھا ٻول سڳدے ووے۔ جے تُساں سِدھا ٻولیسو اتیں ݙیکھسو تاں تُہاکوں اپݨے آپ دے سوا کُجھ وی ٻیا نہ ݙسسی۔ تُساں اپݨے سوا کہیں ٻئے بارے نہ ڳلہیسو۔ کیوں جو سبھے شئیں اتے شبدیں اندر، اُنہیں دے پروبھ سودھا تُساں آپ ہی ݙیکھݨ ہار اتے ٻولݨ ہار  ہوندے ہاؤ۔

جے اے دنیا تُساݙے کیتے چیتا گردان کر ݙیوݨ آلی ہک ٻُجھارت ہے تاں ایں کارݨ جو تُساں آپ ہک عجیب و غریب ٻجھارت ہاؤ۔ جے تُساݙی ٻول چال بُھول بَھلیاں ہے تاں ایں کارݨ جو تُساں آپ اینجھی بھُول بَھلیاں ہاؤ۔ شئیں جیویں ہِن، اُنہیں کوں کلہا چھوڑ ݙیوؤ۔ اُنہیں کوں وٹاوݨ دے جھمیلے وچ نہ پوؤ۔ شئیں انوویں ݙسدن جینویں تُساں اُنہیں کوں ݙیہدے ہاؤ۔ تُہاݙی ݙتی دید اتے ٻول مُتوں او خود آپ نہ ݙیہدن نہ ڳلہیندن۔ جے او سخت ٻول ٻُلیندن تاں اپݨی ڄِبھ کوں تاڑو۔ جے اُنہیں دی ݙکھالی بدصورت ہے تاں کلہا اپݨی دید دو بھالو۔

شئیں کوں نہ آکھو جو او بے پردہ تھیوݨ۔ اپݨے آپ دا پردہ چاک کرو اتے شئیں ظاہر تھیوݨ لڳ پوسن۔ اپݨی مُہر بھنوں تاں سبھ جڳ دیاں مُہراں بھنیڄ پوسن۔ اپݨے آپ دی مُہر بھنݨ اتیں اپݨا پردہ چاک کرݨ دی کُنجی ہک شَبد ہے جیڑھا ہر ویلھے تُساݙی ڄِبھ اُتے راہندے۔ سبھے شَبدیں وچوں اے سبھ توں لُنڈا پر مہا شَبد ہے۔میر داد اینکوں "پَھپھوٹ شبد[4]" دا ناں ݙتیا۔

نیرودا: گُرو اپݨی ڳالھ وچ وِتھ ݙتی؛ ہک ݙونگھی چُپ کہیں تانگھ دی طرانح چودھاروں کھنڈ ڳئی۔ چھیکڑ وچ مِکیون  بےچِنت اُٻالہہ نال الاݨا۔

مِکیون: ساݙے کن اُوں "شَبد" کوں سݨن کیتے سِکدن۔ ساݙے دل اُوں کُنجی دی چاہ رکھدن۔ ٻول، ساݙی اَرداس ہے میر داد، ٻول۔

(ٻولی وٹار شاکا ہاری)

---

  Ark  …… نوح دا ٻیڑہ [1]

[2]  ارتھ۔ ۔۔۔۔۔۔۔۔ purpose

[3]  کھنڈ۔۔۔۔۔ part

[4]  پُھپھوٹ شَبد۔۔۔۔۔۔ Creative Word

بندہ ٻدھݨے وچ ہک رب ہے۔۔۔۔ میخائل نعیمی

[Translation of the chapter four of the book; Mikhail Naimy (1948) The Book of Mirdad: A Lighthouse and a Heaven, Sader's Liberary, London)

بندہ ٻدھݨے وچ ہک رب ہے

بندہ ٻدھݨے وچ ہک رب ہے۔ ویلھا ٻدھݨا ہے۔ آکاش ٻدھݨا ہے۔ مَاس ٻدھݨا ہے اتیں ایں طرانح سبھے انوبھوتی[1] اتے وچیت ٻدھݨے وچ ہن۔ ما اے ڄاݨدی ہے جو ٻدھݨا آپ ٻال نئیں پر ٻال اے ڳالھ نئیں ڄاݨدا۔  

اڄاں تائیں بندے کوں اے سُدھ نئیں تھئی جو او ہک ٻدھݨے وچ ہے جیڑھا ہر ݙینہہ، ہر یُگ وٹیندا ریہہ ویندے۔ ایں ڳالھوں اوندی سُدھ ٻدھ وہیند وانگوں ہے اتیں اوندے لفظ ،جیڑھے اوندی ایں سُدھ ٻدھ دا پتہ ݙیندن، کݙاہیں وی سِدھی اتے صاف ݙس نئیں ݙیندے۔ ایں ڳالھوں اوندی ڄاݨ ہک کُہیڑ وچ ولہیٹی ہوئی ہے اتیں اوندا جیوݨ کہیں تُل[2] وچ نَہی۔ اے بندے دی اینجھی وبھرم[3] ہے جیڑھی اوندے چوپھیر کھنڈی ہوئی ہے۔

ایں طرانح بندہ مدد دی پُکار کریندے۔ اوندی چیک دی پڑڈو یُگ یُگ کنیں سُݨی ویندی پئی ہے۔ اوندے ݙُسکیں نال ہر شے سوگوار ہے۔ اوندے ݙسکیں نال ہوا سوگوار ہے، ساگر اوندے ہنجواں نال لوݨ بݨ ڳئے۔ بھوئیں اوندے مزاریں نال بھریج ڳئی ہے، سُرگ اوندی دعائیں نال گونگی تھی چکی ہے۔ ایں وجہ توں بندہ ہالی اپݨی اوں "میں"  دا مطلب نئیں ڄاݨ سڳیا جیڑھی اوندے کیتے ہک ٻدھݨا ہے اتے جیندے وچ ٻال ٻدھیا ہوئے۔

جئیں ویلھے بندہ "میں" آہدے تاں ایں لفظ دے ݙو ٹوٹے تھی ویندن: ہک اوندا ٻَدھݨا بݨ ویندے اتے ݙوجھی رب دی موت کنوں مُکت ہوند۔ سچ تاں اے ہے جو بندہ اکھنڈ دی ونڈ وچ لڳ ویندے، جݙاں جو رب کولہوں وی اے شکتی نئیں جو او اکھنڈ دی ونڈ کرے۔ بندے اپݨے ٻلپݨ وچ ہک اینجھی ونڈ دی منوت کریندے۔ بندہ ایں ٻلپݨ وچ اننت[4] دے خلاف یُدھ اتیں بھیڑی وچ جُتیج ویندے۔ او اے یقین کرݨ لڳ پوندے جو اے اننت اوندا ویری ہے۔

ایں بے میل بھیڑی وچ بندہ رَت دیاں ہنجوں اتے نیر وہیندے۔ جݙاں جو رب۔۔اوندا ما پیو۔۔مہر دی نگاہ نال اوندو ݙیہدا رہ ویندے۔ او (رب) چنڳی تراویں ڄاݨدے جو بندہ ہک گہرے پردہ دے ٹوٹے کریندا پئے جئیں اونکوں اپݨے آپ دے ہکڑپ کوں ݙیکھݨ کنیں اندھا کرݙتے۔اے بندے دی تقدیر ہے جو او بھڑے لڑے، پھٹو پھٹ  اتے بے ہوش تھی چھیکڑ وچ جاڳت بݨے تاں جو اپݨی "میں" دی ݙل کوں اپݨے ماس نال بھر اپݨی رت دی مُہر لاوے۔

ایں ڳالھوں، اے فقیرو، تساکوں خبردار کیتا ویندا پئے جو اپݨی "میں" دے ورتارے وچ کیری سواہ بݨ ونڄو۔ جے تائیں تُساں ٻدھݨے وچ رہ ٻال کوں ٻھُلئے رہسو، جے تائیں تُساں گھرٹ وچ نہ پہیسو، اُتلے تائیں تُساں بھوڳ وچ رہ اپݨے کیتے اینجھی موت بݨیدے رہسو جیڑھی سبھے ݙکھیں سولیں اُتے کُرک تھی ٻہندی ہے۔

(ٻولی وٹار شاکا ہاری)

---

[1] انو بھوتی۔۔۔sense

[2]  تُل۔۔۔۔۔balance

[3]  وبھرم۔۔۔۔۔confusion

[4]  اننت۔۔۔۔۔۔۔infinite

ترقی اچوں غیر ترقی دا ویلا اتے مقامی خدشات۔۔۔۔ اشو لال

ترقی اچوں غیر ترقی دا ویلا اتے مقامی خدشات۔۔۔ اشولال

(1)

ترقی ٻہوں چنڳی شے ہے پر مقامی ثقافتاں نال ترقی دے ناں تے جو تھیندا آندے اوندا ریکارڈ تاریخ اچوں غائب ہے، کیوں جو مقامی ثقافتاں دے ہتھ کپݨ دا اے ریکارڈ واہر در واہر ݙڈھپ بارے ٻہوں کُجھ ڄاݨدے۔ مقامی اکثریت ہمیشاں توں اپݨے وچوں اے سمجھیندی آندی ہے جو اے ترقی سہولت توں ودھ اوندے کیتے چھڑی حیرانی دا باعث ہے۔ موٹر وے، کالا باغ ڈیم، گریٹر تھل کینال، چشمہ رائٹ بینک کینال، وغیرہ۔۔۔۔۔ تاں بلکل نال دی حیرانی ہے۔

 شاید اے او ویلا نئیں جݙاں سوداگراں دے بہروپ وچ مقامی ہُنرونداں دے ہتھ کپݨے پوون۔ بلکہ اے تاں آہدن جمہوری کلچر دا پروردہ اڄوکا جدید ویلا ہے، جیہڑا مقامی ثقافتاں راہیں کالونئیل ازم دیاں ننواں شکلاں پیا وٹیندے، اتے مقامی اکثریت اڄ وی اونویں دی اونویں بے وس اتے مونجھی ماندی ہے جینکوں کئی ایمنسٹی انٹرنیشل یا ہیومن رائتس دی اکھ نئیں ݙیکھ پئی سڳدی۔ ڈویلپمنٹ دے ناں تے فنڈز مہیا کرݨ آلے سود خور ایں ڳالھ دی وی ضمانت گھندے ہوسن جو ترقی دے ناں تے مقامی ثقافتاں راہیں آبادی دا توازن خراب نہ تھیسی یا ایندے نال جوڑویں سیاسی اتے ثقافتی مسائل پیدا نہ تھیسن۔ پر ایندے اُلٹ مقامی ثقافتاں کوں "neo-phobic" آکھ کراہیں ترقی دی راہ وچ رکاوٹ فرض کر گیدھا ویندے۔ اے کوئی نئیں سُچیندا جو مقامی ثقافتاں راہیں اے  "neo-phobic" واہر در واہر زور وری اڳوں اپݨی بقا سانگے انہاں دے دفاعی نظام دا حصہ ہوندے۔ اپݨی ݙچک اتے "Cultural Lag" دے باوجود سندھ وادی دے لوک وݙی کُشادگی نال اِنہاں واہراں کوں قبول کریندے آندن۔ انہاں شاید تانگھ اتے فاقے نال زندہ رہوݨ سکھ گیدھے۔ پر آہستہ آہستہ انہاں دی وسوں اِنہاں دے چارچوپھیروں غائب تھیندی ویندی ہے۔ اڄ تھل دا وارا ہے تاں کل روہی دا نمبر ہوسی۔

ترقی دے ناں تے ڈھیر ساریاں حیرانیاں اچوں ہک حیرانی گریٹر تھل کینال ہے، جیڑھی خوشحالی اتے روزگار دا وعدہ تاں کریندی ہے پر مقامی اکثریت راہیں ترقی بارے خدشات کوں دور نئیں کریندی۔ مقامی سوجھواݨ اینکوں شک دی نظر نال ݙیہدن۔

1.    مظہر نواز جیڑھا تھل دا وسنیک ہے، آہدے جو ݙیکھ یار، تھل کوں پاݨی دی موت پئے مریندن۔

2.    اکرم میراݨی جیڑھا "گریٹر تھل" دا مصنف ہے، اے سمجھدے جو اے چھڑا ترقی دے ناں تے رقبے ہتھیاوݨ دا سلسلہ ہے۔

3.    مشتاق گاݙی دا خیال ہے جو ترقی توں ودھ اہم ڳالھ اے ہوندی ہے جو ایندے hazards دی چھاݨ بین کرݨ جینکوں ہمیشاں بعد اچ سوچیا ویندے۔

انیویں مقامی ادیباں، شاعراں دی ڈھیر ساری تعداد ہے جیہڑی ترقی کوں شک دی نظر نال ݙیہدی ہے۔ کیوں جو ایں ترقی دا پہلا مظالطہ ، مظیر عارف دے خیال اچ، تھل کوں روہی وانگوں بنجر اتے بے آباد فرض کر گھنݨ ہے۔ جبکہ مقامی اکثریت راہیں تھل ہک آباد تے زندہ حقیقت ہے، جیہڑیا صدیاں توں اپݨے تھلوچڑاں کوں پلیندا آندے اتے ہُݨ وی ایندے اندر اے صلاحیت موجود ہے جو پورے مُلک کوں چݨا، لائیو سٹال اتے لکڑی مُہیا کر سڳدے۔

چاہیدا تاں اے ہے جو جدید سائنسی ٹکنیک نال تھل دی ایں صلاحیت کوں ودھایا ویندا۔ ایندے پکھیاں، جانوراں کوں بچایا ویندا، اینکوں نیشنل ورثے دا درجہ ݙے کے محفوظ بݨایا ویندا۔ پر ایندے اُلٹ اینکوں ترقی دے ناں تے بنجر آکھ کراہیں کھیت کھلیاݨ دی شکل وچ ملیامیٹ کیتا ویندا پئے۔ پہلے مرحلے وچ کُپیں دے ذریعے ایندے درختاں کوں کوئلہ بݨایا ڳئے۔ کوئلہ بݨاوݨ آلے اے کُپ تھل اچ ہر جاہ تے ݙٹھے ونڄ سڳدن جیڑھے مقامی آبادیاں راہیں pollution دا باعث ہن جیڑھی کہیں ریاستی ایجنسی یا اِتھوں دے سیاسی مُہاندرے کوں نظر نئیں آندی۔ کہیں فورم ولوں کوئی ڈیمانسٹریشن یا واک دا اہتمام نئیں تھیا۔ ناں ای ایں ڳالھ کوں ترقی دی ترڄیحات وچ رکھیا ڳئے جو انہیں کوں بند کرایا ویندا۔ ایں خطرناک کم وچ ملوث لوکاں کیتے متبادل روزگار دا انتظام کیتا ویندا۔ ۔ پر ایہو ای فرض کیتا ڳئے جو تھل تاں بنجر اتے غیر آباد ہے۔ سو اینکوں مزید بنجر اتے غیر آباد تھیوݨ ݙیویجے۔ اڄاں مقامی آبادی pollution دی ایں مصیبت توں جانبر نہی پئی تھیندی جو پتہ لڳے "ویران" تھل کوں آباد کرݨ کیتے گریٹر تھل پئی آندی ہے۔

حقیقت تاں اے ہے جو "پاݨی دا کال ہے، پاݨی دا کال ہے" دا شور مچا کے سندھ دریا کوں محض ہک نہر اچ تبدیل کیتا ویندا پئے، جیڑھا کچھی سونے دی پچھی نال کݙاہیں سو لڑیاں اچ واہندا ہئی۔ کُجھ سوجھواݨاں دا اے خیال وی ہے جو اے کیوں نئیں سوچیا ویندا جو کُجھ مُدت پچھوں اِتھوں دیاں زمیناں وی اونویں سیم تھور نہ تھی ویسن جیویں اُتلے پنجاب اچ تھی چُکن؟ کیا ترقی دے ناں تے نہری نظام بھوئیں کوں مریندا اتے گُھٹیندا نئیں آندا؟

ممکن ہے اے سبھ خدشات سیاسی مواد دی حثیت رکھدے ہوون۔ وت وی اساں سرائیکی، پنجابی، اردو ادیباں دی اے ذمہ داری بݨدی ہے جو اپݨی حکمران elite دے اڳوں تھل دی ݙُکھ بھری کتھا رکھوں۔

تمام مُہذب دنیا اے سمجھیندی ہے جو اندھی ٻُلہݨ کوں، پاڑے کوں، ہرݨ کوں، ہنس کوں بچاوݨ دے کلچرل معنے کیا ہوندن۔ یا اے وی کہیں Green Peace دا صرف media play ہے؟ گلوبلائزیشن دے ناں تے مقامی ثقافتاں راہیں اِنہاں دی وسوں کوں جیویں ماریا ویندا پئے بالآخر بارود دا ڈھیر ثابت تھیسی۔

ھووݨاں تاں اے چاہیدا ہا جو ترقی بارے خدشات کوں دُور کیتا ویندا۔ تھل دی ثقافت، ایندے گیت، ایندی شاعری، ایندے پھل، پکھی، جانور محفوظ کیتے ویندے۔ ایندے وسݨیکاں تائیں جتھاں جتھاں او پئین، سہولتاں پُڄایاں ویندیاں۔ اینکوں نیشنل میوزیم دا “World Heritage” اعزاز نصیب ہوندا۔ کوئی اے پُچھ ݙیوے جو تھل مرݨ، کتاب مرݨ، دریا مرݨ، ہرݨ مرݨ، جنگل مرݨ دے کیا معنے ہوندن؟

کوئی خوشی ہے جیہڑی اپݨے نال منائی نئیں

کوئی غم ہے جیہڑا دل اپݨے تے رکھیا نئیں

کوئی تارہ ہئی وݙے ویلے دا ایہو تھل اپݨا

وچو ٹمک پیا اَکھ اپݨی دے کہیں تکیا نئیں

(اے مضمون سرائیکی ٻولی اتے لٹریچر دے جرنل "سُنڄاݨ" دے پیلھے نمبر 2001 وچ چھپیا ہئی) 

اݨ لکھت ٻولی دے ادیبیں دا مسئلہ

[An excerpt of the book, “Fida Hussain Gaadi (1994) Siraiki Culture, Siraiki Lok Saanjh, Multan]

اَݨ لکھت ٻولی دے ادیبیں دا مسئلہ

ساݙے ٹھوس تجربے ہک خاص ذہنی عمل وچوں گزر کے اساکوں مجرد تصور اَتے خیال ݙیندن۔ اَساں اُنہیں تصورات اَتے خیالیں کوں لفظ ݙیندے ہئیں  اَتے انسان لفظیں وچ سوچیندے۔ جے ٻولݨ والے لفظیں وچ نہ لکھیا پڑھیا ونڄے تاں ادیب دی شخصیت ونڈیج ویندی ہے ۔ جے او ماء ٻولی وچ لکھدے تاں لکھت آلی ٻولی دے لفظ اَتے اُنہیں دے تعلق نا ل ڳنڈھیے تصور اَتے خیال وی ذہن وچ آ ویندن اَتے جے او ماء ٻولی کنوں اَنج لکھت پڑھت آلی ٻولی وچ لکھدے تاں ٻولݨ آلی ٻولی دے لفظ نال ڳنڈھے تصور اَتے خیال ذہن وچ آ ویندن۔

ݙوجھی ڳالھ اے تھیندی ہے جو جیڑھی ٻولی لکھت پڑھت وچ نئیں آندی اوندا ادیب آوݨ آلیں نسلیں تئیں نئیں پُڄدا۔ ادبی روایت دا تسلسل تُرٹ ویندے۔ ادب اَتے زبان وچ ترقی نئیں تھیندی، ٻاہروں دے لفظیں دا سہارا گھنݨاں پوندے۔ ٻاہروں دے لفظیں دی موسیقی اَتے ماء ٻولی دے لفظیں دی موسیقی وچ تال میل ٻہوں دیر نال بݨدے۔ ایں واسطے ہک دور دےلکھتیں وچ غیر ہموراگی اَتے اُچ جھک آ ویندے۔ اُوں تحریر وچ ٻولی دا  اصل رَچاؤ نئیں آندا ۔ ٻولݨ آلی زبان کلہی نظمی سرمائے تائیں محدود تھی کے رہ ویندی ہے اَتے ایں نظمی سرمائے وچ وی روایت دا تسلسل نئیں ہوندا ۔ نویں تقاضیں واسطے شاعری سانچے (Poetic Pattern)نئیں ہوندے نہ اِی اِنہیں سانچیں دا اِرتقاء تھیندے۔ ایں کنیں وَدھ اے ہے جو شاعر ٻنھیں ٻولیں دے ترقی یافتہ شاعریں، سانچیں اَتے ڈِکشن وچ شاعری پڑھدا راہندے ۔ایں واسطے لکھی نہ ونڄݨ آلی اپݨی ماء ٻولی وچ اظہار دیاں ٻہوں مشکلاں آ ویندین۔

ٻولی، ناں اتے یادداشت

[Translation of an excerpt from the book, “Ngugi wa Thiong’o, Torn and Something New, Basic Books (2009)]

Language, Names and Memory

ٻولی، ناں اتے یادداشت

ہر قبضہ گیر، جیتݨ ہار بھوئیں اتے اوندے وسنیکیں کوں اپݨے تصور وچ دھالݨ کیتے اوں جاہ اتے اوندے لوکیں کیتے ننویں ناں رکھݨ دا اختیار ہتھیکا کریندے۔ اوندا وݙا مطالبہ ہوندے جو اوندی پاسیو رکھے نانویں اتے رہݨ سہݨ کوں منیا ونڄے۔  جئیں ویلھے جاپان دا 1906 وچ کوریا اُتے قبضہ تھیا تاں اُنہیں پیلھا کم کورین نانویں اُتے پابندی لاوݨ تے اوندی جاہ تے جاپانی ناں رکھݨ دا مطالبہ ہئی۔

نانویں وچ اینجھا کیا چمتکار ہے؟ آکھیا ویندے جو گلاب دے پُھل دا جو وی ناں رکھیجے پر اوندی خوشبو تاں ہک ای رہسی۔  سچ تاں اے ہے جو اوندی سُنڄاݨ گلاب دے پھل دے طور نہ تھیسی بلکہ او ہک ٻئے ناں نال سُنڄاتا ویسی۔ نانویں دا تعلق شئیں دی شناخت اتے ونڈ کرݨ نال ہے تاں جو او ساݙی یادگیری وچ ریہہ ونڄن۔ جیڑھی کہاݨی اچوچیتی آندی ہے او رابن سن کروسو اتے ہک بے نام بندے دا میل ہے۔۔۔۔۔۔۔۔۔"میں اونکوں مل کنیں ٻہوں خوش ہامی،" رابن سن کروسو آہدے، "اتے میں ایں کم وچ رُجھ ڳیا جو اونکوں ہر او شے سکھاواں جیڑھی اونکوں میݙے کیتے فیدہ مند، ہتھ لدھائی اتے مددگار بݨاوے؛ پر ایں سبھ کیتے لازم ہئی جو میں اونکوں ٻولݨ سکھاواں تاں جو میݙا ہر آکھیا او سمجھ ونڄے؛ او ہک قابل سکھݨ ہار (سکالر) ثابت تھیا۔۔۔۔۔۔۔۔" جیڑھی سکھت پڑھت دا پروگرام رابن سن کروسو اوندے کیتے ستریا، اوندا مُنڈھ نانویں نال ٻدھیندا ہئی۔  کروسو نے اے زحمت نئیں کیتی جو اوں بندے کنیں اوندا ناں پُچھے ہا۔۔۔۔" سبھ توں پیلھوں میں اونکوں ݙسیے جو اڄ کنیں اوندا ناں فرائی ڈے ہوسی ، اے او ݙینہہ ہئی جݙاں میں اوندی جند بچائی ہئی؛۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔

ایں طرانح میں اونکوں 'آقا ' آکھݨ سکھایا اتے اونکوں ݙسیم جو میݙا ایہو ناں ہوسی۔"  وت آقا اتے غلام دے اے ناں اُنہیں دے ݙے گھن (رشتے) دی بݨیاد بݨ ڳئے۔ خیر کُلامی پُچھݨ وی اُنہیں دے اُچ جھک دے رتبہ دا پتہ ݙیندے ہئیں۔ جیویں جو، " کیا حال ہے، فرائی ڈے؟ میں ٹھیک ہاں میݙا آقا۔" ایں طرانح فرائی ڈے دی اپݨی پچھلی سُنڄاݨ دی یاد گیری مُک ویندی ہے جیندے نال او اپݨے اُتے تھوپی ہوئی ننویں شناخت کنیں انکار کر سڳے۔    

ٻولی دا ساݙی یادداشت نال ݙونگھا سمبندھ یا رشتہ ہوندے۔ اے یادداشت کوں محفوظ رکھدی ہے، ہک پیڑھی کنوں ٻئی پیڑھی تائیں پڄاوݨ دا ذریعہ ہے اتے ایں طرانح کلچر کوں ڄماوݨ اتے اوندے ودھارے دی بݨیاد ہے۔ فرانز فینن لکھدے جو ٻولی وچ پوری تہذیب سمائی ہوندی ہے۔ولاٹر بن یامین دے مطابق ساݙی یادداشت کلہا ماضی دے ورتارے دا سندر سلو نئیں بلکہ ہک ذریعہ ہے۔ اے ڳالھ ٻولی اتے یادداشت کیتے وی ایتلی ہی سچ ہے۔ ٻولی نال وانڄ یا اونکوں مُکاوݨ لوکیں دی سانجھی یادداشت کوں مکاوݨ ہوندے۔اے ڳالھ وی درُست ہے جو کہیں اوپری ٻولی کوں ٻئے اُتے تھوپݨ اوپرے تجربے تے سُنڄاݨ

 تھوپݨ دے برابر ہے۔

سرائیکی قومی سُنڄاݨ

 [An excerpt of the book, “Fida Hussain Gaadi (1994) Siraiki Culture, Siraiki Lok Saanjh, Multan]

  

سرائیکی قومی سُنڄاݨ 

سُنڄاݨ کیا ہے؟

 ہک آدمی کوں ٻئے آدمی کنیں, ہک شے کوں  ٻئی شے کنوں,  ہک احساس یا  اِدراک کوں ٻئےاحساس یا اِدراک کنیں اَنج کرݨ اَتے سمجھݨ لو  اَساں اُنہیں کوں انجو انج ناں ݙیندے  ہئیں۔ ایں طرانح اُنہیں دی سُنڄاݨ تھیندی ہے۔ ہک آدمی‘شے ‘ احساس یا اِدراک دا  ٻنہیں آدمیں‘ شئیں‘ احساسیں یا اِدراکیں نال جُڑت ہوندی ہے اَتے اِنہیں جُڑتیں نال ہک ٻئے دے حوالے بݨدن۔ اِنہیں سَبھیں دے ایہے حوالے اِنہیں دی سُنڄاݨ ہوندن ۔ ایہے حوالے اِنہیں دے متعلق معلومات ہوندن۔ ایہے حوالے انہیں دے اَنج وجود  دی بݨیاد ہوندن۔

فرد دی سُنڄاݨ  

ہک فرد کوں ٻنہیں اَفراد کنیں انج کرکے اُوندی سُنڄاݨ لو اُوندا ہک ناں رَکھیندے ہئیں۔ فرض کیتا اُوندا ناں اوندے ماء پیو احمد رکھیئے۔ احمد کہیں ٻئے بندے دا ناں  وی تھی سڳدے۔ وَت احمد دی سُنڄاݨ اُوندےما پیو دے حوالے نال کریندے ہئیں۔ ایں کنیں ودھ سُنڄاݨ کیتے اُوندے محلے ‘ شہر اَتے ذات برادری دے حوالیں نال کم گھندے ہئیں اَتے او بندہ خود وی اپݨے آپ کوں اِنہائیں حوالیں نال سمجھیندے،  اِنہائیں حوالیں نال اپݨی ذات اَتے اپݨے مفاد دا  تحفظ کریندے۔

فرد وسیب کنیں ٻاہروں، وسیبی تعلقات کنیں اَنج، ہک فردِ مطلق دی حیثیت وچ جانور کنیں ودھ کُجھ نئیں۔ فرد وسیب وچ آ کے فرد بݨدے۔ فرد دے ساریں حوالیں دی بݨیاد وسیب ہے ۔ اے قطرہ وسیبی سمندر کنیں ٻاہروں نہ فرد  رَہ  ویندے اَتے نہ ایندے وجود  دے کئی معنے بݨدن۔

قومی سُنڄاݨ

 کبوتر اَنج ٹُکڑیں وچ اُݙدِن، ڳائیں دیاں اَنج کھیراں ہوندن۔ اینو یں اُٹھیں دے اَنج وَڳ ، بھیݙ یں ٻکریں دے اَنج اَجڑ ہوندن ۔ ہر جانور آپ جھئیں ٻنہیں جانوریں دے نال مِل کے مصروفِ عمل راہندے ۔انسان وی اینویں ہی اَنج ٹُکڑیں یا گروہیں نال ہک تعلق دے ذریعے مخصوص تھی کنیں اپݨی درُک بھڄ، اپݨا کم کار اَتے اپݨی کھییݙ کُݙ اَتے ٻیاں سرگرمیاں کریندا رَہندے۔ اِنہیں انسانی گروہیں کوں قوم یا قومیت آکھیا ویندے۔ ایں واسطے سوال اے ہے جو قوم اَتے قومیت دی سُنڄاݨ کیا ہے؟

جیویں فر د دی سُنڄاݨ دے کئی حوالے ہوندن، اینویں قومی سُنڄاݨ وی کنہائیں حوالیں نال ہوندی ہے۔ فرد دی سُنڄاݨ اُوندا ناں‘ اُوندا ماء پیو ‘ اُوندا گھرجاہ ‘ اُوندی ذات برادری ہوندی ہے۔  قوم دی سُنڄاݨ اُوندا علاقہ‘ اُوندا کلچر اَتے اُوندی ٻٖولی ہوندی ہے۔ جیویں فرد دے حوالے اوندے ذاتی تحفظ اَتے مفاد دی بݨیاد ہوندن، اینویں کوئی قوم یا قومیت اپݨی سُنڄاݨ دے حوالیں نال اپݨا اَتے اپݨے مفادات دا تحفظ کریندی ہے۔ قومی تحفظ اَتے قومی مفادات آخری تجزیے وچ فرد دا تحفظ اَتے فرد  دے مفادات دا تحفظ و نڄ بݨدن ۔